Η ζωή και η δράση του Αποσ. Τίτου αποκαλύπτονται από τις επιστολές του Απ. Παύλου (προς Γαλάτας, Κορινθίους Β’, Τίτου, Τιμόθεον). Τ’ όνομά του είναι ρωμαϊκό και εμφανίζεται το 49 μ.Χ. στη Σύνοδο των Ιεροσολύμων ως συνοδός του Παύλου και Βαρνάβα, ενώ ακολούθησε τον Παύλο στις δύσκολες περιοδείες του στην Ασία και Ευρώπη, ως μαθητής και βοηθός. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Τίτος ήταν Κρητικός, καταγόμενος από το Μίνωα, ήρθε στην Κρήτη με τον Παύλο, που τον χειροτόνησε Επίσκοπο στη Γόρτυνα. Ποίμανε τη γενέτειρά του για 39 χρόνια και κοιμήθηκε στα 94 χρόνια του, γύρω στο 105 μ.Χ.
Η εκκλησία μας τον τιμά στις 25 Αυγούστου ως Απόστολο της Κρήτης.
Τον 4ο αιώνα επί Μ. Κωνσταντίνου καθορίστηκε η γιορτή του και αναγνωρίστηκε προστάτης Άγιος της Κρήτης.
Τον 6ο μ.Χ. ο ναός του
Στη Γόρτυνα μητρόπολη του νησιού, κατά τον 6ο αιώνα έγινε η ανέγερση του μεγαλοπρεπούς ναού του, εκεί μέσα κατετέθη το λείψανό του, που διαφυλάχτηκε κατά τα χρόνια των διωγμών.
Για 300 χρόνια άθικτος ο Ναός
Για τρεις περίπου αιώνες ο μητροπολιτικός ναός έμεινε άθικτος. Κατά το 824 μ.Χ. η Κρήτη κατελήφθη από τους Σαρακηνούς Άραβες και η Γόρτυνα, η οποία ήταν ακόμα πρωτεύουσα και μητρόπολη του νησιού, κυριεύτηκε από αυτούς και καταστράφηκε.
Ο τότε μητροπολίτης Κύριλλος, ο οποίος αντιστάθηκε γενναία στους επιδρομείς και τέλος πολιορκήθηκε στην ακρόπολη της Γόρτυνας, συνελήφθη και μαρτύρησε στα χέρια των εχθρών, ενώ κατεδαφίστηκε ο ναός. Το λείψανο χάθηκε και οι χριστιανοί διέσωσαν μόνο την κάρα του.
Ο Ν. Φωκάς ο Ελευθερωτής
Για 135 χρόνια οι Σαρακηνοί Άραβες κατέστρεψαν τα πάντα στην Κρήτη, ενώ μεγάλοι στρατοί και στόλοι είχαν χαθεί στην προσπάθεια να ανακτήσουν την Κρήτη.
Το νησί είχε με τη βία σχεδόν εξισλαμισθεί, κι οι λίγοι Χριστιανοί που είχαν απομείνει εκεί δεν είχαν εξισλαμισθεί, είχαν καταφύγει στα ορεινότερα μέρη του νησιού και στα κρησφύγετα. Στην απαίσια αυτή κατάσταση που επικρατούσε στην Κρήτη έδωσε τέλος ο γενναίος και στρατηγικός Νικηφόρος Φωκάς, ο οποίος το 960-961 μ.Χ. έκανε μία εκστρατεία κατά των Αράβων, η οποία ήταν νικηφόρος, κυριεύοντας τον Μάρτιο του 961 το Χάντακα (Ηράκλειο).
Ο Φωκάς ξερίζωσε τελείως το μωαμεθανικό στοιχείο και με νέους αποίκους από όλο το Βυζαντινό κράτος, καθώς και με την εγκατάσταση των παλαίμαχων και κάποιων απόμαχων του στρατεύματός του ενίσχυσε το χριστιανικό στοιχείο του νησιού και το παρέδωσε στον Ελληνισμό και στον Χριστιανισμό, έχοντας για βοηθό τον φίλο του Άγιο Αθανάσιο της Λαύρας και τον όσιο Νίκωνα τον «Μετανοείτε».
Αντί της κατεστραμμένης πρωτεύουσας Γόρτυνας, ορίζεται ο Χάνδακας έδρα του Μητροπολίτη Κρήτης και χτίζεται ο νέος μητροπολιτικός ναός του Απ. Τίτου, γύρω στον 10ο-11ο αιώνα. Εκεί ήρθαν τα άγια κειμήλια, μεταξύ αυτών και η κάρα του Αποστόλου, που είχε διασωθεί, όπως και η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντήτισσας.
Οι Ενετοί έδιωξαν τον ορθόδοξο μητροπολίτη
Γύρω στα 1210 οι Ενετοί που κατέλαβαν την Κρήτη, αντικατέστησαν τον ορθόδοξο μητροπολίτη με Λατίνους αρχιερείς, που είχε διορίσει ο Πάπας εγκαθιστώντας και στο ναό Αγίου Τίτου Χάντακα Λατίνο αρχιεπίσκοπο.
Οι Ενετοί λειτουργούσαν ορισμένες μέρες στο ναό, ενώ τον αναγνώρισαν και ως προστάτη του Βασιλείου της Κρήτης, γιορτάζοντάς τον με μεγαλοπρέπεια. Εκεί μάλιστα τάφηκαν αρχιεπίσκοποι και δούκες, αλλά και πασάδες επί Τουρκοκρατίας.
Το 1446 ανακαινίστηκε ο ναός από τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο Δανδόλο και κατετέθηκαν η κάρα του Απ. Τίτου, λείψανα Αγ. Στεφάνου και Αγ. Φωτεινής.
Το 1544 καταστράφηκε από πυρκαγιά και σώθηκαν μόνο τα λείψανα, γι’ να ανακαινιστεί αργότερα, έχοντας τρία κλίτη και τρεις πύλες.
Η κάρα του Αγίου είχε μεταφερθεί σε λειψανοθήκη του Αγ. Μάρκου της Βενετίας.
Η θαυματουργή εικόνα της Μεσοπαντήτισσας βρίσκεται σήμερα στη Βενετία.
Τέμενος το 1669
Οι Τούρκοι μετέτρεψαν, το 1669 το ναό Αγ. Τίτου στο Ηράκλειο, όπως και άλλους ναούς σε τέμενος ονομάζοντάς το Βεζίρ Τζαμι, μέχρι το 1856 που ο σεισμός τον μετέτρεψε σε ερείπια.
Το 1872 με τα ίδια υλικά αποπερατώθηκε το τέμενος από τον αρχιτέκτονα Κωνσταντινούπολης Μούση που ανοικοδόμησε και τον Αγ. Μηνά.
Το 1922 ο ιστορικός ναός έπαψε να είναι μουσουλμανικό τέμενος (Τζαμί) και περιήλθε στην Εθνική Τράπεζα και αργότερα δόθηκε στην εκκλησία. Το 1924 τελέστηκε αγιασμός παρουσία των αρχών από τον μητροπολίτη Κρήτης Τίτο Ζωγραφίδη. Ο ρυθμός του ναού είναι τετρακίωνος με τρούλο και νάρθηκα, με τετράγωνη κάτοψη κατασκευασμένος με ισόδομη από λαξευτούς πωρόλιθους τοιχοποιία.
Στις 15 Μαΐου 1966 έγινε η ανακομιδή της Τιμίας Κάρας του Αγ. Τίτου από τον Άγιο Μάρκο Βενετίας, ενώ εκεί παραμένει η εικόνα της Παναγίας της Μεσοπαντίτισσας.
Τα τελευταία χρόνια έγιναν εκτεταμένες εργασίες για τη στερέωση και αποκατάσταση του ναού.
