Ανησυχητική είναι η απουσία της Κρήτης από αναφορές που γίνονται σε διάφορα μέσα εν όψει της επετείου των 200 χρόνων από την Εθνική Παλιγγενεσία.
Και δεν είναι η πρώτη φορά που αγνοείται η Κρήτη σε αναφορές που γίνονται κατά καιρούς σχετικά με το θέμα.
Για του λόγου το αληθές δανειζόμαστε μια αναφορά που είχε κάνει το 1984 ο αείμνηστος δάσκαλος Ανδρέας Σταυρουλάκης, που τεκμηριωμένα διεκδικεί το μερίδιο της τιμής και για το νησί μας.
Έγραψε σχετικά ο κ. Σταυρουλάκης στο περιοδικό «Προμηθέας Πυρφόρος»:
Ταυτόχρονα με το Μωρηά επαναστάτησε η Κρήτη το 1821. Ανακριβής αν και όχι κακόβουλη είναι κάθε άλλη εκδοχή. Δεν ανταποκρίνεται εις την αλήθεια το αναγραφόμενο από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη στην Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης Τόμος Α’:
– Αν και εξακολουθούσε η Επανάσταση καθ’ όλη την Ελλάδα και διαδόθηκε στο Αιγαίο και πλοία εν φανίζονταν με Ελληνική Σημαία εις τα παράλια της Κρήτης, οι κάτοικοί της, τόσο εις τα πεδινά, όσο και εις τα ορεινά δεν κινήθηκαν καθόλου».
Αντιθέτως ευθύς εκινήθησαν οι Κρήτες. Υιοθέτησαν τον αρξάμενο Αγώνα. Παρασκεύαζαν και οργάνωναν αυτόν στην Κρήτη όσο επέτρεπαν τα πενιχρά μέσα και οι ιδιαιτέρως δυσμενείς συνθήκες στην Τουρκοκρατούμενη Μεγαλόνησο. Μόλις 1.200 όπλα υπήρχαν στη Νήσο τις παραμονές της Επανάστασης. Και είχαν αντιμέτωπους τους αντρειότερους ωμότερους πλέον αποφασιστικούς και αδίστακτους Τούρκους, οι Κρήτες Επαναστάτες. Ζηλωτές της ελευθερίας ήσαν οι Κρήτες. Φιλελεύθεροι από παράδοση. Βαθύτατα συγκινούνταν κάθε φορά που πληροφορούνταν ότι τα όπλα στην Ηπειρωτική Ελλάδα στρέφονταν κατά του Τούρκου καταχτητή. Η προηγούμενη αλλά και μετέπειτα στάση των έναντι του Δυνάστη αποτελείτο πιο αδιάψευστο τεκμήριο. Μόνιμος ήταν ο πόθος των Κρητών προς την Ελευθερία. Διακαής η επιθυμία αποτίναξης του μακροχρόνιου Τουρκικού ζυγού. Συναντούσαν εμπόδια. Πλείστα εμπόδια: έλλειψη όπλων και πολεμοφοδίων. Το αποκεκομμένο της Κρήτης από τον κορμό της Ελλάδας. Η άγρια φύση, το δύσβατο του εδάφους. Η έλλειψη δρόμων και μεταφορικών μέσων εντάσσονται στις τρομερές αντιξοότητές που είχαν να υπερπηδήσουν. Φοβερά δύσκολες οι μετακινήσεις. Ιδίως στην περιοχή Σφακίων που εντοπιζότανε το θέατρο των πολεμικών συγκρούσεων. Δεν κάμπτονταν ωστόσο. Τα ξεπερνούσαν. Δεν ορρωδούσαν προ των δυσκολιών.
Εντείναν τις προσπάθειες για να κρατήσουν αμείωτο τον Απελευθερωτικό Αγώνα.
Δύο Επαναστάσεις ξέσπασαν στη Κρήτη πριν αρχίσει η Επανάσταση στην Ελλάδα. Το 1692 η πρώτη. Στηρίχθηκε στην πολιορκία από τους Βενετούς του Τουρκοκρατούμενου Κάστρου Χανίων. Επωφελήθηκαν της ευκαιρίας.
Σ’ όλη την Κρήτη εξεγέρθηκαν ο Χριστιανοί. Έλπισαν στη βοήθεια των Βενετών και ν’ αποτινάξουν την Τουρκική σκλαβιά. Φρούδες ελπίδες. Γρήγορα οι Βενετοί έλυσαν την πολιορκία και εγκατέλειψαν τον Αγώνα. Απόπλευσαν με τα καράβια τους αφήνοντας αβοήθητους τους Κρήτες στην εκδικητική μανία των καταχτητών.
Το 1770 η δεύτερη Επανάσταση. Από το Ρωσοτουρκικό πόλεμο παρακινήθηκε και τα Ορλωφικά. Στη γνωστή τραγωδία όμως κατέληξε γιατί δεν τήρησαν οι Ρώσοι τις υποσχέσεις των. Εις τα Σφακιά άρχισε η Επανάσταση του Δασκαλογιάννη μα δεν επεκτάθηκε εις την υπόλοιπη Κρήτη. Το ατυχές τέλος της επεσφράγισε του ίδιου το τραγικό τέλος στο Ηράκλειο. Αν όμως τέτοια αποτυχία σημείωσε και τόσο βαρύτιμη ήταν η θυσία των Σφακιανών, είχε ωστόσο κι ένα έμμεσο ευνοϊκό αποτέλεσμα για την όλη κατάσταση.
Δηλαδή:
Βοήθησε του Ρώσους να πετύχουν μερικούς διπλωματικούς όρους στη Συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή τον Ιούλιο 1774. Όρους που έθεσαν τις βάσεις της Επανάστασης 1821.
Ήτοι:
Α) Η γενική αμνηστία για όσους πολέμησαν.
Β) Η υποχρέωση του Σουλτάνου να προστατεύσει τη Χριστιανική Θρησκεία σ’ όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Γ) το δικαίωμα της Ρωσίας να επεμβαίνει στα εσωτερικά της Τουρκίας προς προστασία των Χριστιανών.
Δ) Η δυνατότητα των Ελληνικών πλοίων να φέρουν τη Ρωσική Σημαία, όρος που μεγαλειωδώς βοήθησε την ανάπτυξη το Ελληνικού Ναυτικού, τον πολιτισμό των νησιών, την πολεμική εκγύμναση των πληρωμάτων κλπ.
Με την έκρηξη της Ελληνική Επανάστασης πίστεψαν οι Κρήτες πως επιτέλους σήμανε η ώρα της ελευθερίας για το νησί του. Μεγάλο εμπόδιο η θάλασσα που τους χώριζε από την υπόλοιπη Ελλάδα. Σκληρά προληπτικά μέτρα πήραν επιπλέον οι Τούρκοι. Ξέσπασε παρά ταύτα και στην Κρήτη η Επανάσταση. Εξ ιδίας πλέον πρωτοβουλίας των ίδιων των Κρητών. Τούτο, γιατί η Φιλική Εταιρεία ενώ είχε καταστρώσει σχέδιο εξέγερσης, σ’ όλη την Ελλάδα αγνόησε την Κρήτη ως προς την ακριβή ημέρα εκδήλωσης της. Τεράστιο λάθος η παράλειψη έγκαιρης ενημέρωσης. Σ’ αυτό οφείλεται η καθυστέρηση και το ασυντόνιστο της εξέγερσης στην Κρήτη.
Στις 7 Απριλίου 1821 έγινε η πρώτη σύσκεψη εις ορεινό χωριό των Σφακιανών. Εδώ συναντήθηκαν οι καπεταναίοι Χανίων Ηρακλείου Σφακίων και Ρεθύμνου για πρώτη φορά. Στο ίδιο μέρος: Γλυκά Νερά Λουτρού Σφακίων, πραγματοποιήθηκε η δεύτερη συνάντηση για τον ίδιο σκοπό στις 15 Απριλίου 1821. Εδώ αποφασίστηκε η επαναστατική εξέγερση. Στην Εκκλησία της Παναγίας του Λουτρού εκλέχτηκε στις 21 Μάιου 1821 η πρώτη Επαναστατική Κυβέρνηση Κρήτης, με το όνομα: Καγηκελλαρία Λουτρού. Πήραν μέρος και εκπρόσωποι της Εκκλησίας Κρήτης.
Στις 29 Μαΐου 1821 τέλος συναντούνται στην Παναγιά Θυμιανή οι οπλαρχηγοί της Κρήτης με 1.500 ένοπλους πολεμιστές και κηρύσσουν επίσημα την Επανάσταση.
Είναι αναμφισβήτητο ωστόσο ότι πολύ πριν είχαν αρχίσει οι προετοιμασίες στη νήσο για την επαναστατική εξέγερση, παρ’ ότι δεν ήταν ενημερωμένοι για την ημερομηνία επίσημης κήρυξης. Ήτο συνάμα φυσικό και λογικό να ετοιμάζονται, με κάθε προφύλαξη, για να μην παράσχουν στον καταχτητή αφορμή νέων διωγμών και σφαγών κατά του πληθυσμού έως ότου προμηθευτούν πολεμικά εφόδια όπλα και τρόφιμα. Αλλά και να οργανωθούν κατάλληλα για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικότερα τις νέες επιδρομές του εχθρού που αναμφισβήτητα θα ήσαν αγριότερες με το αυξημένο πάθος που θα είχαν και τις υπέρτερες δυνάμεις που διέθετε: Ταχτικό στρατό, οργάνωση, εφοδιασμό, θηριωδία και αιμοβορία είχαν να αντιμετωπίσουν οι Κρήτες Επαναστάτες. Και επιπλέον Πολυπληθέστερο.
Από τις αρχές του Μαρτίου του 1821 δόθηκε εντολή στους Φαβιανούς πλοιάρχους Δασκαλάκη και Λαδά που ταξίδευαν στον Εύξεινο Πόντο με το ΒΡΙΚΙ του Παπά Πωλάκη από την Ανώπολη να πουλήσουν το εμπόρευμά του στην Κωνσταντινούπολη ή Οδησσό και να αγοράσουν με το αντίτιμο πολεμοφόδια, να τα μεταφέρουν στο Λουτρό για τον επικείμενο Αγώνα. Μαζί τους ταξίδευε και ο Γεώργιος Τσελεπής. Εδώ μάλιστα στην Κωνσταντινούπολη ευχαριστημένοι πληροφορήθηκαν στις 14 Μαρτίου 1821 την εισβολή του Αλέξανδρου Υψηλάντη στο Μολδοβλαχία με το στρατό κατά του Σουλτάνου. Ευθύς απαγορεύθηκε ο απόπλους των ορμούντων στην Πόλη ελληνικών σκαφών. Δόθηκε σύνθημα νέων άγριων διωγμών και σφαγών κατά του Χριστιανικού στοιχείου.
Το βρίκι ωστόσο το Σφακιανό απόπλευσε με ειδική άδεια. Τούτο μετάδωσε πρώτο την είδηση της Επανάστασης του Υψηλάντη, στα Σφακιά. Έτσι δόθηκε η σύσκεψη στα Γλυκά Νερά Λουτρού στις 7 Απριλίου παρότι είχαν εφοδιασθεί με όπλα. Ομόφωνα αποφάσισαν να συμμετάσχουν στην Ελληνική Επανάσταση αφού πρώτα την θέσουν υπό την έγκριση ευρύτερης (απαγόρευσης); η οποία και πραγματοποιήθη ως προελέχθη στην ίδια θέση (Γλυκά νερά) στις 15 Απρίλη 1821 (Παρασκευή Διακαινησίμου). Αμέσως δόθηκε διαταγή σ’ ολους τους πλοιάρχους Σφακίων (κι αριθμούσαν 27 τριϊστια των μικρών) με κάθε θυσία να προμηθευθούν όπλα και πολεμοφόδια απ’ όπου μπορούσαν να εύρουν. Άρχισαν παράλληλα αυθόρμητοι έρανοι ανάμεσα στον πληθυσμό της Κρήτης. Ανεπανάληπτες υπήρξαν οι εκούσιες εισφορές εις είδη, τρόφιμα. Ό,τι μπορούσε καθένας πρόσφερε. Τετρακόσιες οκάδες μπαρούτη ο Ανδρέας Φασούλης, πολύ μολύβι και χαρτί. Χρήματα, μέλι, τυρί, κερί, κλπ. Με το πλοίο Τσουράκη στάλθηκαν στη Μάλτα τα συγκεντρωθέντα προς ανταλλαγή τους με πολεμοφόδια. Αλλά και με δάνεια από τους ιδιώτες ενισχύθηκε ο αγώνας ως και από σεβαστές εισφορές των Μοναστηριών ιδίως του Πρέβελη.
Χρήσιμη κρίνεται εδώ μια παρένθεση. Στο ολοπλέγμα των προπαρασκευών της επαναστατικής εξέγερσης στην Κρήτη εντάσσεται η πρόταση του Ηγουμένου της Μονής Πρέβελη Μελχισεδέκ Τσουδερού για προσεταιρισμό των Τούρκων εναντίον των Τούρκων. Υιοθετήθηκε η πρόταση από τους Σφακιανούς, μετεξεταχθείσες όμως διαπραγματεύσεις για τη σύναψη συμμαχίας διεφώνησαν. Είχαν ομολογήσει οι Σφακιανοί την κατοχή όπλων. Πρόδωσαν οι Αμπαδιώτες τους Σφακιανούς στον Πασά μετά τη διαφωνία. Φυσικά ο πασάς διέταξε την παράδοση των οπλών. Εξαπόστειλε ταυτόχρονα στρατό προς τα Σφακιά. Ο στρατός στάθμευσε στα Αγκουσελιανά αναμένων την παράδοσή τους. Δόθηκε παράλληλα στον Αμπαδιώτη διαβόητο εις ωμότητα Ψαροσμαήλη η άδεια στρατολόγησης 200 Αμπαδιωτών, για να επιτεθούν κατά των Σφακίων. Διελθόν το τμήμα αυτό από τη Μύρθιο Αγίου Βασιλείου στρατοπέδευσε εις Φραγκοκάστελλο. Συνεχίσθηκαν οι διαπραγματεύσεις άνευ αποτελέσματος. Διαπραγματεύσεις συνεργασίας. Οι Αμπαδιώτες οπισθοχώρησαν εις Πρεβελην. Έσφαξαν μοναχούς και εργάτες. Λεηλάτησαν την Μονή. Δεν πέτυχαν όμως τον Ηγούμενο Μελχισεδέκ. Αυτός ειδοποιηθείς από ένα Τούρκο διέφυγε εις Ασώματο κι από εκεί εις Καλλικράτη. Οι Καλλικραθιανοί έσπευσαν εις βοήθεια του Πρέβελη. Συναντήθηκαν ωστόσο στο ενδιάμεσο της απόστασης εις Τσιλήβδηκα (Μετόχι Πρέβελη) που ήλθαν για λεηλασία του. Αμέσως συνεπλάκησαν. Δεν κράτησε πολύ η συμπλοκή. Οι Αμπαδιώτες μετά μισή ώρα τράπηκαν σε φυγή. Η λεηλασία του Πρέβελη καταγγέλθηκε ακολούθως στον Σουλτάνο για παραπλάνησή του από τις προετοιμασίες της Επανάστασης, επέμενε παρά ταύτα στην παράδοση των όπλων ο πασάς. Απείλησε με θάνατο τον Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο, αν δεν μεσολαβήσει να τους πείσει. Δεν υπέκυψαν εντούτοις οι Σφακιανοί. Δεν ενέδωσαν στις απειλές για τις θέσεις. Ούτε στις επικλήσεις του Μητροπολίτη. Υπερήφανα του διεμήνυσαν:
– «Λοιπόν Αγάδες εξάπαντος θέλετε τα όπλα μας διά να πάρετε μετά με ευκολία για τη ζωή μας. Δεν σας τα δίνουμε λοιπόν και ας έλθουν οι πασάδες να τα πάρουν. Και εσείς να φύγετε ντελόγο από πα να μη φάτε και την κεφαλή σας». Ήταν το νέον ΜΟΛΩΝ ΛΑΒΕ που επαναλήφθηκε έπειτα από 25 αιώνες στις Μαδάρες Σφακίων.
Και μη νομισθεί πως ήτο τοπική η εξέγερση, μόνον εις την επαρχία Σφακίων. Καθολική ήταν. Παγκρητική. σ’ όλες τις επαρχίες της Νήσου εξεγέρθησαν οι Χριστιανοί. Πρόθυμη υπήρξε και η συμμετοχή της Εκκλησίας Κρήτης στον Απελευθερωτικό Αγώνα. Αρκετά είχε προετοιμάσει το εθνικό φρόνημα του ποιμνίου της. Είχε σφυρηλατήσει την πίστη του εις την Πατρίδα και την Ελευθερία. Εκ των πρώτων έγιναν στόχοι διωγμών της Τουρκικής Διοίκησης οι Επίσκοποι. Ο ένας κατόπιν του άλλου επέσυραν την οργή του πασά.
Στις 9-6-1793 είχε κατακρεουργηθεί από τους Γενίτσαρους ο Επίσκοπος Λάμπης Μεθόδιος Συλιγάρδος στη Μονή Ασωμάτων. Στις 24-6-1821 κατακρεουργήθηκε στο Ηράκλειο ο επόμενος Επίσκοπος Λάμπης Ιερόθεος, μαζί με τους Επισκόπους Κνωσού, Νεόφυτο, Χερσονησου Ιωακείμ, Σητείας Ζαχαρία, Διούπολης Καλλίνικο και Μητροπολίτη Γεράσιμο. Το επόμενο έτος απαγχονίσθηκε αφού βασανίσθηκε φρικωδώς από τον όχλο ο Επίσκοπος Ρεθύμνης Γεράσιμος Περδικάρης, αφού παράμεινε επί έτος φυλακισμένος.
Στις Μονές απλώθηκε παράλληλα η Τουρκική θηριωδία. Φυτώρια εκπαίδευσης είχαν αποβεί. Επαναστατικές εστίες. Άσυλα διωκόμενων. Άσβεστες λυχνίες φρονηματισμού. Όλες ανεξαίρετα οι Μονές δοκίμασαν την Τουρκική λαίλαπα. Προκλήθηκαν ωστόσο οι γειτονικές προς τα Σφακιά: Μυριοκεφάλων, Ρουστίκων, Αγίου Πνεύματος, Ασωμάτων με προεξάρχουσα την Μονή Πρέβελη. Ιδιαίτερα τους ερέθιζε η πατριωτική δράση του Ηγουμένου της Μελχισεδέκ. Τους εξόργιζε η διάσωση του από την αναφερθείσα, πριν σφαγή της 24-5-1821. Πολύ περισσότερο γιατι έγινε από τον Τούρκο Αλή Αγά Ατζέμη.
Είναι άξιο ιδιαίτερης μνείας, ότι την 25-5-1829 εις Κούρκουλο Ροδακίνου μια μολις ημέρα από της διάσωσής του ύψωσε την Σημαία της Επανάστασης, στο Εκκλησάκι Αγίου Γεωργίου, που μετά 4 ημέρες επισημοποιήθηκε 29 Μαΐου 1821 από τη Γενική Συνέλευση Κρητών εις Παναγία Θυμιανή. Μα μήπως δεν έγινε στόχος επιδρομής το Αρκάδιε; Τις 16-1-1822 καταλήφθηκε από τον περιβόητο Γενίτσαρο Γετιμαλή. Αφρούρητο το πέτυχε. Απουσίαζαν οι Επαναστάτες. Επανελθόντες όμως την επόμενη μέρα το ανακατάλαβαν με παράτολμη έφοδο και εξόντωσαν 70 άνδρες του Γετιμαλή.
Η απόρριψη της πρότασης, για παράδοση των οπλών, από τους Σφακιανούς, αναρρίπισε την Τουρκική αιμοβορία. Σ’ όλη την Κρήτη γενικεύθηκαν οι διαρπαγές, σφαγές, ατιμώσεις. Ιδίως στην Δυτική Κρήτη. Απαγχονίσθηκε ο Ηρακλειώτης την καταγωγή Επίσκοπο Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης. Καταστροφικές επιδρομές έγιναν κατά της πόλης του Ρεθέμνου και των περιχώρων του. Πολλές μάχες συνάφθηκαν μεταξύ των Τούρκων και Ρεθεμνιωτών. Εις Ακέφαλη έμεινε η εκκλησία Κρήτης μέχρι το 1824.
Τον Ιούνη έκλεισαν οι πύλες των Χανίων οι Τούρκοι και κατέσφαξαν 400! Εις Σητεία ο Τούρκος Αφεντάκης συγκέντρωσε στο σπίτι του 300 και τους κατέσφαξε. Από Σητεία και περίχωρα.
Περί το τέλος του 1821 στάλθηκε εις Χανιά σαν Έπαρχος από την Ελλάδα Τομπάζη. Για καλύτερη οργάνωση και διεξαγωγή του επαναστατικού αγώνα. Όλη η ύπαιθρος Κρήτη ελέγχεται από τους Κρήτες επαναστάτες. Πλην των Φρουρίων. Δεν συμπεριελήφθη παρά ταύτα η Κρήτη στην απολευθερωθείσα Ελλάδα με το Πρωτόκολλο των Μεγάλων Δυνάμεων 22-1-1830.
Αλλά η συμμετοχή της Κρήτης στην Επανάσταση τεκμηριώνεται επιπλέον από την αποστολή εις Κρήτη, από τον Ηγεμόνα της Αιγύπτου Μωχάμετ Αλύ 40 πολεμικών πλοίων, πολλών μεταγωγικών και 10.000 Αλβανών μισθοφόρων. Προς ενίσχυση βέβαια των Τούρκων. Στη Σούδα αποβιβάσθηκαν υπό τον Χουσεΐν Βεη το θέρος 1823. Χιλιάδες Κρήτες εφονεύθηκαν στις μάχες. Πάνω από 3000 γυναικόπαιδα πουλήθηκαν στο δουλεμπόριο της Αιγύπτου. Πλείστες οικογένειες Κρητών κατάφυγαν στην Πελοπόννησο και τα νησιά.
Με τις θυσίες των σπηλαίων Μελιδονίου τον Γενάρη 1824 της Μιλάτου, Ορνέρου και Κρυονερίδας Αποκορώνου καθαγιάζεται ο αγώνας και γίνεται πεισματωδέστερος.
Μέχρι το 1830 συνεχίσθηκε η Επανάσταση. Το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους ο Νουρεντίν Μπέης που αποβιβάσθηκε στη Σούδα με 30.000 Νέο Αιγυπτιακό Στρατό, την κατάστειλε με την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων: Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας. Στον Μωχάμετ Αλυ την παραχώρησε ο Σουλτάνος εις ανταμοιβήν αντί 25 εκατομμυρίων γροσίων. Φιλική τιμή μόνο με την εντολή του Καποδίστρια ωστόσο αποδέχθηκαν την ανακωχή και καταθέσαν τα όπλα οι Κρήτες. Αυτή που επέβαλαν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Ο αποκλεισμός που είχαν επιβάλλει για εκφοβισμό ουδόλως τους είχε κλονίσει την επιμονή τους εις τον αγώνα.
Αυτά έγραφε ο Ανδρέας Σταυρουλάκης 25 Μαρτίου 1834 και κρίναμε αναγκαία την αναδημοσίευση του άρθρου επειδή διαβλέπεται μια τάση να μην αναφέρεται η θυσία και της Κρήτης στον αγώνα.
Δεν είναι δυνατόν να γίνεται αναφορά στα Ορλωφικά με συνεντεύξεις από Σπέτσες, Σούλι και να αγνοείται ο μάρτυρας Δασκαλογιάννης.
Γιατί γίνονται οι παραλείψεις αυτές. Το εξετάζουμε και θα επανέλθουμε με περισσότερα στοιχεία.