Η Γωνιά βρίσκεται 10 χλμ. από το Ρέθυμνο στον παλιό δρόμο προς Επισκοπή, σε υψόμετρο 220 μ., ανήκει στον Δήμο Ρεθύμνου με 331 κατ. (απογρ. 2011).
Το 2001 είχε 384 κατ. και ανήκε στον Δήμο Νικηφόρου Φωκά, με έδρα του Δημαρχείου στον Αθάνατο (Αγ. Ανδρέα).
Χτίστηκε επί Ενετοκρατίας γύρω στα 1350-1400 από ντόπιους Κρητικούς, που ήρθαν από τα γύρω χωριά, αλλά και απ’ αυτούς που έμεναν στη θέση «Κεφάλα».
Εγκαταστάθηκαν σε μια γωνιά του μικρού κάμπου, που ονομάστηκε Μικρή Γωνιά (σε διάκριση από τη Μεγάλη Γωνιά ή Ασή Γωνιά).
Αναφέρεται για πρώτη φορά το 1577 ως Μικρή Γωνιά και το 1583 με 121 κατ., ενώ το 1630 ως Μικρογωνιά (από το Βασιλικάτα).
Το 1633 οι Γωνιανοί με αρχηγό το Μιχελή Λίτινο, έστειλαν φρουρούς, σύμφωνα με την υποχρέωση των σκοπιών στην κορυφή των Βεδέρων, αλλά και των γύρω χωριών.
Η Γωνιά το 1925 αναγνωρίστηκε κοινότητα, όπου περιελάμβανε και τον οικισμό Αγ. Ανδρέα (ΦΕΚ 27/25 τ.Α’ 1925′), έχοντας ολόκληρη η κοινότητα 435 κατοίκους. Το 1940 είχε 476 κατοίκους και το 1981 η Γωνιά 211 (κοινότητα 328 κάτοικοι).
Οι τελευταίοι πρόεδροι της κοινότητας, πριν γίνει δημοτικό διαμέρισμα ήταν: Μιχάλης Μανουσάκης, Γιάννης Σφενδύλης, Γιώργης Θ. Αποστολάκης (1982-1998).
Καταστράφηκε τρεις φορές την Τουρκοκρατία (1669-1898)
Τα χρόνια της Τουρκοκρατίας η ζωή των Γωνιανών ήταν αρκετά δύσκολη, εξαιτίας της συμμετοχής των κατοίκων στις διάφορες επαναστάσεις, αλλά και της βοήθειας των μονών στους αγωνιστές.
Για το λόγο αυτό οι Τούρκοι πυρπόλησαν το χωριό τρεις φορές, κατά τις επαναστάσεις του 1770, το 1821 και το 1866.
Οι κάτοικοι δεν το έβαλαν όμως κάτω και ξανάχτιζαν το χωριό τους.
Τα πρώτα χρόνια το χωριό ήταν Χριστιανοχώρι, όχι όπως τα γειτονικά χωριά: Πάνω και Κάτω Βαλσαμόνερο και Μονοπάρι που έμειναν αιμοβόροι Τούρκοι.
Το 1834 στη Γωνιά έμεναν 24 χριστιανικές οικογένειες, ενώ το 1881 που υπαγόταν στον Δήμο Ατσιποπούλου 300 χριστιανοί.
Τα τελευταία χρόνια κατοικήθηκε από Τούρκους, έτσι το 1894 έμεναν στο χωριό 60 τούρκικες οικογένειες και μόνο έξι χριστιανικές.
Για την πατρίδα 34 πεσόντες
Η προσφορά των κατοίκων για τη λευτεριά της πατρίδας ήταν αρκετά μεγάλη.
Στο Ηρώο του χωριού αναφέρονται συνολικά 34 πεσόντες, εξαφανισθέντες ή θανόντες λόγω κακουχιών από το 1887-1949.
Στον Α’ παγκόσμιο-Βαλκανικό πόλεμο οκτώ πεσόντες, στη Μ. Ασία άλλοι οκτώ, ενώ το 1940-49 ακόμη εννέα πεσόντες.
Εκκλησίες-Ι. Μονές και ιερείς
1. Αγ. Ιωάννης Θεολόγος (29/9), Παλιά μονόκλιτη βασιλική, με σκαλιστό τέμπλο. Η ενοριακή εκκλησία στο κέντρο του χωριού, που ανακαινίστηκε το 1887. Σύμφωνα με την παράδοση οι Τούρκοι για να μην κάψουν τις εικόνες της, τις έκρυψε η Ενοριακή Επιτροπή σε μια κρύπτη στο ξωκλήσι Πέτρου και Παύλου.
Η μία εικόνα του Αγ. Ιωάννη του Προδρόμου βρέθηκε πριν λίγα χρόνια, συντηρήθηκε και είναι στο τέμπλο του ναού.
Οι υπόλοιπες εικόνες δεν βρέθηκαν, ενώ οι σημερινές εικόνες του τέμπλου είναι έργο Ι. Σταθάκη.
2) Κοίμηση Θεοτόκου (15/8), στη θέση «Τραούτσι» σε πανοραμική θέα, τότε γίνεται μεγάλο πανηγύρι στο χωριό.
3) Αγ. Αντώνιος (17/1), ο γνωστός Τριβιδιώτης.
4) Αγ. Χαράλαμπος (10/2), παρεκκλήσι με κτήτορα τον παπα-Μανόλη Δεληγιώργη.
5) Γέννηση Θεοτόκου (8/9), υπό κατασκευή με κτήτορα τον Χριστόφορο Δασκαλάκη.
6). Αγ. Νεκτάριος (9/11), ΒΑ νεόκτιστη.
7) Πέτρου και Παύλου (29/6), σπηλαιώδης.
8) Αγ. Ραφαήλ (Τρίτη του Πάσχα), με κτήτορα Κ.Ε. Σκαλίδη.
9) Αγ. Κυριακή (7/7), ΝΔ πετρόκτιστη.
10) Αγ. Αναστασία Φαρμακολυτρίας (22/12), στη θέση της Ι. Μονής.
11) Αγ. Ειρήνη (5/5), σήμερα κοιμητηριακός.
Οι μονές Αγ. Αναστασίας και Αγ. Ειρήνης
Στη Γωνιά υπήρχαν από το 15ο αιώνα δύο κοινόβια γυναικεία μοναστήρια, της Αγ. Ειρήνης που χτίστηκε γύρω στα 1480 και της Αγ. Αναστασίας το 1500.
Οι δύο μονές διέθεταν μεγάλη περιουσία και ιδιαίτερα η Μ. Αγ. Αναστασίας με πολλά ιερά χρυσά σκευή.
Σύμφωνα με την παράδοση ξεχώριζε η Μ. Αγ. Αναστασίας από το εντυπωσιακό και περίτεχνο καμπαναριό της με μια τεράστια καμπάνα, που ελάχιστες παρόμοιες υπήρχαν στην Κρήτη.
Υδρευόταν από μια θολωτή στέρνα με δυο καμάρες, από το δροσερό νερό μιας πηγής. Τα μοναστήρια ήταν επαναστατικά κέντρα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αφού οι μοναχές βοηθούσαν τους επαναστάτες, σ’ όλους τους αγώνες κατά των κατακτητών.
Αυτό έγινε γνωστό στους Τούρκους, που ετοιμάστηκαν από τα γύρω τουρκοχώρια να προβούν σ’ αντίποινα.
Μόλις το πληροφορήθηκαν οι μοναχές προσπάθησαν να κρύψουν ότι πολύτιμο διέθεταν οι μονές.
Το μεγάλο πρόβλημα ήταν ποιος θα σήκωνε την τεράστια καμπάνα για να την κρύψει. Τη λύση έδωσε ένας Γωνιώτης ο Ηρακλής Σπανουδάκης, που πήρε την καμπάνα και την έβαλε μέσα σ’ ένα πηγάδι, μαζί μ’ όλα τα ιερά σκεύη.
Σκέπασαν το πηγάδι με πέτρες και χώματα, χωρίς να υπάρχουν ίχνη.
Όταν έφτασαν οι Τούρκοι σκότωσαν τις μοναχές, έκαψαν τις μονές και ξεθεμελίωσαν ότι έμεινε.
Τα ιερά σκεύη δεν τα βρήκαν, αλλά παραμένουν σύμφωνα με την παράδοση θαμμένα στο πηγάδι.
Ακολούθησε το μοίρασμα της περιουσίας των μονών στους Τούρκους.
Τα μοναστήρια ξαναχτίστηκαν γύρω στα 1890, όμως από το 1905 ερημώθηκαν οριστικά.
Πριν λίγα χρόνια ο Νικόλαος Θεοδώρου Αποστολάκης, στην περιοχή της Μονής βρήκε τεμάχια πήλινης πλάκας τάφου, οστά, αλλά και ένα μεγάλο κομμάτι από τα πιθάρια της Μονής.
Ιερείς που υπηρέτησαν στην ενορία: Ιωάννης Παξιμάδης, ιερομόναχος Τιμόθεος, Μιχ. Περβολιανάκης, Νικόλαος Νικολιδάκης, Εμμανουήλ Σκαλίδης (από το 1950-1997), Στυλιανός Ριτζάκης.
Από τη Γωνιά κατάγονται και οι ιερείς: Νικόλαος Πολάκης (Ρέθυμνο), Εμμανουήλ Δεληγιώργης (πρώην Φραντζ. Μετοχίων), Νικόλαος Παπαργυρίου (Γεράνι), Γεώργιος Μανουσάκης (Καλονύκτι).
Σχολείο-δάσκαλοι
Το πρώτο κτίριο χτίστηκε αρχές του 20ου αιώνα, στο κέντρο του χωριού και δίπλα στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννη.
Αργότερα το 1960 χτίστηκε νέο διθέσιο κτίριο, στον κεντρικό δρόμο και λειτούργησε κατά περιόδους ως μονοθέσιο ή διθέσιο και μετά το 1995 ως εξαθέσιο. Το 1982 με ενέργειες του προέδρου Γ. Θ. Αποστολάκη, του ιερέα Μανόλη Σκαλίδη και του δασκάλου Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη το πρώτο ετοιμόρροπο κτίριο κατεδαφίστηκε και έγινε στη θέση μια όμορφη πλατεία.
Τα τελευταία χρόνια χτίστηκε νέο υπερσύγχρονο πολυθέσιο κτίριο, για να λειτουργήσει ως εξαθέσιο, αφού σ’ αυτό φοιτούν 60 μαθητές από τα γύρω χωριά.
Δάσκαλοι-διευθυντές από τη δεκαετία του 1960: Κανακάκης, και για αρκετά χρόνια ο Μανόλης Τζανιδάκης, Άγγελος Μελιδονιώτης (1972-74), Παντελής Παπουτσάκης, Λευτέρης Κρυοβρυσανάκης (1980-82), Παπαδομιχελάκης Ιωάννης (1982-83), Στέλιος Ανδρουλιδάκης (1984-87), Ελένη Μιχελιουδάκη (1987-88), παπα-Νικόλαος Γαβαλάκης (1989-2011), Δημ. Γεράσης (2011-).
Στο χωριό λειτουργεί και Νηπιαγωγείο.
Οι 19 μαθητές του μονοθέσιου σχολείου το 1981-82
Με δάσκαλο τον Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη οι 19 μαθητές ήταν:
Από αριστερά πάνω στη φώτο: Νικολέτα Αποστολάκη, Γωγώ Αποστολάκη, Στέλιος Ηρ. Σπανουδάκης, Αγάπη Αποστολάκη, Ευγενία Παξιμάδη, Στέλιος Γ. Σπανουδάκης, Νεκταρία Παξιμάδη, Νεκταρία Σπανουδάκη, Λευτέρης Αποστολάκης, Μαρία Αποστολάκη, Μαρία Σπανουδάκη, Ευαγγελία Πολάκη.
Κάτω: Γιώργης Φραγκιαδάκης, Νίκος Ανδρουλιδάκης, Θεόφιλος Τ. Αποστολάκης, Γιώργης Πολάκης, Μανόλης Σκαλίδης, Θανάσης Σφεντερίκος.
(Την ημέρα κείνη, ειρωνεία της τύχης απουσίαζε η Μαρία Σκαλίδη, που το 1995 σε ηλικία 20 ετών έχασε τη ζωή της σ’ ατύχημα).
Σχολικό έτος 1964-65
Με δασκάλους τους Μανόλη Τζανιδάκη και Στέλα Γάσπαρη, ανάμεσα στους μαθητές της φώτο διακρίνονται οι: Β. Δεληγιώργης, Ι. Σουμερλής, Εμμ. Καλαϊτζάκης, Ζ. Μανουσάκης, Κ. Μπερνιδάκης, Νίκος Θ. Αποστολάκης, Ν. και Ι. Μανουσάκης, Στ. Σπανουδάκης, Εμμ. Σουμερλής, Αικατ. Σφενδύλη και Ακτουδιανάκη, Σταυρ. και Βασ. Φραγκιαδάκη, Αγάπη Φραγκιαδάκη, Αικ. Σπανουδάκη, Παρασ. Μανουσάκη, Αιμίλιος και Μιχάλης Γάσπαρης, Ελένη Σφενδύλη, Ζαχαρίας και Μαρία Φραγκιαδάκη, Γιωργία και Γιωρ. Βουγιουκαλάκης, Ν. Ακτουδιανάκης κ.α.
Αθλητισμός
Το 1997 με πρωτοβουλία των: Μάρκου και Γιώργου Αποστολάκη, Ν. Σταυρουλάκη, Ανδρ. Ανδρουλιδάκη, Ζαχ. Μανουσάκη, Κ. Μπερνιδάκη, Ν. Παπαργυρίου, Μ. Κουριδάκη, Αντ. Ριτζάκη ιδρύθηκε η ποδοσφαιρική ομάδα Αίαντας Γωνιάς-Αγ. Ανδρέα. Με πρόεδρο τον Μ. Αποστολάκη κατέκτησε τον πρώτο τίτλο Γ’ Τοπικού 1998 και το κύπελλο ήθους, με προπονητή τον Λεωνίδα Ασβεσταδέλη.
Τι έκανε όλες τις χρονιές
1998 Γ1
199 Β9
2000 Β5
2001 Β1
2002 Α6
2003 Α7
2004 Α9
2005 Α12
2006 Α10
2007 Α4
2008 Α8
2009 Α6
2010 Α13
2012 Β4
2013 αποχώρησε
Από τη Γωνιά είναι ο Σταμάτης Δασκαλάκης αθλητής στίβου με αρκετές πανελλήνιες διακρίσεις.
Αίαντας πρωταθλητής Β’ τοπικού 2000-2001
Όρθιοι: Σταμ. Δασκαλάκης (πρόεδρος), Ν. Αποστολάκης, Μ. Μαθιουδάκης, Αντ. Μανουσάκης, Κ. Καψαλάκης, Χαρ. Απσοτολάκης, Ζάνα, -, Γ. Ντανάκας, Τοτσίλα, Π. Κατικάς, Εμμ. Παπαδάκης, Β. Σπανουδακης.
Καθ.: -, Κ. Κωνσταντινίδης, Μ. Αποστολάκης, Σήφης Βασιλάκης (πρώτος σκόρερ Β’ τοπικού), Δημήτρης Λαχνιδάκης, Π. Ροδουσάκης, Γ. Πολάκης, Αντώνης Γαβαλάς (προπονητής).
Μεγάλη ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια
Από τη δεκαετία του 1990, άρχισε η μεγάλη ανάπτυξη και πρόοδος του χωριού, αφού εγκαταστάθηκαν εδώ αρκετοί κάτοικοι από διάφορα μέρη.
Έτσι άρχισαν να λειτουργούν διάφορες επιχειρήσεις όπως: γραφικά ταβερνάκια, εργοστάσιο ζωοτροφών, mini market, τυροκομείο, βιοτεχνία κηροπλαστικής, βενζινάδικο και βουλκανιζατέρ, φούρνος, αντιπροσωπεία λιπασμάτων και ζωοτροφών, συνεργείο σκαπτικών, αλουμινοκατασκευές κ.α.
Παλαιότερα λειτούργησαν αλευρόμυλος (στους κάτω ποταμούς), φάμπρικα, σιδεράδικα κ.α.
Ο δραστήριος πολιτιστικός σύλλογος του χωριού διοργανώνει διάφορες εκδηλώσεις, με κορυφαία το πανηγύρι της 15ης Αυγούστου.
Οργανοπαίχτες
Λυράρηδες: Γιάννης Αποστολάκης ή Κρητικός, Γιάννης Μιχ. Δασκαλάκης, Βαγγέλης Καλαϊτζάκης, Γιάννης Στυλ. Σκαλίδης, Ραφαήλ Κ. Σκαλίδης.
Λαγουτιέρηδες: Γιώργης Ι. Αποστολάκης, Γιάννης Δ. Αποστολάκης.
Επίθετα
Ακτουδιανάκης, Ανδρουλιδάκης, Αναγνωστάκης, Αποστολάκης, Βασιλάκης, Βασιλόπουλος, Βουγιουκαλάκης, Γιαννακάκης, Δασκαλάκης, Δασκαλομαρκάκης, Δεληγιώργης, Ζουλάκης, Καλλιτσουνάκης, Κοντορίνης, Κυριακάκης, Καλαϊτζάκης, Κοτσυφάκης, Λίτινας, Ματθιουδάκης, Μπερνιδάκης, Μπεμπής, Μανουσάκης, Παξιμάδης, Περβολιανάκης, Παπαργυρίου, Πολάκης, Σκαλίδης, Σφενδύλης, Σπανουδάκης, Τσαμαντάκης, Φραγκιαδάκης, Φραδέλος, Φουσταλιεράκης.
Πηγές «Ρεθυμνιώτικος Πανδέκτης», «Ρεθυμνιώτικο Πανόραμα», Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη και πολύτιμες πληφορορίες από τους: Νίκο Αποστολάκη του Θεοδώρου και του Μανόλη, αλλά και από το Χρ. Φραγκιαδάκη.
