Αναρωτηθήκατε ποτέ όταν κάνετε μια έξοδο προς τον Πλακιά, πόσα θησαυροφυλάκια ιστορίας και παράδοσης συναντάς; Είναι τα ενδιάμεσα χωριά που καθένα τους έχει μια ξεχωριστή ιστορία.
Από τις ευλογίες που διακρίνουν τον Δήμο Αγίου Βασιλείου είναι ότι οι δεκάδες των λογίων, που κατάγονται από εκεί, έχουν ασχοληθεί ιδιαίτερα με τον τόπο τους. Έχουμε μάλιστα και αξιοζήλευτες εκδόσεις που επιμελήθηκαν έγκριτοι ιστορικοί ή κάτοικοι με ιδιαίτερες γνώσεις γύρω από την πορεία στο χρόνο του χωριού τους. Εκτός αυτών ο εκλεκτός μας συνεργάτης κ. Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης, ερευνητής – συγγραφέας μας έχει δώσει εξαιρετικά οδοιπορικά και από την ιστορική επαρχία.
Αν όμως έλειπε το διεθνές συνέδριο που έγινε πριν από μερικά χρόνια, πολλές λεπτομέρειες από την τοπική ιστορία και παράδοση κάθε περιοχής θα μας ήταν άγνωστες. Και πάντα θα οφείλουμε χάρη στον Κωστή Ηλ. Παπαδάκη και στον Θεόδωρο Πελαντάκη που όχι μόνο πήραν το βάρος της οργανωτικής ευθύνης ενός τέτοιου συνεδρίου αλλά έχουν καλύψει -ιδιαίτερα ο κ. Παπαδάκης με δικές του καταγραφές μετά από συστηματική έρευνα και μελέτη- όλα τα κενά που δημιουργήθηκαν ελλείψει εισηγητή από συγκεκριμένες περιοχές.
Είναι από τις περιπτώσεις που δικαιώνεται και ο διοικητικός παράγων που επιχορηγεί μια τέτοια κολοσσιαία προσπάθεια. Πρόκειται για μια σπουδαία έντυπη πηγή για κάθε ερευνητή που από μόνη της αυτή συμβάλει στην αναβάθμιση ολόκληρης της περιοχής. Γιατί προστατεύεις αυτό που γνωρίζεις σε βάθος κι εκτιμάς την αξία του. Και η ποιοτική αυτή έκδοση σε έντυπη αλλά και ηλεκτρονική μορφή βοηθά τον αναγνώστη να γνωρίσει βήμα προς βήμα όλη την επαρχία.
Όσοι έχουν καταφέρει να εντρυφήσουν στα πρακτικά του συνεδρίου (υπάρχει ευτυχώς στο διαδίκτυο) σήμερα απολαμβάνουν κάθε διαδρομή στο εσωτερικό του Δήμου Αγίου Βασιλείου. Χαίρονται μια απίστευτη φυσική ομορφιά και γνωρίζουν καλύτερα έναν τόπο που προσφέρεται για μικρές και μεγάλες αποδράσεις όλο το χρόνο.
Οι σκέψεις αυτές μου δημιουργήθηκαν όταν πληροφορήθηκα πρόσφατα ότι νέα ζευγάρια επιστρέφουν πια στον τόπο τους ιδιαίτερα στον Άγιο Βασίλειο και προσπαθούν να εξασφαλίσουν καλύτερες μέρες για τον οικογενειακό προϋπολογισμό επενδύοντας στον τουρισμό.
Μια παραδείσια γωνιά
Και βρήκα εξαιρετική την απόφαση αυτή, γιατί, ιδιαίτερα ο Άγιος Βασίλειος, είναι μια επίγεια παραδείσια γωνιά, όπου όμως ο επισκέπτης συναντά, σε κάθε γωνιά της, αρμονική συνύπαρξη ιστορίας και παράδοσης.
Είναι πρώτα η εκκλησία που έδωσε την ονομασία του χωριού. Κι εκείνο το χαρακτηριστικό Νεφς (Νευς) που αποδεικνύει το νευραλγικό ρόλο της περιοχής όταν της είχαν ανατεθεί διοικητικά καθήκοντα.
Η πρώτη αίσθηση όταν πλησιάζεις το χωριό είναι το καλωσόρισμα της φύσης. Ελαιώνες, αμπέλια, κήποι εξαιρετικά φροντισμένοι σε υποδέχονται πριν από τα πάντα φιλόξενα χαμόγελα των κατοίκων.
Όπως μας πληροφορεί ο κ. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, η αρχική αναγνώριση της κοινότητας ως Νεφς Άγιος Βασίλειος έγινε με το ∆. 12-1-1931, ΦΕΚ Α 12/1931 και προήλθε από την κοινότητα Αγκουσελιανών. Η κοινότητα μετονομάστηκε σε κοινότητα Αγίου Βασιλείου με το Β. ∆. 8-2-1955, ΦΕΚ Α 56/1955. Συνοικισμοί που αρχικά απάρτισαν την κοινότητα: Νεφς Άγιος Βασίλειος.
Ο Άγιος Βασίλειος αναφέρεται στην επαρχία Αγίου Βασιλείου το 1577 από τον Fr. Barozzi (fo 26v), από τον Καστροφύλακα (Κ176) το 1583, ως S. Baseggio Castello, με 136 κατοίκους. Από τον Basilicata2 το 1630 ως S(a)n Baseio. Στην τουρκική απογραφή του 1659 αναφέρεται Ayo Vasili και πληρώνει πέντε χαράτσια κεφαλικό φόρο, όπως και πέντε σπίτια πληρώνουν φόρο καφτανίου. Στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 ως Haghio Vasili, μαζί με άλλα χωριά. Το 1881 ο Άγιος Βασίλειος ανήκει στον Δήμο Λάμπης και προσμετρά 75 χριστιανούς και 9 Τούρκους κατοίκους. Κατά τα επόμενα χρόνια η πληθυσμιακή κίνηση του χωριού έχει ως εξής: 1900 (στον ίδιο δήμο) Νεύς Άγιος Βασίλειος (= ο κυρίως Άγιος Βασίλειος): 116 κατ., 1928 Νεύς Άγιος Βασίλειος (στην κοινότητα Αγκουσελιανών): 115, 1940 Νεύς Άγιος Βασίλειος (έδρα ομώνυμης κοινότητας): 128, 1951: 155, 1961: 133, 1971 (για πρώτη φορά απλά ως Άγιος Βασίλειος): 107, 1981: 127, 1991: 132, 2001 (δημοτικό διαμέρισμα Αγίου Βασιλείου): 130. Το 1659 (Τουρκοκρατία), πρωτεύουσα του ομώνυμου Ναχιγιέ (επαρχίας), ο Άγιος Βασίλειος εμφανίζεται να διαθέτει 100 τσερίπια χωράφια, 124 ελαιόδεντρα, 10,5 τσερίπια αμπέλια και 120 τσερίπια ακαλλιέργητες γαίες.
Η εκκλησία έδωσε το όνομα
Το όνομα στο χωριό όπως προαναφέραμε έδωσε στο χωριό ο επιβλητικός διμάρτυρος ναός του χωριού.
Ο συνοικισμός παλιότερα (και μέχρι και την απογραφή του 1940) αναφερόταν ως «Νεφς Άγιος Βασίλειος». Οι Τούρκοι τον ονόμασαν «Νεφς» (λέξη αραβική που παρεισέφρησε στην τουρκική γλώσσα και σημαίνει «κυρίως»). Τη λέξη αυτήν -που πρέπει να την γράφουμε με [φ] και όχι με [υ]- οι Τούρκοι προσέθεταν στις πρωτεύουσες των επαρχιών, για να διακρίνονται (οι πρωτεύουσες) από τις ομώνυμες επαρχίες (πβ. και Νεφς Αμάρι). Από την απογραφή του 1971 και εξής το χωριό αναφέρεται απλά ως «Άγιος Βασίλειος» και η κοινότητα ως «Αγίου Βασιλείου». Το αραβικό προσδιοριστικό του ονόματος του χωριού, πάντως, είχε περικοπεί με νόμο ήδη από το 1950.
Ιστορικά και Αρχαιολογικά στοιχεία
Στην περιοχή του χωριού Σύννησος υπήρχε παλιό βυζαντινό φρούριο, γνωστό με το όνομα Κάτω Σύβριτος. Οι Βενετοί εκεί εγκατέστησαν την έδρα της Καστελλανίας (επαρχίας), που, στη συνέχεια, πήρε το όνομα του χωριού Castellania S. Baseio (=επαρχία Αγίου Βασιλείου). Ενδιαφέρον και σπανιότατο το παραπάνω τοπωνύμιο, Σύννησος, αναφέρεται στη χαρακτηριστική διαμόρφωση του εδάφους, υπάρχουν, δηλαδή, δύο ποτάμια, που ανάμεσά τους σχηματίζεται νησίδα, στην οποία υπήρχε το εγκαταλελειμμένο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου του Μεθυστή.
Και η πληροφορία αυτή για τη Σύννησο προκαλεί έντονο ενδιαφέρον και αποτελεί ακόμα ένα αποτέλεσμα επίπονης έρευνας του κ Κωστή Ηλ. Παπαδάκη.
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου ανακαινίστηκε το 1980, και εορτάζεται στις 3 Νοεμβρίου.
Σύμφωνα πάντα με τον κ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, στην τοποθεσία Κυλιστρές, του λόφου Σελί, υπάρχουν ερείπια αρχαίου τείχους, πράγμα που μας οδηγεί στην υπόθεση ότι στην περιοχή αυτή θα υπήρχε παλιά οικισμός.
Σύμφωνα με τον κ. Νίκο Φασατάκη εκεί θα πρέπει να υπάρχει και ιερό κορυφής. Επί του θέματος περιμένουμε ενημέρωση του επιφανούς αρχαιολόγου κ. Βολανάκη, στον οποίο και απευθυνθήκαμε επειδή παλαιότερα είχε επισκεφθεί την περιοχή.
Κατά την επανάσταση του 1866, το χωριό και ο ναός του, ο Άγιος Βασίλειος, πυρπολήθηκαν και «δεν έμεινε όρθιος ούτε κούμος», όπως μαρτυρούν χαρακτηριστικά οι γέροντες κάτοικοι του χωριού.
Οι φλόγες μετά την πυρπόληση του χωριού από τους Τούρκους, συνέπεια της συμμετοχής των κατοίκων στην επανάσταση του 1866, προκάλεσαν και στην εκκλησία μεγάλες καταστροφές. Τμήμα εκείνου του ναού είναι ο σωζόμενος σήμερα βυζαντινός ναός, ο αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή.
Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα παράδοση που κληροδοτήθηκε από γενιά σε γενιά. Οι μεγάλες διαστάσεις του παλιού ναού έδωσαν φτερά στη φαντασία των κατοίκων που θεωρούσαν ότι ο ναός ήταν τόσο μεγάλος που είχε εκατό πορτοπαράθυρα. Ήταν ρυθμού βασιλικής και καταστράφηκε από κάποια επιδρομή Τούρκων ή από δυνατό σεισμό. Γύρω από τον ναό διατηρούνται σήμερα ερείπια, που υποστηρίζεται ότι ανήκαν σε παλιό μοναστήρι. Στα ερείπια του ναού του Αγίου Βασιλείου κτίστηκε πριν από το 1900 ομώνυμος ναός, ρυθμού βασιλικής, ο οποίος επικοινωνεί με τον ναό της αγίας Παρασκευής με μεγάλο τοξωτό άνοιγμα. Σήμερα συνεχίζουν να παραμένουν ελάχιστες τοιχογραφίες, κυρίως στο κλίτος της αγίας Παρασκευής, λόγω των υδάτων που εισέρρεαν τον χειμώνα Πολύτιμα είναι τα στοιχεία που μας δίνει η μελέτη του κ. Θεόδωρου Πελαντάκη, ιστορικού – συγγραφέα, ο οποίος έχει μελετήσει διεξοδικά όλους τους βυζαντινούς ναούς του δήμου.
Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στο χωριό διέμεναν αρκετοί Τούρκοι, που έφυγαν όλοι με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922. Αυτό γίνεται φανερό και από την αφθονία τουρκικών τοπωνυμίων που περισώζονται μέχρι και τις μέρες μας στο εν λόγω χωριό, όπως: στον Αγαδικό Λάκκο, στο Αγαδικό Αμπέλι, στο Αγαδικό Πλάι, στα Τζαμικά12 κ.λπ. Βυζαντινές Εκκλησίες.
Στα πρακτικά του συνεδρίου βρίσκουμε και την πληροφορία ότι πιθανόν, επί Τουρκοκρατίας να υπήρχε τζαμί στη συγκεκριμένη περιοχή, που βρίσκεται δίπλα στο χωριό. Πιθανόν, όμως, να πρόκειται και για κτήματα που ανήκαν στο τζαμί της περιοχής.
Η ευσέβεια των κατοίκων δεν θα μπορούσε να αφήσει τα ερείπια να διαιωνίζονται. Έτσι το 1974 ο Μάρκος Γερουκάκης ομογενής της Αμερικής, ανακαίνισε το κλίτος του Αγίου Βασιλείου με την εποπτεία του αείμνηστου Γεωργίου Κλειδή. Η ανακαίνιση έγινε με εξωτερικές κυρίως παρεμβάσεις -λόγω αυτών των προβλημάτων που υπήρχαν- και, στη συνέχεια, και το κλίτος αυτό αγιογραφήθηκε με νεότερες αγιογραφίες από τον Ρεθεμνιώτη αγιογράφο Γεώργιο Χρηστίδη. Άλλες εκκλησίες του χωριού είναι η Παναγία (Ευαγγελισμός), στην περιοχή Βρανά, ο Άγιος Ιωάννης (Αποτομή- 29/8), ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, όπου βρίσκεται και το νεκροταφείο του χωριού, ο Άγιος Γεώργιος ο Μεθυστής και το ναΰδριο του Αγίου Αντωνίου, στη θέση του οποίου πιστεύεται ότι παλιά υπήρχε οικισμός. Αυτό το τελευταίο, πρόσφατα, ανακαινίστηκε από την ευσεβή Αγιοβασιλιώτισα Άννα Γυπαράκη και, έκτοτε, καθιερώθηκε να τιμάται στη μνήμη των Αγίων Τεσσάρων Μελαμπιανών Νεομαρτύρων του Ρεθύμνου.
Για το δημοτικό σχολείο του Αγίου Βασιλείου η εισήγηση του κ. Παπαδάκη στο διεθνές συνέδριο αναφέρει ότι έχουμε στοιχεία λειτουργίας του από το σχολικό έτος 1932-33, οπότε είχε δύναμη 17 μαθητών. Στα χρόνια της κατοχής έφθασε τους 25 μαθητές και το σχολικό έτος 1952- 53 τους 31. Το σχολικό έτος 1998- 1999 (με οκτώ μαθητές) ήταν το τελευταίο έτος λειτουργίας του σχολείου. Στο εξής οι μαθητές του Αγίου Βασιλείου φοιτούν στο δημοτικό σχολείο των Αγκουσελιανών μαζί με τα παιδιά των γειτονικών χωριών (Άι- Γιάννη, Καλής Συκιάς και Παλιόλουτρων).
Οικογένειες του χωριού
Οι κυριότερες οικογένειες του χωριού είναι οι: Κλειδήδες, Γυπαράκηδες, Γερουκάκηδες, Σταγάκηδες, Κατσανεβάκηδες, Κοκολάκηδες, Κοχράκηδες, Παπαδάκηδες, Γλετζάκηδες, Ηλιάκηδες, Πετρουλάκηδες, Αλεβυζάκηδες, Στρατουδάκηδες (αυτοί οι τελευταίοι έχουν εκλείψει, σήμερα, παντελώς από το χωριό).
Της Παγώνας ο Σπήλιος
Από τα αξιοθέατα του χωριού είναι και της Παγώνας ο Σπήλιος.
Πρόκειται για μια σπηλιά εξαιρετικού ενδιαφέροντος που βρίσκεται μέσα στο χωριό, μερικά βήματα πιο πέρα από την είσοδο της εκκλησίας του Αγίου Βασιλείου.
Από το σπήλαιο έχουν ερευνηθεί τα πρώτα 65 μέρα. Από εκεί και μετά το δαιδαλώδες που αντίκρισαν οι επιστήμονες κατέστησε αδύνατη περαιτέρω εξερεύνηση.
Κι ότι δεν αγγίζει η επιστήμη πλησιάζει ο θρύλος και δημιουργεί τις δικές του εκδοχές. Μια χαριτωμένη δοξασία που φθάνει μέχρι τις μέρες μας αναφέρει ότι ένας πετεινός βρέθηκε τυχαία στο σπήλαιο και κατάφερε να βγει τελικά στο χωριό Φωτεινού.
Σημασία έχει ότι το σπήλαιο βοήθησε σημαντικά τους χωρικούς σε περιόδους επαναστάσεων. Εκεί βρήκαν καταφύγιο δεκάδες γυναικόπαιδα και σώθηκαν από τη σφαγή των Τούρκων. Στα όρια του οικισμού ξεκινάει το φαράγγι Κακοπέρατος. Σύμφωνα με μια εκδοχή, κοντά στον οικισμό υπήρχε παλαιότερα βυζαντινό φρούριο με το όνομα Κάτω Σύβριτος, του οποίου η θέση δεν έχει προσδιοριστεί.
Στη θέση Απάνω Βρύση, βόρεια του χωριού, υπάρχει πηγή από την οποία υδρεύεται το χωριό και σε υψόμ. 350 μ. το σπήλαιο Ειρήνης Χαράκι, ενώ και στη θέση Περδικόσπηλιος, στη ρίζα του Καραβέλα, επίσης βόρεια του χωριού, υπάρχει ομώνυμο σπήλαιο, όπου φωλιάζουν άφθονες πέρδικες. Ένα στοιχείο που αποκαλύπτει και την αφορμή ονομασίας του σπηλαίου.
Η οικονομία του χωριού
Σύμφωνα με την εκλεκτή συνταξιούχο εκπαιδευτικό κ. Παγώνα Φραγκάκη η οικονομία του χωριού στηρίζεται στην παραγωγή μικρών ποσοτήτων αλλά αρίστης ποιότητας αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων όπως λάδι, κρασί, γάλα. Τα τελευταία χρόνια γίνονται αξιόλογες προσπάθειες στην δημιουργία μικρών τουριστικών κατοικιών που συνδυάζουν την ηρεμία και την γαλήνη της κρητικής φύσης με την ζεστασιά των κατοίκων αυτού του μικρού κρητικού χωριού, τα άριστα τοπικά προϊόντα με την κοντινή απόσταση από τις νότιες παραλίες του νομού Ρεθύμνης. Τόσο ο προσανατολισμός του χωριού (νοτιοανατολικός) όσο και το ανάγλυφο της περιοχής ευνοεί και το χειμερινό τουρισμό.
Σ’ αυτό βοήθησε και η νέα χάραξη του δρόμου από την Παλέ μέχρι την Κάνεβο. Το σχολείο του χωριού δυστυχώς έχει παύσει να λειτουργεί αλλά ενθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια νέα ζευγάρια επιλέγουν το χωριό σαν τόπο μόνιμης κατοικίας.
Η ατμόσφαιρα που αγκαλιάζει τον επισκέπτη με την είσοδό του στο χωριό, η ζεστασιά των ανθρώπων που σε δέχονται όπως τον συγγενή τους και η ιστορία του χωριού δημιουργούν άριστες προϋποθέσεις για το τουριστικό του μέλλον. Ευχόμαστε τα καλύτερα για να δικαιωθεί η προσπάθεια των τοπικών παραγόντων που μοχθούν με ανιδιοτέλεια για την ανάδειξη και προβολή του τόπου τους.
Πηγές:
Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου .
Εισήγηση Κωστή Ηλ. Παπαδάκη : Άγιος Βασίλειος
Σημειώσεις Παγώνας Φραγκάκη συνταξιούχου εκπαιδευτικού
Νίκου Φασατάκη: Επαρχία Αγίου Βασιλείου
Φωτορεπορτάζ Γιώργος Γεωργακάκης
