Δέκα γνωστά και άγνωστα θέματα από τη Μάχη του Ρεθύμνου (Μάιος 1941)

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΚΑΡΤΣΙΛΑΚΗ

Ο τομέας του Ρεθύμνου θεωρήθηκε από συμμάχους και Γερμανούς σαν τομέας μικρής σημασίας. Συγκρινόμενο με τα άλλα θέατρα επιχειρήσεων στην Κρήτη (Μάλεμε, Γαλατάς, Ηράκλειο), υπήρξε (τόσο κατά το σχεδιασμό όσο και κατά την εκτέλεση) το μικρότερο σε έκταση πεδίο μάχης καθώς και αυτό με τις λιγότερες δυνάμεις και από τις δύο πλευρές.

Η πόλη το 1941 είχε μόλις 10.000 κατοίκους.

Οι συμμαχικές δυνάμεις που ανέλαβαν την άμυνα στο Ρέθυμνο αποτελούνταν από δύο ενισχυμένα Αυστραλιανά τάγματα που στο σύνολό τους δεν ξεπερνούσαν τους 1.300 άνδρες.

Από τη μεριά τους οι Γερμανοί θα έστελναν στο Ρέθυμνο ένα σύνταγμα μειωμένης δύναμης, που, (μαζί με τις βοηθητικές μονάδες) δεν ξεπερνούσε τους 1.500 άνδρες.

Από Ελληνικής πλευράς, υπήρχαν 2.300 στρατιώτες σε δύο συντάγματα, το έμπεδο τάγμα Ρεθύμνου και 800 περίπου χωροφύλακες.

Αν και το αεροδρόμιο του Ρεθύμνου (Πηγής) ήταν μικρό και ημιτελές (στην ουσία ένας χωμάτινος διάδρομος 950μ.) η προστασία του ήταν ο βασικός λόγος για τον οποίο οι Αυστραλοί τοποθέτησαν μονάδες στον τομέα Ρεθύμνου. Ταυτόχρονα, η κατάληψή του ήταν και ο αντικειμενικός στόχος της γερμανικής επίθεσης στον τομέα, ενώ η κατάληψη της πόλης-λιμένα αποτελούσε το δευτερεύοντα στόχο.

Λίγοι γνωρίζουν ότι οι συνθήκες που αντιμετώπισε ο διοικητής των Αυστραλιανών δυνάμεων στο Ρέθυμνο, Ian Campbell ήταν αρκετά όμοιες με εκείνες που αντιμετώπισε και ο διοικητής των Νεοζηλανδών στο Μάλεμε, δηλαδή η άμυνα του αεροδρομίου και η κατοχή των στρατηγικής σημασίας υψωμάτων. Ωστόσο ο Cambel, αντέδρασε τελείως διαφορετικά. Αφού οι Αλεξιπτωτιστές αγκιστρώθηκαν για μερικές ώρες στον στρατηγικής σημασίας λόφο Α, κατάφερε με μια οργανωμένη αντεπίθεση να τους εκτοπίσει και να τους κάνει να υποχωρήσουν εντός του οικισμού Σταυρωμένου, χάνοντας έτσι το επιθετικό τους πλεονέκτημα. Φυσικά αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν και το αεροδρόμιο εφόσον η κατοχή του χωρίς τα υψώματα δεν ήταν πλέον εφικτή.

Κάποια από τα τμήματα των αλεξιπτωτιστών δεν στάθηκαν ιδιαίτερα τυχερά. Τα δυσκίνητα βαριά μεταγωγικά πέρασαν σε χαμηλό ύψος και πολύ κοντά από τα υψώματα που βρίσκονταν οι Αυστραλιανές αμυντικές γραμμές. Άρχισαν να αδειάζουν το ανθρώπινο φορτίο τους, δίνοντας εξαιρετικό στόχο στα πυρά των Αυστραλών στρατιωτών, που έριξαν κυριολεκτικά ότι είχαν, επάνω τους.

Ο 2ος λόχος του 2ου συντάγματος αλεξιπτωτιστών (2/FJR2), επρόκειτο να πηδήξει μαζί με την ομάδα μάχης «Διοίκηση Συντάγματος» δυτικά του αεροδρομίου του Ρεθύμνου, σε υποστηρικτικό ρόλο. Όπως αναφέρεται στα Γερμανικά ημερολόγια, η ρίψη αυτής της ομάδας μάχης, έγινε ασυντόνιστα και οι δυνάμεις της διεσπάρησαν σε μεγάλη έκταση. Το χειρότερο όμως για αυτούς, ήταν ότι έπεσαν εντός της περιοχής φύλαξης του 2/11 Αυστραλιανού τάγματος και του 4ου Ελληνικού τάγματος. Η ομάδα μάχης «Διοίκηση Συντάγματος» είχε μεγάλες απώλειες, όμως ο δεύτερος λόχος αγνοούνταν… είχε πέσει ακριβώς επάνω στις κάνες των Αυστραλιανών όπλων με συνέπεια να αποδεκατιστεί. Πιθανότατα μάλιστα να έπεσε εντός της περιοχής που είχαν περιφράξει με συρματόπλεγμα οι Αυστραλοί. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας ομάδας 12 αλεξιπτωτιστών που προσγειώθηκαν διάτρητοι από σφαίρες, με τη σειρά που είχαν πηδήξει από το αεροπλάνο.

Κατά τις πρώτες τρεις ώρες της εισβολής στο Ρέθυμνο, οι Αυστραλιανές δυνάμεις, ξόδεψαν το 50% των πυρομαχικών που ήταν διαθέσιμα. Τις επόμενες ημέρες χρησιμοποίησαν κατά ένα μεγάλο μέρος Γερμανικό οπλισμό.

Από την άλλη οι Έλληνες στρατιώτες διέθεταν από 5-10 φυσίγγια ανά όπλο και μάλιστα κάποιες φορές αυτά ήταν για όπλα άλλου διαμετρήματος.

Οι αλεξιπτωτιστές που προσγειώθηκαν στην περιοχή Μισιρίων-Περιβολίων κινήθηκαν ταχύτατα δυτικά μέσω του κεντρικού δρόμου, για να καταλάβουν την πόλη του Ρεθύμνου. Όμως δεν μπόρεσαν να διεισδύσουν διότι συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από λίγους Έλληνες στρατιώτες, τη σχολή χωροφυλακής και αρκετούς ένοπλους και άοπλους πολίτες, που έτρεξαν αυθόρμητα στο πεδίο της μάχης. Οι Γερμανοί κατάφεραν να φτάσουν μέχρι το εργοστάσιο της ΒΙΟ όμως αντιμετώπισαν ισχυρή αντίσταση και αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν στα Περιβόλια αφήνοντας αρκετούς νεκρούς και εξοπλισμό πίσω τους. Στην περιοχή αυτή δεν υπήρχαν καθόλου Αυστραλιανές δυνάμεις.

Η μεγάλη και αυθόρμητη συμμετοχή των πολιτών και στη μάχη του Ρεθύμνου είναι ένα γεγονός. Από τα πολλά ηρωικά παραδείγματα μπορούμε να ξεχωρίσουμε κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις μέσα από τις Μαρτυρίες των πρωταγωνιστών. Ο Εμμανουήλ Σταγάκης, λοχίας τότε, θυμάται ένα τυφλό γέρο να τρέχει στο πεδίο της μάχης με ένα όπλο του 19ου αιώνα και να ρωτάει προς τα που είναι οι Γερμανοί για να ρίξει. Επίσης θυμάται ένα παιδί δεκατριών ετών τότε που τον βοήθησε να κουβαλήσει τα πυρομαχικά στην πρώτη γραμμή. Ο υπολοχαγός Αντώνης Βιστάκης έγινε μάρτυρας ενός πρωτοφανούς επεισοδίου. Ένας γέρος ογδόντα και πλέον ετών με ατσάλινα όμως νεύρα πήρε στο κυνήγι ένα πάνοπλο Γερμανό αλεξιπτωτιστή, με μόνο όπλο την κατσούνα του!!! Παρόλο που ο Γερμανός πέταξε τα όπλα του για να τρέχει πιο γρήγορα, ο γέρος τον συνέλαβε και τον παρέδωσε στα Ελληνικά στρατεύματα.

Ρεθεμνιώτες και τουρίστες επισκέπτονται την παραλία του Γεροποτάμου για να απολαύσουν το μπάνιο τους. Ωστόσο σίγουρα αγνοούν τα γεγονότα που έλαβαν χώρα εκεί το Μάιο του 41. Οι αλεξιπτωτιστές απέτυχαν στην αποστολή τους και πλέον διακυβεύονταν και η ίδια τους η επιβίωση. Μη έχοντας καμία επικοινωνία με το αρχηγείο στην Αθήνα ή τις άλλες ομάδες στο νησί, οργάνωσαν ένα χώρο ασφαλείας στις εκβολές του Γεροποτάμου. Μαζεύοντας πέτρες από τη γύρω περιοχή, έφτιαξαν ένα μήνυμα ανάγκης ελπίζοντας ότι κάποιο αεροπλάνο θα το έβλεπε. Το μήνυμα αυτό έγραφε ότι χρειάζονται επειγόντως εφόδια και όπλα. Επίσης έδειχνε την κατεύθυνση της άλλης ομάδας Αλεξιπτωτιστών όπου είχαν εγκλωβιστεί στα Περιβόλια. Το μήνυμα πράγματι εντοπίστηκε τις τελευταίες ημέρες της μάχης και ήταν οι πρώτη ουσιαστική εικόνα που είχε το Γερμανικό αρχηγείο για τις δυνάμεις και τη θέση τους στο Ρέθυμνο από την αρχή της επιχείρησης.

Ο Ταγματάρχης Erich Schulz ήταν διοικητής του τάγματος πολυβόλων αλεξιπτωτιστών και επικεφαλής της ομάδας μάχης «Σύνταγμα διοίκησης» που έπεσε δυτικά του αεροδρομίου στην περιοχή μεταξύ Αδελιανού κάμπου και Πλατανέ. Μετά την αιχμαλωσία του διοικητή των Γερμανικών δυνάμεων στο Ρέθυμνο, Alfred Sturm, ο Ταγματάρχης Schulz μάζεψε ότι δυνάμεις είχαν απομείνει και κατευθύνθηκε προς τα Περιβόλια όπου ανέλαβε τη διοίκηση της ομάδας Wiedemann. Βάσει της αναφοράς της ομάδας αυτής γνωρίζουμε ότι ο Schulz διέταξε την ομαδική εκτέλεση στα Μισίρια και μάλιστα χωρίς να πάρει κάποια διαταγή από ανώτερα κλιμάκια, εφόσον δεν υπήρχε επικοινωνία με το Γερμανικό στρατηγείο στην Αθήνα. Στα Μισίρια συνέβησαν οι πρώτες ομαδικές εκτελέσεις αμάχων πολιτών στον Ελλαδικό χώρο. Στις 23-24 Μαΐου εκτελέστηκαν 80 περίπου άνθρωποι σε τρεις ομάδες. Μεταξύ αυτών ο νεότερος άντρας 16 ετών και μερικές γυναίκες. Ο Erich Schulz δεν κατηγορήθηκε για αυτό το έγκλημα πολέμου από κανέναν, ενώ οι βιβλιογραφικές πηγές αγνοούν το ρόλο του σε αυτή την υπόθεση.

Οι Αλεξιπτωτιστές που είχαν οχυρωθεί στον Άγιο Γεώργιο Περιβολίων συνάντησαν μεγάλες αντιξοότητες και μάλιστα επιχείρησαν να παραδοθούν δύο φορές. Την πρώτη φορά βγήκε ένας Γερμανός με λευκή σημαία για να συνεννοηθεί με κάποιο Έλληνα αξιωματικό, φωνάζοντας «Παρλεβού φρανσέ;». Εκείνη τη στιγμή όμως ένας χωροφύλακας -ή πολίτης κατά άλλους- σηκώθηκε απαντώντας «Μακαρόνια φρικασέ» και τον πυροβόλησε. Παρομοίως τη δεύτερη φορά λόγω απειθαρχίας των ένοπλων πολιτών μια δεύτερη διαπραγμάτευση απέτυχε…

Στις 22-23/5/1941 η πόλη βομβαρδίστηκε ανελέητα από τη Luftwaffe σαν αντίποινα για την αντίσταση των κατοίκων. Όλη η πόλη είχε γεμίσει με συντρίμμια. Χαρακτηριστική εικόνα της σφοδρότητας των βομβαρδισμών ήταν ένας καναπές που εκτοξεύτηκε από ένα σπίτι κοντά στη Μητρόπολη και κάρφωσε στο καμπαναριό της εκκλησίας. Παρέμεινε εκεί αρκετό καιρό μετά τη μάχη για να θυμίζει το νέο είδος πολέμου που δοκίμαζε ο τόπος μας…

Ένας από τους πολλούς πολίτες που συνέδραμαν στην άμυνα του Ρεθύμνου, ήταν και ο Στέφανος Σταυρουλάκης από το Μέρωνα. Η ρίψη των αλεξιπτωτιστών τον βρήκε στο Ρέθυμνο. Γρήγορα οργανώθηκε μαζί με άλλους πολίτες και έλαβαν μέρος στην άμυνα της πόλης. Στις τελευταίες ημέρες της μάχης, γυρίζει στο χωριό του το Μέρωνα με ένα γαϊδουράκι φορτωμένο με οκτώ Γερμανικά τουφέκια λάφυρα. Στο δρόμο τον συνάντησε ένας χωριανός του όπου άρχισε να του ζητάει ένα όπλο επίμονα. Η απάντηση ήταν η εξής: – Όποιος θέλει όπλα να πάει να βρει στον Αη Γιώργη μα είναι τέσσερις πατωσιές!!! Και συνέχισε τον δρόμο του…