Βρίσκονται 36 χλμ. από το Ρέθυμνο και στη διακλάδωση δεξιά 35ου χλμ. του κεντρικού δρόμου προς Αγ. Γαλήνη.
Είναι χτισμένες στις ΒΑ πλαγιές του όρους Σιδέρωτα (1.136 μ.) και σε υψόμετρο 550 μ., γνωστές και ως Ακουμόβρυσες. Αποτελούν τοπική κοινότητα Ακουμίων του Δήμου Αγ. Βασιλείου με 509 κατοίκους το 2011 (Βρύσες 84, Ακούμια 344 και Τριόπετρα 81 κάτοικοι).
Το 2001 ήταν δημοτικό διαμέρισμα Ακουμίων του Δήμου Λάμπης με 625 κατοίκους (Βρύσες 128, Ακούμια 417, Τριόπετρα 80).
Το 2015 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι του Δ.Δ. 852 και ψήφισαν 491.
Ονομασία – Ιστορία
Οφείλουν τ’ όνομά τους, στις δυο βρύσες που υπάρχουν στο χωριό, η μία στο πανωχώρι και η άλλη στο κάτω μέρος του χωριού.
Αναφέρονται όμως και ως Ακουμόβρυσες, επειδή αποτελούν οικισμό της κοινότητας Ακουμίων.
Για πρώτη φορά αναφέρονται το 1577 και 1583 ως Βρύσες των Ακουμίων με 121 κατοίκους.
Στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834 ως Βρύσις και το 1881 ως Βρύσες στο Δήμο Αγ. Πνεύματος με 158 χριστιανούς κατοίκους και το 1900 με 172 κατοίκους.
Το 1920 αποτελούν ομώνυμη κοινότητα με 220 κατοίκους, ενώ το 1928 υπάγονται στην κοινότητα Ακουμίων με 245 κατοίκους και το 1940 γράφονται Βρύσαι με 236 κατοίκους.
Τους περισσότερους κατοίκους 285 τους έχουν το 1961, ενώ το 1981 έχουν 170 και το 1991 143 κατοίκους.
Η πολύνεκρη μάχη του 1868 στον Ακουμοβρυσανό ποταμό
Στον Ακουμοβρυσανό ποταμό στις 8 Δεκεμβρίου 1868 έγινε η πολύνεκρη μάχη ανάμεσα στους Τούρκους και στους εθελοντές του Πετροπουλάκη και τους επαναστάτες Κρητικούς.
Ο συνταγματάρχης της βασιλικής φάλαγγας Δημήτρης Πετροπουλάκης, ήρθε τέλη Νοεμβρίου 1868 με τα καράβια «Ύδρα» και «Πανελλήνιον» στο Φόδελε, σταλμένος από την κυβέρνηση Βούλγαρη με 800 εθελοντές (οι περισσότεροι Λάκωνες), οπλισμένους με νέα όπλα.
Στη θέση Τράχηλας, του Κεντροχωρίου στον Ακουμοβρυσανό Ποταμό, περικυκλώθηκαν από μεγάλο τουρκικό ασκέρι με τέσσερις πασάδες, κάτω από ομίχλη και συνεχή βροχή και πολέμησαν γενναία.
Η σκληρή μάχη κράτησε τρεις ώρες, με 200 περίπου εθελοντές και επαναστάτες να σκοτώνονται, ενώ 12 που προσπάθησαν να περάσουν τον Ακουμοβρυσανό ποταμό πνίγηκαν από τα ορμητικά νερά της καταιγίδας. Ήταν μετά το Αρκάδι η μεγαλύτερη πολύνεκρη τραγωδία, κατά την Κρητική Επανάσταση 1866-1869.
Εκκλησίες
Κοίμηση Θεοτόκου, ενοριακή εκκλησία του χωριού.
Αγ. Απόστολοι, βυζαντινή εκκλησία στη θέση Κρινές κοντά στο δρόμο προς την Ακουμιανή Γυαλιά. Καλύπτεται από μια μεγάλη υπεραιωνόβια ελιά. Στο βόρειο τοίχο διακρίνεται τοιχογραφία της Υπαπαντής και ίχνη άλλων τοιχογραφιών.
Άγ. Στέφανος.
Εφημέριος του χωριού ο θεολόγος π. Ιωάννης Κακογιαννάκης.
Σχολείο – Δάσκαλοι
Από το 1866-1880 οι μαθητές των Βρυσών φοιτούσαν στο σχολείο-σχολαρχείο Αγ. Πνεύματος.
Από το 1881 στο Δημοτικό Σχολείο Ακουμίων και το 1965 σε οικία που διέθεσαν οι δύο αδελφές Φραγκεδάκη.
Με δαπάνες του κράτους το 1968 ολοκληρώθηκε 2θέσιο σχολείο, με βοηθητικούς χώρους και μεγάλο σχολικό κήπο.
Το 1965-1973 διευθυντής του σχολείου ήταν ο Άγγελος Μελιδονιώτης (από την Ορνέ), έχοντας το 1965-66 43 μαθητές.
Για ορισμένα χρόνια λειτούργησε 2θέσιο με δασκάλα τη σύζυγό του Σόνια Γάσπαρη, αφού οι μαθητές έφτασαν τους 53.
Ακολούθησαν οι: Ι. Μυρτάκης (1973-74), Μανόλης Λεβεντάκης (1974-77), Αδρ. Βελεγράκη (1977-), για να φτάσει το 1984-85 με έξι μαθητές, οπότε συγχωνεύτηκε αρχικά με τ’ Ακούμια και αργότερα με το Σχολείο Σπηλίου.
Βρυσανοί που διακρίθηκαν σε διάφορους τομείς
Γρηγοράκη Εύα, τραγουδίστρια με συνεργασία με ικανότατους μουσικούς.
Γρηγοριάδης Μιχαήλ, εφευρέτης νέου πυροβόλου όπλου κατά το 1883 που είχε ζήσει στο Βέλγιο.
Γρηγοράκης Μιχάλης (1926), καθηγητής στα Γυμνάσια Πανόρμου, Πόμπιας και λυκειάρχης Περάματος. Συνδικαλιστής, αγωνιστής και πολιτευτής.
Κακογιαννάκη Δέσποινα, υποθηκοφύλακας Ρεθύμνου.
Κακογιαννάκης Νίκος, νομαρχιακός σύμβουλος.
Παπαδάκης Γ. Νικόλαος (1874-1945), καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και πρύτανης Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε μετά από αρχαιολογική έρευνα την αρχαία πόλη (μια από τις 100 της Κρήτης) Βιώννο ή Κιονία, κοντά στον Κεραμέ.
Η προτομή του έχει στηθεί σε πλατεία του χωριού.
Παπαδάκης Ν. Αλέξανδρος, γιος του Νικολάου, καθηγητής ορυκτολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Παυλάκης Στέφανος, επικεφαλής πολιτιστικού κινήματος 23 Εκπολιτιστικών Συλλόγων Αγ. Βασιλείου, Ιδρυτής Αναπτυξιακής Εταιρείας και διευθυντής-εκδότης εντύπων. Έχει γράψει αρκετά βιβλία λαογραφικού, ιστορικού και πολιτικού περιεχομένου, ενώ έχει πάρει μέρος σ’ αρκετούς ειρηνικούς και κοινωνικούς αγώνες.
Από τα βιβλία του ξεχωρίζει ο «Ο Κρητικός. Αγώνες χωρίς αναγνώριση» 1975.
Φραγκεδάκης Μανόλης (1892-1982). Μαθητής στο σχολείο Ακουμίων, για τέσσερα χρόνια στο Σχολαρχείο Αγ. Πνεύματος και στο Γυμνάσιο Ρεθύμνου.
Πήρε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους και στη Μ. Ασία, για μια δεκαετία από το 1913-1923, ενώ παράλληλα πήρε το πτυχίο ιατρικής το 1920.
Έκανες σπουδές μετά σε Παρίσι και ΗΠΑ, παίρνοντας δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για την κατασκευή λαβίδων για αμυγδαλοεκτομές.
Το 1935 με την ειδικότητα χειρούργου άνοιξε, επί της λεωφόρου Κουντουριώτη την πολυκλινική «Αγ. Αικατερίνη», μαζί με τους Λυράκη, Τσουδερό, Μαρούλη, προσφέροντας απλόχερα τις υπηρεσίες του, χωρίς διάκριση σ’ όλους τους συνανθρώπους του, μέχρι το 1960 που λειτούργησε η κλινική.
Υπήρξε σπουδαίος ανθρωπιστής, αλλά και πολυγραφότατος με σημαντικό συγγραφικό έργο λαογραφικό και ηθογραφικό κυρίως περιεχόμενο. Είχε τιμηθεί δύο φορές από την Ακαδημία Αθηνών. Βιβλία του: Παντρειά στην Κρήτη, το Μανωλιό στη Γαύδο, Κρητικές Μαντινάδες. Πίσω μου σ’ έχω σατανά, 100.000 κρητικές λέξεις, 300 κρητικά παραμύθια κ.α.
Εργάστηκε ως γενικός χειρούργος και στο Νοσοκομείο Ρεθύμνου γύρω στο 1955, πραγματοποιώντας μ’ απόλυτη επιτυχία ποικίλες χειρουργικές επεμβάσεις.
Προς τιμήν του υπάρχει στην πόλη του Ρεθύμνου οδός στην περιοχή Μασταμπά, αλλά και προτομή του, στη γενέτειρά του τις Βρύσες.
Σπήλαια-Πύργοι
Πύργος αρχόντισσας Μαρίας. Στο κέντρο του υπήρχαν δύο πύργοι, ένας μεγάλος και δίπλα ένας μικρός, με ενετική τεχνοτροπία.
Άλλοι όμως υποστηρίζουν ότι κατασκευάστηκαν επί Τουρκοκρατίας και χρησιμοποιήθηκαν από το 1821-1890.
Σύμφωνα με την παράδοση ανήκαν στην πλούσια βυζαντινή αρχόντισσα Μαρία και περιήλθαν αρχικά στους Ενετούς και αργότερα στους Τούρκους.
Σπήλαιο Γαϊδαρολές ή Τρύπα, βόρεια του χωριού, στην περιοχή Παχτωτικού.
Τρύπα Ορθού Πόρου, σπήλαιο στην τοποθεσία Ορθός Πόρος (στενό πέρασμα-φαράγγι).
Επί Τουρκοκρατίας όταν κινδύνευαν οι Χριστιανοί, κατέφευγαν για προστασία εκεί, αλλά και επί γερμανικής κατοχής.
Επίθετα
Βεργιτσάκης, Γρηγοράκης, Κακογιαννάκης, Μελαμπιανάκης, Νικάκης, Παπαδάκης, Παπαμαρκάκης, Παυλάκης, Σερδάκης, Τζαγκαράκης, Φραγκεδάκης, Φραγκιαδάκης.
Πηγές: Ν. Φασατάκη «Η τ. επαρχία Αγ. Βασιλείου» 2003.
Λ. Κρυοβρυσανάκης «Ρεθυμνιώτικος πανδέκτης».
Από συλλογική εργασία του Κωστή Ηλ. Παπαδάκη «Χωριά επαρχίας Αγ. Βασιλείου» και δημοσιεύματα Εύας Λαδιά, Χάρη Στρατιδάκη.
Ακόμη πληροφορίες από τον δάσκαλο Άγγελο Μελιδονιώτη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934 178701.
