Η έκρηξη του πολέμου βρήκε στην πρώτη γραμμή έναν ακόμα προσφιλή σε όλους τους Ρεθεμνιώτες αξιωματικό.
Ήταν ο Μαρδοχαίος Φριζής. Είναι κι από τους λίγους που ανέφεραν κάνοντας ρίμα το όνομα με το χαρακτηρισμό που το συνόδευε «Ο Φριζής ο Μαρδοχαίος, ο καλύτερος Εβραίος». Τα αισθήματα ήταν αμοιβαία, καθώς και ο ίδιος δήλωνε συχνά πως «ησθάνετο, ανέπνεε και εσκέπτετο ως αν ήτο Κρητικός».
Πρόσφατα κατά το γύρισμα της ταινίας μου «Το Ρέθυμνο του ΟΧΙ» με οδήγησε ο πολυτάλαντος συμπολίτης μας κ. Νικολέως Τσουπάκης, στο τετράγωνο απέναντι από το Δεσποτικό.
– Εδώ έμενε ο Μαρδοχαίος μου είπε.
Κι αρχίσαμε να συζητάμε γύρω από αυτόν για τον οποίο κι ο Νικολέως κι εγώ έχουμε αναφέρει αρκετά στοιχεία σε σειρά δημοσιευμάτων.
Ήταν ένας υπέροχος άνθρωπος, που βρήκε το θάνατο προσπαθώντας να είναι κοντά στους στρατιώτες του Δεν είναι τυχαία που η είδηση της ηρωικής θανής του δημοσιεύτηκε με αρκετές λεπτομέρειες στην Κρητική Επιθεώρηση (Δεκέμβριος 1940).
Ο λαμπρός αυτός αξιωματικός τοποθετήθηκε στο Ρέθυμνο στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Είχε μια εξαιρετική οικογένεια και κατείχε μια από τις πρώτες θέσεις στην κοινωνική ιεραρχία. Αξιοσέβαστη και η σύζυγός του που φημιζόταν για την ομορφιά, την κομψότητα και την υψηλή αισθητική της.
Γεννήθηκε στη Χαλκίδα
Ο Μαρδοχαίος Φριζής γεννήθηκε το 1893 στη Χαλκίδα σε πολύτεκνη οικογένεια. Το όνειρό του ήταν να γίνει αξιωματικός. Έδωσε εξετάσεις στη Σχολή Ευελπίδων αλλά εγκατέλειψε τη σχολή. Γι’ αυτό υπάρχουν δύο εκδοχές, α) ότι θεώρησε υποτιμητικό το ότι δεν ήρθε πρώτος και β) ότι εξαιτίας του ιουδαϊκού θρησκεύματος δεν έγινε δεκτός. Έδωσε εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο και πέτυχε στη Νομική. Την περίοδο εκείνη συνδέθηκε με τον Κονδύλη, στον οποίο εκφράζει την επιθυμία του «να γίνει στρατιώτης». Μπήκε στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, από την οποία αποφοίτησε το 1916. Έλαβε μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην εκστρατεία στην Ουκρανία, και στη μικρασιατική εκστρατεία, όπου, κατά την υποχώρηση, πιάστηκε αιχμάλωτος στη Σμύρνη. Άλλοι Εβραίοι πληροφορήθηκαν το γεγονός, και συγκέντρωσαν χρήματα για να τον απελευθερώσουν, εκείνος όμως αρνήθηκε λέγοντας «Ό,τι είναι να γίνει θα γίνει για όλους».
«Εμείς οι Έλληνες απελευθερωνόμαστε μόνοι μας», τους απάντησε ψυχρά. Σε μία σπάνια επίδειξη ήθους ο Μαυροχαίος Φριζής τους είπε πως «ό,τι είναι να γίνει θα γίνει για όλους».
Ένα χρόνο αργότερα αφέθηκε ελεύθερος μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες αξιωματικούς. Το 1936 μετατέθηκε στην Κρήτη και του ανατέθηκε ο τομέας λογοκρισίας επί του Τύπου. Μετατέθηκε στο Δελβινάκι με την αιτιολογία ότι «δεν έκανε σωστά τη δουλειά του». Στο Δελβινάκι συνδέθηκε με τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Σπυρίδωνα, ο οποίος τον επισκεπτόταν συχνά για σκάκι. Πριν ακόμη κηρυχθεί ο πόλεμος, ο Φριζής είχε εκπονήσει σχέδιο απώθησης του εχθρού σε περίπτωση επίθεσης, το οποίο είχε εγκριθεί από τον Παπάγο. Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940 τον βρήκε διοικητή του υποτομέα Δελβινακίου της 8ης Μεραρχίας.
Η ομάδα του Φριζή είναι επίσης αυτή που συνέλαβε τους πρώτους αιχμαλώτους πολέμου -περίπου 700 Ιταλούς- και που κράτησε τη γέφυρα του Καλαμά απωθώντας τους Ιταλούς «Κενταύρους». Αλπινιστές. Ο Μαρδοχαίος Φριζής είναι ανάμεσα σ’ αυτούς που ελευθέρωσαν την Κόνιτσα και προχώρησαν στο αλβανικό έδαφος ανακόπτοντας την προέλαση των Ιταλών, και επιτυγχάνοντας την αναστροφή του μετώπου.
Στις 5 Δεκεμβρίου, βορειοανατολικά της Πρεμετής, ο Φριζής και οι άντρες του δέχθηκαν επίθεση από ιταλικά αεροπλάνα. Ο Φριζής έδωσε εντολή στους στρατιώτες του να πέσουν στα χαρακώματα, παρ’ όλα αυτά, για να μην υπάρξει πανικός στους στρατιώτες, ο ίδιος παρέμεινε καβάλα στο άλογό του και συνέχισε να τους εμψυχώνει. Ως καβαλάρης έγινε εύκολος στόχος για τα εχθρικά αεροπλάνα. Στην αρχή τον γάζωσαν και έπειτα μία βόμβα τον αποτελείωσε. Σύμφωνα με αφήγηση του εγγονού του, επίσης Μαρδοχαίου Φριζή, ο ιερέας του στρατεύματος του έκλεισε τα μάτια με την επιθανάτια εβραϊκή προσευχή: «Άκουσε Ισραήλ, ο Κύριος ο Θεός σου, ο Κύριος είναι ένας».
Ο Μαρδοχαίος Φριζής, έπεσε υπέρ Πατρίδος την 5η Δεκεμβρίου 1940 στην Πρεμετή, μαχόμενος ως αντισυνταγματάρχης. Μετά τον θάνατό του έλαβε τιμητικώς τον βαθμό του Συνταγματάρχου.
Μια σπάνια μαρτυρία του κ. Χάρη Καλαϊτζάκη
Αυτή την μαρτυρία καταθέτει ο γνωστός δικηγόρος κ. Χάρης Καλαϊτζάκης όπως την άκουσε από τον πεθερό του.
Η οικογένεια του Μαρδοχαίου Φριζή μετά το Ρέθυμνο και τον θάνατο του εγκαταστάθηκε στην Θεσσαλονίκη. Μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης οι Γερμανοί ζήτησαν όπως και σε όλες τις πόλεις της Ελλάδος την καταγραφή των Εβραίων μέσω της κάθε Νομαρχίας. Η χήρα του Μαρδοχαίου πήγε στην Νομαρχία και απευθύνθηκε στον αρμόδιο υπάλληλο, ο οποίος ήταν Ρεθεμνιώτης και γνώριζε την ιστορία του ηρωικού συνταγματάρχη και της είπε να μη καταγραφεί με τα παιδιά της ως Εβραία, γιατί οι Γερμανοί έχουν κακό σκοπό. Πράγμα που έγινε. Η οικογένεια δεν καταγράφηκε και έτσι γλύτωσε από τον θάνατο.
Ένα συγκινητικό άρθρο
Στην εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση» είχα πολλές φορές διαβάσει άρθρα κάποιου Ιάκωβου Φριζή.
Με εντυπωσίασε αυτό που διάβασα στο φύλλο της 28-10-1954.
«Συνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής -Από τους πρωτεργάτας της δόξης»
«Όπως σ’ όλους τους πολέμους έτσι και στον πόλεμο του 1940 – 41 η συμμετοχή των εβραίων ήτο έκδηλη και ενθουσιώδης. Στον πόλεμο του 1912 υπήρχαν μόνον στρατιώτες, και αξιωματικοί ελάχιστοι μικρών βαθμίδων. Ενώ στον πόλεμο του 1940-1941 υπήρχεν και ένας μεγάλος, αριθμός εβραίων αξιωματικών εις εκ των οποίων έφθανε εις τους ανωτέρους βαθμούς της Ελληνικής στρατιωτικής Ιεραρχίας. Πρόκειται δια τον ένδοξον συνταγματάρχην Μαρδοχαίον Φριζήν -ο όποιος συνέβαλε τα μέγιστα εις την δημουργίαν του ενδόξου Αλβανικού Έπους. Ό συνταγματάρχης Φριζής όπως είναι ήδη γνωστόν εσκοτώθη εις το πεδίον της τιμής κατά την μάχην της Πρεμένης (5-12-40). Δεν έλλειψε μόνον από τον εβραϊκόν λαόν ο Φριζής, έλλειψε και από τον Ελληνικόν λαόν ο οποίος κυριολεκτικώς τον ελάτρευε διότι εγνώριζε την ελληνικήν ψυχήν του εβραίου αυτού στρατιώτου. Το φιλελεύθερο πνεύμα του ήτο επανεστατημένο από την Ιταλική επίθεσιν. Οι Ιταλοί ήσαν διπλά εχθροί του. Εχθροί της πατρίδος του και εχθροί της θρησκείας του δηλ. οι εχθροί των κυριωτέρων ιδανικών του ανθρώπου. Γι’ αυτό πολέμησε σαν αληθινός Μακκαβαίος και εξύψωσε εις τους οφθαλμούς των Ελλήνων και του κόσμου ολοκλήρου την εβραϊκή πολεμικότητα και το γόητρον της εβραϊκής υπερηφάνειας. Τέκνον δυο ενδόξων και γενναίων φυλών της ελληνικής και εβραϊκής είχε όλα τα προσόντα και την ευφυίαν δια να φτάση εις τον βαθμόν του στρατηγού. Δυστυχώς η τύχη δεν τον άφησε να ζήση δια να ολοκληρώση το αποδοτικόν του όνειρον. Αι πράξεις του, τα έργα του ο ηρωισμός του έδειξαν ότι οι εβραίοι είναι προικισμένοι μ’ όλα εκείνα τα προσόντα που χρειάζεται κανείς για να φθάση κάπου ψηλά. Από την πρώτην ήμερα του πολέμου ευρίσκετο στην πρώτη γραμμή καταλαμβάνων με τους ηρωικούς του άνδρας το εν ύψωμα μετά το άλλο. Εις στιγμάς σκληρός αντιστάσεως του εχθρού έλεγε στους στρατιώτας του, ως είναι απολύτως εξηκριβωμένον «Εμπρός παιδιά ο Χριστός μαζί μας!». Κατά την μυθικήν εποποιίαν του Σμόλικα ελησμόνησε κάθε προσφιλές πρόσωπον. Εκείνην την στιγμήν ήτο μόνον τέκνον της ηρωικής μας πατρίδος και εις την γλυκητάτην φωνή της δυπέβαλε τον εγκόσμιον άνθρωπον εγκατέλειψε τας ανθρωπίνους αδυναμίας ακάθεκτος ερρίφθη είς τον αγώνα υπέρ της ελευθερίας. Η Ελλάς εθρήνησε τον συνταγματάρχην Φριζήν και σήμερον και πάντα θα τον θυμάται. Η ελληνική και η εβραϊκή ψυχή και πολεμικότης τόσον στον πόλεμο όσον και στην ειρήνη όταν είναι ενωμένες κάνουν πραγματικά θαύματα. Ό θάνατος δεν είναι πάντοτε ο επίλογος μιας ζωής υπάρχουν προνομοιούχοι δια τους οποίους είναι ο πρόλογος της αθανασίας και τέτοιος προνομιούχος ήτο ο Φριζής ο οποίος χάρισε τις πρώτες νίκες στα ελληνικά όπλα. Ή ιστορία έγραψε με χρυσά γράμματα το όνομά του και η εθνική μούσα του ποιητού Γ. Κελεπούρη τον απηθανάτησε με το γνωστό ποίημα:
Μες το Ναό της Λευτεριάς
σαν θείο άσμα
Και σαν ψαλμός θα τραγουδιέται
τ’ όνομά σου
Της τρομερής σκλαβιάς τη φάσμα
Σβήστηκε μπρος στο βροντερό
τ’ αστραποβόλημά σου!
Τρόπαιο ή θυσία σου αιώνιο
Υψωμένο
Στής δοξαστής μας ιστορίας σα
μετέωρο θα ζη
Να διαλαλή το τίμιο όνομα σου
Αθάνατε ήρωα Φριζή.
Και η Ελλάδα μας αιώνια και
Αγέραστη
Μ’ ευλάβεια και περηφάνεια
Γέρνει
Μπρος στην αντρεία σου την
Αλύγιστη
Και στων ηρώων της το Πάνθεον
σε παίρνει!
Δεν θυμάμαι ποιος μου είχε πει ότι επρόκειτο για το γιο του ήρωα. Βεβαιώθηκα πριν από λίγα χρόνια όταν έλαβα ένα ευγενικό γράμμα, μετά το αφιέρωμα που είχα κάνει στο Μαρδοχαίο Φριζή με στοιχεία από την Άγονη Γραμμή και τον δικηγόρο κ. Χάρη Καλαϊτζάκη Ο κ. Ιάκωβος Φριζής με ευχαριστούσε για την αναφορά μου στον ήρωα που είχα κάνει όπως το συνηθίζω με την ευκαιρία της επετείου.
Εμείς όμως οφείλουμε ευχαριστίες και στον ήρωα αυτό και σε όλους που έγραψαν την εποποιία του ΟΧΙ αλλά ελάχιστα τους θυμόμαστε και σπάνια πια τους τιμούμε.