Αρκετά αφιερώματα θα ανήκουν και στην οικογένεια Σαββάκη. Οι περισσότεροι διακρίθηκαν για τον πατριωτισμό τους. Καθένας τους όμως είχε αναπτύξει τη δική του προσωπικότητα με έργα και ημέρες που αξίζει να αναδειχθούν.
Ο Παύλος Σαββάκης σύμφωνα με τον Τιμόθεο Βενέρη ήταν γνωστός και ως Σαββόπουλος. Ανήκε στην ηρωική οικογένεια των Σελλιών. Γεννήθηκε το 1825 και σκοτώθηκε άδικα το 1867. Ο πατέρας του διακρίθηκε στην επανάσταση του 1821. Ο ίδιος πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στις επαναστάσεις του 1858 και του 1866 ως αρχηγός του δυτικού διαμερίσματος της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Ιδιαίτερα στη μάχη του Βρύσινα (20 Οκτωβρίου 1866) θύμιζε πολεμώντας μυθικό ήρωα.
Η διάκριση αυτή ξύπνησε το φθόνο στις συνειδήσεις κάποιων συναγωνιστών του, που βάζοντας τον εγωισμό πάνω από το συμφέρον της πατρίδας του έστησαν ενέδρα στη θέση Κάνεβος του Αγίου Ιωάννη του Καμένου και τον σκότωσαν.
Οι συνέπειες για την απώλεια αυτή φάνηκαν αμέσως αλλά ήταν αργά πια. Έτσι χάθηκε ένας μεγάλος αγωνιστής για τον οποία κάνουν επικές αναφορές ο Τιμόθεος Βενέρης, ο ιστορικός Ιωάννης Πολιουδάκης, γιατρός, στο χειρόγραφό του «Ιστορία της Κρήτης» και ο Εμμανουήλ Ψαρουδάκης στα απομνημονεύματά του.
Ο αδικοχαμένος αγωνιστής άφησε τρεις γιους και μια θυγατέρα. Ήταν ο Σάββας διακεκριμένος χειρούργος, ο Μιχαήλ μηχανικός, ο Νικόλαος νομικός και η Αικατερίνη σύζυγος Μάρκου Παινέση από το Βαφέ Αποκορώνου. Ευτυχώς για τα παιδιά αυτά η επίσημη πολιτεία τα σπούδασε εκτιμώντας τον πατριωτισμό και τη θυσία του πατέρα τους.
Ο Σάββας Σαββάκης ήταν γιος του Παύλου. Γεννήθηκε στα Σελλιά το 1859. Σπούδασε ιατρική με έξοδα του κράτους και συνέχισε στο Παρίσι μεταπτυχιακές σπουδές. Όταν τέλειωσε, προσελήφθη το 1884 στο Οφθαλμιατρείο Αθηνών ως βοηθός του επιφανούς καθηγητή Α. Αναγνωστάκη.
Ασχολήθηκε με την πολιτική και εκλεγόταν συνεχώς πληρεξούσιος της επαρχίας του στη Γενική των Κρητών Συνέλευση. Διέκοψε μια πενταετία για να κάνει μια δεύτερη ειδίκευση στο Παρίσι στη γενική χειρουργική.
Εγκαταστάθηκε μετά στο Ηράκλειο και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης αν κρίνουμε από τα δημοσιεύματα του τοπικού τύπου. Απέκτησε από το γάμο του ένα γιο τον Παύλο και δυο κόρες την Αντιγόνη και την Ισμήνη.
Μετά την Κρητική Αυτονομία εξελέγη και πάλι βουλευτής, ενώ πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στην πατρίδα του και στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες του 1912 και 1913. Με το βαθμό του Επίατρου κατέλαβε υψηλές θέσεις και ευθύνες ως διευθυντής των νοσοκομείων Ερυθρού Σταυρού Άρτας και Θεσσαλονίκης.
Μιχαήλ και Νικόλαος Σαββάκης
Ο Μιχαήλ Σαββάκης ήταν γιος του Παύλου και γεννήθηκε στα Σελλιά Αγίου Βασιλείου το 1863. Σπούδασε και αυτός με έξοδα του κράτους πολιτικός μηχανικός και μηχανολόγος. Εκτός από την επίσημη πολιτεία είχε κοντά του σε όλη τη διάρκεια των σπουδών του την Υπέρ των Κρητών επιτροπής των Αθηνών. Συνέχισε μετεκπαίδευση στο Βέλγιο και επέστρεψε στην Κρήτη το Μάρτιο του 1892. Ανέλαβε καθήκοντα Επιθεωρητή Δημοσίων Έργων με έδρα τα Χανιά. Ήταν ακούραστος και τιμούσε το λειτούργημά του. Δεν έμενε ποτέ στην ίδια θέση προκειμένου να έχει ο ίδιος άποψη για την πορεία των έργων που εκτελούντο από τη μια πλευρά του νησιού στην άλλη.
Από τα πρώτα του έργα στην πόλη μας εικάζεται πως είναι η παλιά δεξαμενή που εγκαινιάστηκε το 1894. Όπως είναι φυσικό πολύ περισσότερα είναι τα έργα που φέρουν την υπογραφή του στα Χανιά. Ήταν άριστος επιστήμονας και πολλές μελέτες του αποδείχτηκαν διαχρονικές. Λέγεται μεταξύ των άλλων για την ικανότητά του αυτή ότι και ο δρόμος που ενώνει το Ρέθυμνο με τον Πλακιά μέσα από το Κουρταλιώτικο Φαράγγι βασίζεται σε δική του μελέτη. Επίσης φέρεται η υπογραφή του στο Διοικητήριο και στο Δεσποτικό στα Χανιά. Κι όμως ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος, πέθανε το 1942 στα Χανιά, πάμπτωχος και χωρίς οικογένεια.
Και ο Νικόλαος Σαββάκης ήταν κι αυτός γιος του Παύλου. Γεννήθηκε το 1864. Σπούδασε και αυτός με έξοδα του κράτους νομικά και διέπρεψε στο δικαστικό κλάδο. Ήταν ιδρυτικό μέλος του πρώτου Δικηγορικού Συλλόγου Ρεθύμνης.
Και ας περάσουμε σε δυο άλλους Σαββάκηδες που έγραψαν μεγάλη ιστορία πατέρας και γιος με καταγωγή από το Σπήλι.
Ο Γεώργιος Μαν. Σαββάκης γεννήθηκε στο Σπήλι την 1η Ιουλίου 1890. Ήταν γόνος πολυμελούς οικογενείας που τη χαρακτήριζε η αφοσίωση στην παράδοση. Και του έπεσε ο κλήρος στα πιο τρυφερά του χρόνια να αναλάβει την στήριξη της οικογενείας του. Οι δυσκολίες επιβίωσης που ήταν πολλές αντιμετωπίζονταν με βαθειά πίστη και γνήσια χριστιανική αντίληψη. Σκληρή δουλειά και καρτερία χαρακτήριζαν την καθημερινότητα όλων των μελών της οικογενείας Σαββάκη. Κι είχαν έτσι αποκτήσει την απόλυτη κοινωνική καταξίωση που είναι και το σημαντικότερο βιος.
Τα πρώτα γράμματα ο Γεώργιος διδάχτηκε στο Σπήλι. Είχε όμως μεγάλη δίψα για μάθηση και διακρινόταν στο σχολείο. Αργότερα τον βρίσκουμε να διδάσκει στις Καρίνες ως δημοδιδάσκαλος και Αγνό. Διακρίνεται για τη φλογερή φιλοπατρία του κι αυτό το αίσθημα προσπαθεί με μεταδώσει στους μαθητές του.
Η έδρα όμως δεν τον καλύπτει απόλυτα. Θέλει να προσφέρει έμπρακτα τις υπηρεσίες του στην πατρίδα του. Και δεν αργεί να καταταγεί εθελοντής. Αισθάνεται ότι πολεμώντας θα δώσει την ευκαιρία στην Κρήτη να ανασάνει λεύτερη.
Σαν αξιωματικός διακρίνεται για τη γενναιότητα και τη διάθεση αυτοθυσίας που δείχνει αν το απαιτεί η αποστολή του. Η διαγωγή και το ήθος του τον ανεβάζουν στην ιεραρχία του στρατεύματος. Και φθάνει έτσι στο βαθμό του Συνταγματάρχη με αφορμή τις ανδραγαθίες του και μόνο.
Είναι τόσο το πάθος του για τη στρατιωτική ζωή που παρασύρει και τον αδελφό του Στυλιανό και αργότερα το γιο του Παντελή Σαββάκη για τον οποίο είχαμε κάνει σχετικό αφιέρωμα.
Θυμίζουμε ότι ο Παντελής ήταν ο ήρωας που έβαζε το σώμα του ασπίδα για τους στρατιώτες του και η περιπετειώδης ζωή του έχει καταγραφεί από τον εκλεκτό συγγραφέα και λογοτέχνη κ. Μανόλη Κούνουπα στο βιβλίο «Νίκησε δυο φορές το θάνατο».
Ο Γεώργιος Σαββάκης πήρε μέρος σε όλους τους πολέμους της μαρτυρικής γενιάς του. Ήταν πρώτα στις μάχες 1912-1913, στο Μακεδονικό Μέτωπο, στην Α’ παγκόσμιο πόλεμο, στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Τα πιο τρυφερά του χρόνια χάθηκαν στη θύελλα των πολέμων. Είχε πάρει όμως τη θέση του στη χορεία των ηρώων.
Στο έπος της Αλβανίας
Κι ήρθε μετά το Έπος της Αλβανίας. Εκεί έτυχε να βρεθεί με το γιο του από καθαρή σύμπτωση.
Ο γιος του ήταν μόλις 20 χρόνων και υπηρετούσε με άλλους τελειόφοιτους της Σχολής Ευελπίδων. Ο Γεώργιος με το βαθμό του συνταγματάρχη προερχόταν από την εφεδρεία των παλιών αξιωματικών. Δεν ήταν ποτέ δυνατόν να απουσιάζει εκείνος από το κάλεσμα της πατρίδας. Ένα μήνα μετά την έναρξη του πολέμου είχε τοποθετηθεί φρούραρχος της μόλις απελευθερωθείσης Κορυτσάς.
Η τυχαία συνάντηση με το γιο του ήταν συγκινητική. Έδειξε όμως κι εκεί πόσο μεγάλος πατριώτης ήταν. Ο πόλεμος δεν επέτρεπε άλλες συναισθηματικές εξάρσεις. Ένας χαιρετισμός και μετά καθένας στο καθήκον του. Ο νεαρός αξιωματικός ήξερε πολύ καλά ότι δεν σήμαινε τίποτα το γεγονός ότι είχε υποδιοικητή τον πατέρα του.
Εκείνα τα χρόνια ήταν αναξιοπρέπεια να υπεκφεύγει ο νεαρός από στρατιωτικά καθήκοντα κυρίως όταν συγγενείς κατείχαν υψηλά αξιώματα.
Πήρε καθένας το δρόμο του χωρίς δεύτερη σκέψη. Ο σπόρος φιλοπατρίας που έσπερνε ο Γεώργιος φύτρωσε στην συνείδηση του γιου του Παντελή, άνθισε και κάρπισε όπως φάνηκε με την όλη δράση του.
Ένας υποδειγματικός οικογενειάρχης
Η προσήλωση στην πατρίδα δεν απαγόρευσε στον Γεώργιο να γίνει ένας υποδειγματικός οικογενειάρχης. Ήταν ένας τρυφερός πατέρας για τον Παντελή και την Ελένη του σύζυγο αργότερα του Παντελή Τζαγκαράκη.
Ήταν όμως και υπόδειγμα αδελφού. Μόλις κήδευσε τον πατέρα του αφοσιώθηκε στην συντήρηση και αποκατάσταση των αδελφών του και μετέπειτα των ανιψιών του. Χωρίς κραυγαλέες ενέργειες. Ήταν απόλυτα δοσμένος στην οικογένεια και στιβαρός συμπαραστάτης για κάθε αδελφό του.
Πάντρεψε αδελφές κι ανίψια, σπούδασε τα παιδιά τους κι ένα μόνο τον ενδιέφερε. Να κρατά ολόκληρη η οικογένεια τη θέση της στην ιεραρχία της κοινωνικής καταξίωσης που επάξια κατείχε.
Ήταν φυσικό να τον αναγνωρίζουν όλοι οι Σαββάκηδες ως αρχηγό της οικογένειας. Αυτό πιστοποιεί ο ανιψιός του ιερέας Κ. Κονσολάκης, στη νεκρολογία που έχει καταχωρηθεί στον τοπικό τύπο (Βήμα Ιανουάριος 1965).
Ο χαρακτήρας του ήταν αυτός που του έδινε το προνόμιο της πρωτοκαθεδρίας. Ήταν σοβαρός, ολιγόλογος, δίκαιος και αμερόληπτος στις κρίσεις του και σταθερός στις αποφάσεις του. Ενέπνεε αγάπη και σεβασμό. Οι συγγενείς του τον λάτρευαν. Οι φίλοι τον είχαν παράδειγμα προς μίμηση.
Αυτό που τον χαρακτήριζε ήταν και το ενδιαφέρον του για τα κοινά. Απορεί κανένας αν ενδιαφερόταν καθόλου για τον εαυτό του.
Μέσα στις τόσες δωρεές του η σημαντικότερη είναι η παραχώρηση οικοπέδου όπου κτίστηκε από τον τότε Επίσκοπο Λάμπης και Σφακίων Ισιδώρου το εκκλησιαστικό οικοτροφείο.
Ψυχικό μαρτύριο και νεκρανάσταση
O Γεώργιος Σαββάκης είχε την μεγάλη ατυχία να βιώσει το μαρτύριο γονιού που θρηνούσε το παιδί του θεωρώντας το νεκρό, ενώ αυτό ζούσε.
Ας θυμηθούμε τη σχετική αναφορά όταν γράψαμε για το γιο του Παντελή:
«Και ξαφνικά μέσα στο χειμώνα του 1941, μια συνταρακτική είδηση έφτασε στο Ρέθυμνο: «Ο Ανθυπολοχαγός Παντελής Σαββάκης έπεσε στη μάχη κατά την εκτέλεση του καθήκοντος». Εψάλη τότε επιμνημόσυνη δέηση με όλες τις τιμές στο παρεκκλήσι της Σχολής των Ευελπίδων, ενώ μια άλλη ανεπίσημη πραγματοποιήθηκε από τους συμμαθητές του στον Άγιο Νικόλαο στα Πευκάκια. Η θλιβερή εκείνη είδηση ευτυχώς διαψεύστηκε αργότερα όταν έλαβαν οι γονείς του επιστολή από τον ίδιο που τους πληροφορούσε ότι ήταν ζωντανός και βρισκόταν αιχμάλωτος στην Ιταλία. Μετά από δυο χρόνια έρχεται νέα είδηση για την τραγική απώλειά του κατά την αιχμαλωσία, η οποία δεν διαψεύστηκε μέχρι το τέλος του πολέμου. Και δεν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία ότι ο Παντελής είχε σκοτωθεί, από τη στιγμή που η είδηση προερχόταν από το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό.
Με οδύνη η τοπική κοινωνία ζούσε το γεγονός και εκδήλωνε τη συμμετοχή της με παλλαϊκό πένθος. Στην πατρογονική κωμόπολη το Σπήλι εψάλη αρχιερατική επιμνημόσυνη δέηση «υπέρ πατρίδος πεσόντος» Παντελή Σαββάκη στην οποία παραβρέθηκε πλήθος κόσμου. Ήταν τόσο αγαπητός σε όλους ο νεαρός αξιωματικός.
Και μια μέρα γιορτινή να σου ο Παντελής ολοζώντανος. Η παρουσία του έκανε τον κόσμο να παραληρεί από ενθουσιασμό. Τι θαύμα ήταν αυτό. Ο νεκραναστημένος νεαρός Ρεθεμνιώτης χρειάστηκε να επαναλάβει αρκετές φορές την περιπέτειά του.
Κατάφερε να διαφύγει, γλιτώνοντας από του χάρου τα δόντια. Περιπλανιόταν ρακένδυτος, πεινασμένος στους απέραντους κάμπους στα βουνά και στις αφιλόξενες ερημιές της Ιταλίας. Επέστρεψε μετά από φρικτή ταλαιπωρία καταξιωμένος και τιμημένος με δεκαεννιά παράσημα και με πέντε διαφορετικά τραύματα για την αυταπάρνηση και την προσφορά του στην πατρίδα. Ο κόσμος τον υποδέχτηκε με τις τιμές που του άξιζαν εκτιμώντας και τον αδαμάντινο χαρακτήρα του…».
Ο γιος του Παντελής
Κάθε φορά που νομίζω ότι η αναφορά στην Παντελή Σαββάκη, γιου του Γεωργίου, τελειώνει κάπου εδώ έρχονται και άλλα στοιχεία να με διαψεύσουν. Για παράδειγμα, δυο χρόνια πριν από τη γέννησή του Παντελή, ήρθε στη ζωή ένας αδελφός του που από το πρώτο κλάμα φάνηκε πως δεν θα ζήσει. Αυτό διαπίστωσε πρώτη η γιαγιά που ήταν και μαμή, πασίγνωστη, όχι μόνο στο Σπήλι, και πολύ αγαπητή. Δυστυχώς η εμπειρία της τη δικαίωσε. Δυο μέρες μετά το άτυχο βρέφος πέθανε αβάπτιστο. Αυτό για τη γιαγιά ήταν ό,τι χειρότερο και δεν συγχωρούσε τον εαυτό της που τουλάχιστον δεν έπαιρνε πρωτοβουλία να το αεροβαφτίσει.
Όταν γεννήθηκε ο Παντελής παρουσίασε τα ίδια περίεργα σημάδια επικείμενου θανάτου. Η γιαγιά χωρίς να χάσει καιρό βγήκε στο δρόμο, και τον πρώτο άνθρωπο που συνάντησε τον παρακάλεσε να μπει να αεροβαφτίσει το μωρό. Εκείνος πρόθυμα ανταποκρίθηκε. Με πόνο ψυχής η λεχώνα μάνα, που περίμενε από στιγμή σε στιγμή το μοιραίο, για το γιο της, ζήτησε να τον ονομάσουν Μανούσο που ήταν το όνομα του πεθερού της.
Μια από τις γειτόνισσες όμως, που κατά το συνήθειο είχαν συγκεντρωθεί στο σπίτι να συμπαρασταθούν, πετάχτηκε αποφασιστικά και πρότεινε να το βγάλουν Παντελεήμονα στη χάρη του αγίου που ήταν και μεγάλος γιατρός. Έτσι μπορεί να γινόταν το θαύμα και το μωρό να ζούσε. Με την ελπίδα αυτή η μάνα συμφώνησε.
Περνούσαν οι ώρες και το μωρό έδειχνε να συνέρχεται. Παίρνει θάρρος η ίδια γυναίκα και προτείνει τώρα να το πάνε στο διπλανό χωριό, που είχε εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, να το βαφτίσουν κανονικά.
Παγωμένη σιωπή ακολούθησε την πρόταση ενώ η γιαγιά η μαμή ήταν στα πρόθυρα εγκεφαλικού.
– Μα τι λες χριστιανή μου ξέσπασε. Με το που θα βγει έξω το λεχουδάκι θα ποθάνει. Δεν το βλέπεις;
– Δεν θα το επιτρέψει ο Άγιος Παντελεήμονας επέμενε η ευσεβής γειτόνισσα. Κι ήταν τόση η πίστη της που έπεισε και τις άλλες.
Βρήκαν στα γρήγορα ένα γαϊδουράκι, τοποθέτησαν με μύριες προφυλάξεις το μωρό και κίνησαν για το διπλανό χωριό. Μόλις έφτασαν στην εκκλησία, πάνω που πατούσαν το κατώφλι αρχίζει να κλαίει το βρέφος. Έκαναν όλοι το σταυρό τους και προχώρησαν πιο μέσα. Ξεκίνησε το μυστήριο και την ώρα που η φωνή του παπά ανήγγειλε το όνομα ξεσπά το μωρό σε ένα τόσο γοερό κλάμα που έκανε όλους να σταυροκοπηθούν. Ούτε υγιές βρέφος δεν έκλαιγε έτσι. Το θαύμα είχε επιτελεστεί προς δόξα του Αγίου και επιβράβευση της πίστης που διέκρινε την ευσεβή γειτόνισσα. Όλο το Σπήλι κουβέντιαζε το γεγονός.
Από τότε και κάθε χρόνο η οικογένεια έκανε άρτο στον Άγιο Παντελεήμονα εις ανάμνηση του μεγάλου θαύματος που της χάρισε τον Παντελή. Πρώτη ξεκίνησε η μητέρα, μετά τον πρόωρη θάνατό της συνέχισε ο πατέρας κι όταν κάλεσε ο Κύριος και αυτόν πήρε τη σκυτάλη ο Παντελής μέχρι το τέλος και της δικής του ζωής.
Το αφιέρωμά μας συνεχίζεται
Πηγές:
Τιμόθεου Βενέρη «Το Αρκάδι δια των αιώνων»
Εφημερίδα Βήμα (Ιανουάριος 1965)
Εύας Λαδιά: Παντελής Σαββάκης: «Έβαζε τον εαυτό του ασπίδα για τους στρατιώτες του»
Εφημερίδα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» 23 Οκτωβρίου 2014
Μανόλη Κούνουπα: «Νίκησε δυο φορές το θάνατο»
Γεωργίου Εκκεκάκη: «Ρεθεμνιώτες»
Κρήτη Αφιέρωμα: τόμος 7