Το αφιέρωμά μας στην μεγάλη επέτειο της Κύπρου, με την οποία μας ενώνουν στενοί δεσμοί φιλίας, θα έχει φέτος κι ένα πένθιμο κρέπι.
Θα είναι ένας ελάχιστος φόρος τιμής στη Κλαίρη Αγγελίδου, που έφυγε πριν λίγες μέρες, ακριβώς την Πρωταπριλιά, ημέρα που το 1955 ξεκίνησε ο αγώνας για την αποτίναξη του βρετανικού ζυγού.
Η μαρτυρική μεγαλόνησος ήταν πάντα κοντά στην Κρήτη ίσως επειδή έχουν κοινή ιστορική πορεία.
Επειδή και οι Κύπριοι έζησαν στο «πετσί» τους τη σκλαβιά, όταν ξέσπασε η επανάσταση του 1821, ανταποκρίθηκαν αμέσως με θέρμη.
Ακόμα και οι γόνοι πλουσίων οικογενειών που δεν είχαν κανένα λόγο να αφήσουν τις ανέσεις τους, έσπευσαν στο κάλεσμα της Κρήτης και αρκετοί είχαν και μαρτυρικό θάνατο.
Ανάμεσα στους λεβέντες αυτούς και ο Ζωρζής.
Ο Ζωρζής είχε εγκατασταθεί στη Νέα Έφεσο της Μικρά Ασίας, το σημερινό Κουσάντασι, πριν από την έκρηξη της επανάστασης του 1821, όπου ασκούσε το επάγγελμα του εμπόρου. Εδώ γνωρίσθηκε με πολλούς Κρητικούς, που διέμεναν κι αυτοί στην περιοχή και συνδέθηκε μαζί τους με πραγματική φιλία. Μερικοί απ’ αυτούς ήταν ο Παναγής Ζερβουδάκης, ο Γεώργιος Μουριώτης, ο Κωνσταντίνος Μαριδάκης και πολλοί άλλοι.
Στη Νέα Έφεσο μυήθηκε στα μυστικά της Φιλικής Εταιρείας, από τον Ρεθεμνιώτη ήρωα Αντώνιο Μελιδόνη, ο οποίος είχε κατεβεί από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες γι’ αυτό τον σκοπό.
Όταν κηρύχθηκε η επανάσταση στην Ελλάδα, εξαναγκάσθηκε να εγκαταλείψει τη Μικρά Ασία μαζί με τους Κρητικούς και τους άλλους Κύπριους συμπατριώτες του, που ζούσαν εκεί και να περάσουν όλοι μαζί στα απέναντι παράλια της Σάμου. Κι εδώ βρίσκονταν όταν τον Ιούλιο του 1821 ο Καρά Αλή πασάς επεχείρησε να αποβιβασθεί στο νησί και να το καταλάβει. Αντιστάθηκαν τότε γενναία κατά του επιδρομέα και κατάφεραν να εμποδίσουν την αποβίβαση των τουρκικών στρατευμάτων στη Σάμο. Μετά απ’ αυτό σχημάτισε ισχυρό εθελοντικό σώμα από Κυπρίους συμπατριώτες του και μαζί με άλλους Κρητικούς κατέβηκαν στην Κρήτη και όλοι μαζί αποβιβάσθηκαν στο Λουτρό Σφακιών. Και αμέσως ρίχθηκαν στον αγώνα με ορμή και γενναιότητα.
Κατά την επανάσταση του 1866 το ρεύμα των Κυπρίων εθελοντών προς την Κρήτη ήταν εντονότερο και η βοήθεια, που πήρε ο κρητικός αγώνας, ήταν πολύμορφη και δεν περιοριζόταν μόνο σε εθελοντές, αλλά εκτεινόταν και πέραν αυτού, σε ηθική και οικονομική στήριξή του.
Ένας από τους Κύπριους εθελοντές που έλαβαν μέρος στην επανάσταση του 1866 – 69 ήταν ο Ιωάννης Βαρνάβας. Η οικογένειά του είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα μόνιμα, όπου ο πατέρας του ήταν γνωστός ξενοδόχος.
Είχε σπουδάσει στο Παρίσι. Μόλις όμως ξέσπασε η κρητική επανάσταση του 1866 – 69 άφησε την Αθήνα και, εθελοντής στο σώμα του Ζυμβρακάκη, κατέβηκε στην Κρήτη, φλεγόμενος από την πόθο της κρητικής ελευθερίας. Έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις του Αποκόρωνα και στη μάχη του Βαφέ τραυματίσθηκε σοβαρά. Αλλά, αν και τραυματίας, εξακολουθούσε να μάχεται γενναία, μέχρι που συνελήφθη αιχμάλωτος από τους εχθρούς.
Οι Τούρκοι τον βασάνισαν τότε κατά τον πιο απάνθρωπο τρόπο, μέχρι που τον κατακρεούργησαν. Ο ποιητής Αχιλλέας Παράσχος συνέθεσε γι’ αυτόν ποίημα, στο οποίο τον ονομάζει «εικοσάχρονο νεανία». Είναι όμως βέβαιο ότι ήταν τουλάχιστο 23 ετών.
Ανάμεσα στους Κύπριους εθελοντές που έλαβαν μέρος στην ίδια επανάσταση αναφέρεται και ο Σώζων Λοΐζου, γιος του Χριστόδουλου Σώζου από τη Λεμεσό, που κι αυτός είχε λάβει μέρος στους βαλκανικούς πολέμους και στον Ηπειρωτικό Αγώνα, στον οποίον μάλιστα έπεσε πολεμώντας γενναία στη μάχη του Μπιζανίου. Η συνδρομή της Κύπρου στον κρητικό αγώνα συνεχίσθηκε και στις επόμενες επαναστάσεις και μάλιστα με εντατικότερους ρυθμούς, με αποκορύφωση στις δύο ακροτελεύτιες της δεκαετίας του 1890 – 1900. Στις επαναστάσεις μάλιστα αυτές η συνδρομή πήρε πολλές μορφές.
Όταν μαθεύτηκε το ηρωικό κατόρθωμα του Σπύρου Καγιαλέ, που έκαμε το σώμα του κοντάρι για να υψωθεί ξανά η ελληνική σημαία που είχε καταρριφθεί από τα πλοία των Μ. Δυνάμεων και όταν έγινε γνωστό ότι σώμα ελληνικού στρατού, υπό τον Τιμ. Βάσσο, ήλθε στην Κρήτη για να καταλάβει το νησί, οι πανηγυρισμοί ήταν θριαμβικοί. Το λαϊκό αυτό ενθουσιασμό έκαμε γνωστό στον βασιλιά Γεώργιο ο Αρχιεπίσκοπος Σωφρόνιος με τηλεγράφημά του, στο οποίο σημείωνε «Ερμήνευαν αισθήματα ελληνικού κυπριακού λαού, ενθουσιωδώς παρακολουθούντος κρητικόν αγώνα… συγχαίρω ημετέραν μεγαλειότητα…».
Η ηθική συμπαράσταση εμφανίσθηκε και με άλλες μορφές. Έγιναν σε πόλεις και χωριά επιμνημόσυνες δεήσεις «υπέρ των πεσόντων υπέρ πίστεως και πατρίδος Κρητών…», ενώ στις τοπικές εφημερίδες γράφτηκαν πύρινα άρθρα κατά της αντιδραστικής ευρωπαϊκής διπλωματίας. Ακόμη και συλλαλητήρια διοργανώθηκαν εναντίον αυτών που ήταν αντίθετοι με την απελευθέρωση της Κρήτης.
Μια ακόμη μορφή βοήθειας που έγινε προσπάθεια να δώσει η Κύπρος στην σκληρά δοκιμαζόμενη Κρήτη ήταν να δεχθεί πρόσφυγες απ’ αυτή. Ο Αρχιεπίσκοπος Σωφρόνιος ζήτησε από τον Άγγλο Αρμοστή την άδεια να φιλοξενηθούν στην Κύπρο 500 Κρήτες πρόσφυγες κι αυτός μεν έδωσε τη συγκατάθεσή του, όμως το εγχείρημα τελικά δεν πραγματοποιήθηκε, χωρίς ποτέ να γίνει γνωστή αιτία. Πάντως παρόμοια αίτηση είχε υποβάλει και ο Μουφτής Κύπρου Αλή Ρίφκη για φιλοξενία μουσουλμάνων Κρητικών στο νησί.
Αρκάδι 1954
Ανάμεσα στους προσκυνητές της ιεράς Μονής Αρκαδίου σε κάποιο εορτασμό του 1954, είναι και μια ομάδα φοιτητών από την Κύπρο.
Ανάμεσά τους και μια όμορφη επιβλητική κοπέλα, η Κλαίρη Αγγελίδου.
Η επίσκεψη αυτή σε ένα τόσο ιερό τόπο είχε και μια συμβολική σημασία. Ήθελαν αυτά τα παιδιά που έκαιγε τα στήθη τους ο πόθος για λευτεριά να ευλογηθεί ο αγώνας τους στο χώρο που τους ενέπνεε το θρυλικό του παρελθόν.
Εκεί έγινε και ο πρώτος σχεδιασμός. Έπειτα όλη η ομάδα τράβηξε στον Ψηλορείτη, όπου τους περίμεναν οι Μπαντουβάδες να τους εκπαιδεύσουν στα όπλα. Η Κλαίρη δεν κάθισε πολύ στην Κρήτη. Συνέχισε την εκπαίδευσή της στην Αθήνα, στο σκοπευτήριο Καισαριανής.
Έπειτα έγινε η «Ατάλαντη» αυτός ήταν ο κωδικός της στην Αντίσταση του νησιού της, που έλαβε μέρος με πάθος. Αυτή η κοπέλα έζησε τη μεγαλύτερη στιγμή της ζωής της, το γάμο της με έναν επίσης γενναίο αγωνιστή, στο κλειστό περιβάλλον μιας γκαρσονιέρας με ελάχιστα άτομα γύρω τους. Κι έπειτα έφυγε πρώτα εκείνος, σχεδόν την επομένη κι ακολούθησε η ίδια χωρίς να προλάβει να χαρεί το γάμο της.
Η Κλαίρη έκανε παράτολμα πράγματα. Κάποτε δεν δίστασε να δημιουργήσει στα στήθη της μια φωλιά, για μεταφορά οπλισμού, κάτω από τη μύτη του εχθρού, αδιαφορώντας αν θα μπορούσε μια απλή κίνηση να τη στείλει στον τάφο. Τίποτα δεν υπολόγιζε η γενναία αυτή γυναίκα.
Σ’ όλο το διάστημα του αγώνα και το Ρέθυμνο συμμετείχε σε κάθε εκδήλωση υπέρ του δικαίου της Κύπρου.
Ο μαθητόκοσμος ιδιαίτερα δεν έλειπε από κανένα συλλαλητήριο και μάλιστα σε μια εποχή που ο παιδονόμος εφάρμοζε αυστηρά τους κανόνες και εκτός σχολείου με τη βίτσα.
Στην περίπτωση αυτή όλοι έκαναν τα «στραβά μάτια» και πρώτοι από όλους οι καθηγητές.
Με τη σιωπή τους συναινούσαν στο γενικό ξεσηκωμό που δεν άφηνε ούτε κι αυτούς αδιάφορους.
Το Ρέθυμνο όμως δείχνει και με άλλους τρόπους το ενδιαφέρον του για το λαό της Κύπρου.
Αρχές της δεκαετίας του 60, όταν ο γνωστός μας μουσικοσυνθέτης Μπάμπης Πραματευτάκης έχει εγκατασταθεί στο Μόναχο και συνεχίζει τις ανώτατες σπουδές του, οργανώνει μια μεγάλη συναυλία με συμφωνική ορχήστρα και τα έσοδα στέλνονται στην Κύπρο.
Αυτή η σχέση θα διαδραματίσει αργότερα και σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη πολιτιστικών ανταλλαγών Κρήτης και Κύπρου.
Η προσφορά του Παναγιώτη Κλάδου
Είχε όμως ευλογηθεί ο τόπος με το να έχει αναλάβει καθήκοντα νομάρχη ο Παναγιώτης Κλάδος.
Εκεί που σκεπτόμουν άλλοτε, να αρθρώσω πρόταση ενώπιον αρχής, είχα τώρα μπροστά μου έναν απίστευτα ενθουσιώδη για κάθε ιδέα που πρόβαλε το Ρέθυμνο νομάρχη, ο οποίος μιλούσε για την Κύπρο κι έλαμπε το πρόσωπό του.
Επί μια εβδομάδα, εκεί στο γραφείο του, με εντολή να μην τον ενοχλήσει κανείς, οργανώναμε την υποδοχή των Κυπρίων.
Όταν είδαν οι υπόλοιπες αρχές πόσες προσωπικότητες της πολιτικής και της πνευματικής ζωής της Κύπρου υποδέχτηκε ο νομάρχης Παναγιώτης Κλάδος στην νομαρχία εκείνη τη μέρα του Φλεβάρη, έτριβαν τα μάτια τους. Γιατί ακολουθούσε κομβόι δημοσιογράφων από όλα τα μεγάλα έντυπα της Αθήνας.
Το Ρέθυμνο από τη μια στιγμή στην άλλη ήρθε στο επίκεντρο του πανελλήνιου ενδιαφέροντος όπως στην περίοδο του Αναγεννησιακού Φεστιβάλ.
Θυμάμαι τον Γιάννη Χαλκιαδάκη, ιδρυτή των «Ρεθεμνιώτικων Νέων» να μένει άναυδος, καθώς μελετούσε τη λίστα με τα μέλη της Κυπριακής αντιπροσωπείας, όταν έφθασε στο όνομα της βουλευτού τότε Κλαίρης Αγγελίδου.
– Θα έρθει και η Αγγελίδου; με ρώτησε.
Κι όταν ένευσα καταφατικά έδειξε πολύ συγκινημένος.
– Θαύμασα το θάρρος της μου είπε, όταν πήγε με άλλες γυναίκες να διαδηλώσει στα κατεχόμενα. Αδιαφόρησε για τον Τούρκο φρουρό που της έτεινε το όπλο του απειλητικά και προχωρούσε ακάθεκτη. Κι όταν αυτός της φώναξε «που πας» «στο σπίτι μου» απάντησε κάνοντας πέρα την κάνη με περιφρόνηση.
Από τότε έγιναν οι καλύτεροι φίλοι. Κι όποτε ερχόταν η Κλαίρη στο Ρέθυμνο, περνούσε πάντα και από τα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» να μας δει.
Κάθονταν με τον Χαλκιαδάκη και αντάλλασαν μνήμες από τη δική του περίοδο αντίστασης ο καθένας.
Το Ρέθυμνο όμως είχε ιδιαίτερη σημασία για την Κλαίρη Αγγελίδου λόγω Ιωάννας Βαλαρή.
Ως πρόεδροι Λυκείου Ελληνίδων και οι δυο είχαν αρκετές φορές συνεργαστεί στο παρελθόν.
Ο Μακάριος στο Αρκάδι
Στην εκατονταετηρίδα του Αρκαδίου τιμά με την παρουσία του τις εκδηλώσεις και ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, ο οποίος στο λόγο του είπε μεταξύ άλλων: «Εις τον βωμόν του Αρκαδίου προσέρχεται σήμερον και η μαχομένη Κύπρος καταθέτουσα ευλαβώς και τον ιδικόν της φόρον τιμής, προσέρχεται για να αντλήση έμπνευσιν και δύναμιν, πίστην και φως από τη φλόγα του ολοκαυτώματος δια την συνέχισιν του αγώνος της…».
Κι έρχεται η εισβολή του Αττίλα να φέρει πιο κοντά τους Κυπρίους με το Ρέθυμνο όταν η πόλη έγινε μια ανοικτή αγκαλιά για τους πρόσφυγες αδελφούς μας.
Ανάμεσά τους και πρυτάνεις της τουριστικής επιστήμης, όπως ο Πανίκος Χατζηκακού, που με την πολύτιμη εμπειρία τους έβαλαν τόσο γερές βάσεις στην ανάπτυξη του Ρεθύμνου και στον τομέα του τουρισμού.
Μια αξέχαστη περίοδος πολιτιστικής κοσμογονίας
Είναι η ανατολή της δεκαετίας του 90. Το Ρέθυμνο μετά το θρίαμβο του Αναγεννησιακού Φεστιβάλ που εμπνεύστηκε και καθιέρωσε η τότε νομάρχης Βάσω Μόσιαλου, βάζει τον πήχη ψηλότερα.
Η παρουσία στη Βουλή των αντιπροσώπων με καθήκοντα γραμματέως του στενού συγγενούς μου δρος Ανδρέα Δημητρίου, έδωσε την ιδέα να επισκεφθεί μια αντιπροσωπεία την Κύπρο και να προτείνει πολιτιστικές ανταλλαγές.
Ο αγαπητός Ανδρέας όπως μπορούν να βεβαιώσουν ο κ. Στέλιος Μπαγουράκης, ο κ. Γιώργης Σμπώκος κ.α, έκανε περισσότερα από όσα υπολογίζαμε.
Βέβαια η πρώτη αντίδραση σε επίπεδο ταγών του Ρεθύμνου ήταν η χλεύη στην προσπάθειά μου. Ο μόνος που πίστεψε και δικαιώθηκε ήταν ο πρώην δήμαρχος Ανωγείων κ. Γιώργης Σμπώκος που με την ιδιότητα του προέδρου της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων μπήκε επικεφαλής. Ακολουθούσε και ο τότε αντιδήμαρχος αείμνηστος Ηλίας Δρετουλάκης εκπροσωπώντας τον δήμο Ρεθύμνου.
Το ταξίδι αυτό που έγινε με δαπάνες των ιδίων των μελών της αντιπροσωπείας, στέφθηκε με μεγάλη επιτυχία. Έπρεπε να επαναληφθεί η συνάντηση στο Ρέθυμνο για την επικύρωση των όσων προαποφασίστηκαν στο νησί.
Μα πώς να γινόταν; Δεν ήταν τόσο το οικονομικό όσο η αντίδραση των τοπικών αρχών. Κι είχα ήδη δεχθεί τις πρώτες ψυχρολουσίες. Ποιος μου είπε να παίρνω τέτοιες πρωτοβουλίες;;;
Μας χάρισε πολλές συγκινήσεις η Κλαίρη Αγγελίδου
Η Κλαίρη Αγγελίδου και σαν υπουργός μας χάρισε πολλές συγκινήσεις.
Όταν πήγαμε η αντιπροσωπεία γυναικών του Ρεθύμνου να ζητήσουμε ραντεβού να τη συναντήσουμε μια και βρισκόμαστε στην Κύπρο για την αδελφοποίηση με τις γυναίκες της Κυθρέας η Κλαίρη άφησε στη μέση σύσκεψη και μας καλοδέχτηκε αμέσως στο γραφείο της. Σαν να υποδεχόταν συγγενείς. Πολλές φορές θυμόμαστε με τη Γιάννα Κεφαλογιάννη εκείνες τις στιγμές.
Όταν γνώρισε από κοντά σε μια επίσκεψή της στο Ρέθυμνο τα παιδιά του Παιδικού Πολιτιστικού Κέντρου και άκουσε από το στοματάκι τους στίχους της δεν έκρυψε τα δάκρυά της. Από τότε είχε ενδιαφερθεί για την πανελλήνια αυτή καινοτομία του Εργατικού Κέντρου και της Πολιτιστικής Αναγέννησης και ρωτούσε πάντα να μαθαίνει νέα μας.
Με την παρουσία της έγινε η τελετή στη Σχολή Αστυνομίας για να τιμηθούν οι βετεράνοι του Ρεθύμνου που είχαν πάει να υπερασπιστούν την Κύπρο το μαύρο Ιούλη του 74. Και εκεί έγινε η δωρεά στη βιβλιοθήκη της σχολής μεγάλου αριθμού βιβλίων από τον Πολιτιστικό Οργανισμό με έργα Ρεθεμνιωτών και Κυπρίων συγγραφέων.
Η Κλαίρη Αγγελίδου ήρθε με χαρά να καμαρώσει στη σκηνή του θεάτρου «Ερωφίλη» της Φορτέτζας τη χορωδία του Άρη Λεμεσού, που με συνοδεία της Δημοτικής Πειραματικής Συμφωνικής Ορχήστρας Ρεθύμνου παρουσίασε το Ορατόριο του Μπάμπη Πραματευτάκη «Ο Θεός Αγάπη Εστί», υπό την αιγίδα της Ιεράς Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου.
Και οκτώ χρόνια αργότερα ήρθε ξανά για να παραστεί στην πρώτη πανελλήνια παρουσίαση του έργου της «Ο γιος μου ο πενταδάχτυλος» σε μουσική του Μπάμπη Πραματευτάκη με τη ΔΗΠΕΙΣΥΟΡ και τη χορωδία του Αγίου Δημητρίου Ηρακλείου.
Εκείνη τη βραδιά έγινε και μια τιμητική της από όλα τα γυναικεία σωματεία της πόλης που συγκίνησε ιδιαίτερα την Κλαίρη Αγγελίδου.
Είχαμε πάντα επαφή και το μότο μετά από κάθε μας συνομιλία ήταν οι χαιρετισμοί στον Παναγιώτη Κλάδο, στον Γιάννη Χαλκιαδάκη, στην Ιωάννα Βαλαρή, στη Γιάννα Κεφαλογιάννη και φυσικά στον Πάμπο (Πραματευτάκη) και στη Βάγια του.
Έτσι θυμόμαστε την Κλαίρη Αγγελίδου και έτσι θα τη θυμόμαστε πάντα.
Πηγές:
Γιάννη Χρηστάκη: Η συμμετοχή της Κύπρου στους κρητικούς αγώνες του 19ου αιώνα
Πολιτιστικό Ρέθυμνο «Αρκάδι»
Εύας Λαδιά: Κλαίρη Αγγελίδου: «Μια θερμή φίλη του Ρεθύμνου»
Εύας Λαδιά: Κλαίρη Αγγελίδου: «Στο Ρέθυμνο έχω αρκετές από τις σημαντικές αναμνήσεις μου»
https://youtu.be/wQl5xyGGc5g
https://youtu.be/Z-qnUKxujSg