Του ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΚΑΣΩΤΑΚΗ*
«Η εκκαθάριση (των Αρμενίων) από τη Μικρά Ασία ήταν σχεδόν τόσο ολοκληρωμένη όσο μια τέτοια πράξη θα μπορούσε να είναι… Δεν υπάρχει λόγος να αμφισβητηθεί ότι αυτό το έγκλημα σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε για πολιτικούς λόγους» Ουίνστον Τσώρτσιλ.
Ως γενοκτονία των Αρμενίων αναφέρονται τα γεγονότα εξόντωσης Αρμενίων πολιτών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σφαγές Αρμενίων είχαν γίνει και νωρίτερα επί Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ, το 1894-96, με τον αριθμό των νεκρών να εκτιμάται μεταξύ 80 και 300 χιλιάδων και τον αριθμό των ορφανών παιδιών σε 50.000. Ωστόσο οι πλέον εκτεταμένες σφαγές Αρμενίων αποδίδονται στο κίνημα των Νεότουρκων. Ως έναρξη της Αρμενικής Γενοκτονίας συμβολικά θεωρείται η 24η Απριλίου του 1915, όταν η ηγεσία της Αρμενικής κοινότητας της Κωνσταντινούπολης φυλακίστηκε και εκατοντάδες Αρμένιοι της Πόλης απαγχονίστηκαν. Θεωρείται από τους Ιστορικούς μια από τις πρώτες σύγχρονες γενοκτονίες και η δεύτερη σε μέγεθος μετά το ολοκαύτωμα των Εβραίων ακολουθούμενη από αυτή του Κογκό. Οι εκτιμήσεις του Τούρκου Ταλάτ Πασά, που δημοσιεύθηκαν το 2007, δίνουν σύνολο περίπου 925.000 νεκρούς, ενώ Δυτικές και Αρμενικές πηγές ανεβάζουν τον αριθμό στο 1.500.000.
Πως έγινε. Κατά την εισβολή τους στη Ρωσική και Περσική επικράτεια το 1914-5, οι Οθωμανοί παραστρατιωτικοί δολοφόνησαν τους ντόπιους Αρμένιους. Οι σφαγές μετατράπηκαν σε γενοκτονία στην ίδια την οθωμανική επικράτεια μετά την καταστροφική ήττα στη Μάχη του Σαρίκαμις (Ιανουάριος 1915), μια απώλεια που αποδόθηκε, σε αρμενική προδοσία. Οι Οθωμανοί ηγέτες έλαβαν μεμονωμένες ενδείξεις για την αρμενική αντίσταση ως απόδειξη ανύπαρκτης διαδεδομένης συνωμοσίας. Οι απελάσεις προορίζονταν ως «οριστική λύση στο αρμενικό ζήτημα» για να αποτραπεί η δυνατότητα αυτονομίας ή ανεξαρτησίας των Αρμενίων. Στις 25 Φεβρουαρίου 1915, ο Ένβερ Πασάς διέταξε την απομάκρυνση όλων των μη μουσουλμάνων που υπηρετούσαν στις Οθωμανικές δυνάμεις από τις θέσεις τους. Έπρεπε να αφοπλιστούν και να μεταφερθούν σε τάγματα εργασίας. Οι περισσότεροι αργότερα σκοτώθηκαν.
Με εντολή του Ταλάτ Πασά, περίπου 800.000 έως 1,2 εκατομμύρια Αρμένιοι γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι ή αδύναμοι άνθρωποι στάλθηκαν σε πορείες θανάτου που οδήγησαν στην έρημο της Συρίας το 1915 και το 1916. Εξαιτίας παραστρατιωτικών, στερήθηκαν το φαγητό και νερό και υπέστησαν ληστείες, βιασμούς και σφαγές. Στην έρημο της Συρίας, διασκορπίστηκαν σε μια σειρά από στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στις αρχές του 1916 διατάχθηκε ένα άλλο κύμα σφαγών, αφήνοντας περίπου 200.000 απελαθέντες ζωντανούς μέχρι το τέλος του 1916. Περίπου 100.000 έως 200.000 Αρμένικες γυναίκες και παιδιά ασπάστηκαν βίαια στο Ισλάμ και ενσωματώθηκαν σε μουσουλμανικά νοικοκυριά. Υπολογίζεται σήμερα ότι ένας στους οκτώ Τούρκους έχει Αρμένιο πρόγονο.
Σε μια συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στη Βερολινέζικη Tageblatt στις 4 Μαΐου 1915, ο Ταλάτ Πασά αναγνώρισε ότι όταν απελάθηκαν οι Αρμένιοι, δεν έγινε διάκριση μεταξύ «ένοχων» και «αθώων» Αρμενίων, γιατί «αυτός που ήταν ακόμα αθώος σήμερα θα μπορούσε να είναι ένοχος αύριο». Ορισμένοι Οθωμανοί πολιτικοί που αντιτάχθηκαν στη γενοκτονία αντιμετώπισαν απόλυση ή δολοφονία. Η κυβέρνηση αποφάσισε να εκτελεστεί οποιοσδήποτε μουσουλμάνος φιλοξένησε Αρμένιο κατά της θέλησης των αρχών.
Στις 15 Μαρτίου 1921, ο Ταλάτ Πασά δολοφονήθηκε στο Βερολίνο στο πλαίσιο της Επιχείρησης Νέμεσις, των Αρμενίων για να σκοτώσουν τους δράστες της Αρμενικής Γενοκτονίας. Η δίκη του δολοφόνου του, Τεχλιριάν, επικεντρώθηκε στην ευθύνη του Ταλάτ για τη γενοκτονία και σε «μία από τις πιο θεαματικές δίκες του εικοστού αιώνα» ο δολοφόνος, που είχε από την αρχή ομολογήσει την πράξη του, αθωώθηκε.
Η Αρμενική Γενοκτονία είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή περισσότερων από δύο χιλιετιών του Αρμενικού πολιτισμού στην Ανατολική Μικρά Ασία. Η καταστροφή και η απέλαση Σύριων και Ελλήνων Ορθόδοξων Χριστιανών, επέτρεψε τη δημιουργία ενός καθαρά εθνικού τουρκικού κράτους. Αυτό αποτέλεσε αργότερα πρότυπο για τους Ναζί που ενσωμάτωσαν τις τακτικές και τα «οφέλη» της γενοκτονίας των Αρμενίων στην κοσμοθεωρία τους σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς.
Ας δούμε τις ομοιότητες με την Ποντιακή γενοκτονία. Το κύμα μαζικών διώξεων ξεκίνησε στον Πόντο με την μορφή εκτοπίσεων επίσης το 1915 επίσης εξαιτίας της ήττας στο Σαρίκαμις. Ως συνέπεια αυτού, όλοι οι στρατολογημένοι Πόντιοι όπως και οι Αρμένιοι εξαναγκάστηκαν σε στρατολόγηση στα τάγματα εργασίας. Έτσι δεν άργησαν να εκδηλώνονται κύματα λιποταξίας, με τον κόσμο να καταφεύγει στα βουνά. Μάλιστα στην επαρχία Κερασούντας, για αυτό τον λόγο, κάηκαν 88 χωριά ολοσχερώς μέσα σε τρεις μήνες. Οι Έλληνες της επαρχίας, περίπου 30.000, αναγκάστηκαν να διανύσουν, πεζοί, πορεία προς την Άγκυρα κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Αναπόφευκτα το ένα τέταρτο αυτών πέθαναν καθ’ οδόν. Η διεθνής βιβλιογραφία και τα κρατικά αρχεία πολλών χωρών εμπεριέχουν πλήθος μαρτυριών για τη γενοκτονία που διαπράχθηκε παράλληλα κατά Αρμενίων, Ποντίων και Ασσυρίων (που εξαφανίστηκαν από προσώπου Γης) κατοίκων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ως αποτέλεσμα ορισμένοι ερευνητές να θεωρούν τις επιμέρους διώξεις ως τμήματα μιας ενιαίας γενοκτονικής πολιτικής εις βάρος των Χριστιανών της Μικράς Ασίας.
Οι διαφορές στον τρόπο εκτέλεσης των γενοκτονιών οφείλονται στην ύπαρξη του ελληνικού κράτους και την ανυπαρξία αρμενικού, όμως η απόφαση ήταν κοινή και για τις δύο περιπτώσεις. Υπήρχαν επίσης μερικά κοινά πρόσωπα στην εκτέλεση των δύο γενοκτονιών, όπως οι Ρεσλίντ, Μεχμέτ Ναζίμ και Ταλάτ πασάς. Ιστορικοί σημειώνουν και τη διαφορά ότι οι Κούρδοι είχαν σημαντικό ρόλο στην περίπτωση των Αρμενίων αλλά όχι στην περίπτωση των Ελλήνων, αλλά αυτό αποδίδεται ότι δεν υπήρχε πολυάριθμο κουρδικό στοιχείο στις περιοχές όπου ζούσαν Έλληνες. Διαφορά υπάρχει και στον αριθμό των θυμάτων, αλλά αυτή είναι ποσοτική και όχι ποιοτική. Τέλος, στην περίπτωση των Αρμενίων υπήρξε προσπάθεια για την εξόντωση της πνευματικής ηγεσίας (ιντελιγέντσιας). Στην περίπτωση των Ελλήνων εξοντώθηκαν επίσης ηγετικά άτομα, αλλά δεν αποτέλεσαν ιδιαίτερο στόχο. Σημειώνεται όμως ότι η ιστορική έρευνα έχει ασχοληθεί αρκετά με την ιντελιγκέντσια των Αρμενίων αλλά όχι των Ελλήνων κατά τις γενοκτονίες.
Κατόπιν εισήγησης του τότε Πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου, η Βουλή των Ελλήνων αναγνώρισε τη γενοκτονία των Ποντίων το 1994 και ψήφισε την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως «Ημέρας Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο Μικρασιατικό Πόντο». Στην Ελλάδα, η Γενοκτονία των Αρμενίων αναγνωρίστηκε και καθιερώθηκε μετά από πρόταση και σχέδιο νόμου που κατέθεσε ο Αντώνης Σαμαράς το 1996, ως πρόεδρος τότε της Πολιτικής Άνοιξης.
Αυτά στο παρελθόν. Γιατί πριν λίγα χρόνια Έλληνας υπουργός παιδείας αμφισβήτησε δημόσια τη γενοκτονία των Ποντίων με το επιχείρημα μερίδας λίγων ξένων αλλά και Ελλήνων «αναθεωρητών» ιστορικών που θεωρούν ότι δεν πληροί όλα τα κριτήρια για τον ορισμό που δίνουν αυτοί για τη Γενοκτονία. Οι ίδιοι Έλληνες ιστορικοί αναπαράγουν τον μύθο της ανεκτικής οθωμανικής διοίκησης που συγγραφείς των αρχών του 21ου αιώνα, όπως η Αμερικανίδα ειδικός Diana West, θεωρούν ότι κατασκευάστηκε αρχικά τον 19ο αιώνα από τη Βρετανία για πολιτικούς λόγους, και κυρίως για να μη διαταραχθεί η ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη προς όφελος της Ρωσίας.
Αντίθετα οι Έλληνες της διασποράς έχουν συμβάλλει στην αναγνώριση της Γενοκτονίας όπως ο Ελληνοαυστραλός μελετητής γενοκτονιών Παναγιώτης Διαμαντής που έχει φέρει στη δημοσιότητα τις μαρτυρίες των Αυστραλών και Νεοζηλανδών στρατιωτικών που υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες της γενοκτονίας των Αρμενίων. Το έργο του περιλαμβάνει υλικό για τους Έλληνες, τους Αρμενίους και τους Ασσυρίους μαζί.
Θα πρέπει να σημειώσω ότι η Γενοκτονία των Αρμενίων σχεδόν απουσιάζει, και από τη σχολική αλλά και από την Πανεπιστημιακή βιβλιογραφία Ελλήνων συγγραφέων ως ιστορικό αντικείμενο ανάλυσης και έρευνας. Σήμερα στην Ελλάδα ο σύλλογος των Αρμενίων απαριθμεί 70.000 μέλη. Οι μαθητές και οι φοιτητές μας όμως θα πρέπει να ψάξουν για να βρουν τι είναι αυτό που αναγνώρισε ο Πρόεδρος Μπάιντεν.
Βιβλιογραφία
1) Suny, Ronald Grigor (2015) «They Can Live in the Desert but Nowhere Else»: A History of the Armenian Genocide. Princeton University Press.
2) Akçam, Taner (2012). The Young Turks’ Crime against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton University Press.
3) Ihrig, Stefan (2016). Justifying Genocide: Germany and the Armenians from Bismarck to Hitler. Harvard University Press.
4) Λεκαδίτη, Αριέλ, (2019) «Η γενοκτονία των Αρμενίων». Εκδόσεις Bookstars. Ένα από τα ελάχιστα Ελληνικά βιβλία (εκτός από μεταφρασμένα), που γράφτηκε σχετικά πρόσφατα(2019), Βολιώτη, γεννημένου στην Αθήνα, ιστορικού του Ολοκαυτώματος, με μεταπτυχιακό από το Πανεπιστήμιο της Χάιφα.
5) Wikipedia
* Ο Χαράλαμπος Κασωτάκης είναι φυσικός
Email: babiskasotakis@gmail.com