Ο άγιος Φανούριος, ο μάρτυς (27 Αυγούστου), άγνωστος στους συναξαριστές, έγινε γνωστός από τυχαία εύρεση εικόνας του κατά τον 14ο αιώνα, στη Ρόδο, στην οποία ο τότε Μητροπολίτης Ρόδου, Νείλος ο Β΄ (ο Διασπωρηνός), ανέγνωσε το όνομα τού αγίου: «Άγιος Φανούριος».
Ο άγιος παριστανόταν ως νεαρός στρατιώτης, κρατώντας σταυρό στο δεξί του χέρι, λαμπάδα αναμμένη και γύρω από την εικόνα ιστορημένα τα δώδεκα αυτού μαρτύρια. Αν και άγνωστος ο άγιος αυτός, ο Μητροπολίτης ανακαίνισε την ερειπωμένη εκκλησία και καθιέρωσε να εορτάζεται η μνήμη του την ημέρα εύρεσης τής εικόνας του. Με επίκεντρο τη Ρόδο, η λατρεία τού αγίου Φανουρίου απλώθηκε γρήγορα στα Δωδεκάνησα, την Κρήτη, την Κύπρο, τη Χίο, τη Λέσβο και την υπόλοιπη Ελλάδα, σε βαθμό που ο άγιος Φανούριος να είναι σήμερα ένας από τους δημοφιλέστερους αγίους μας και ιδιαίτερα μεταξύ των λαϊκών τάξεων. Πάντως, παρόλη αυτήν την εξάπλωση τής λατρείας του, η Ρόδος και η Κρήτη συνεχίζουν, μέχρι σήμερα, να αποτελούν τους κατεξοχήν τόπους τιμής τού Αγίου.
Να σημειώσουμε, στο σημείο αυτό, ότι από ορισμένους επιστήμονες αμφισβητείται η ιστορικότητα τού προσώπου τού αγίου Φανουρίου, που θεωρείται ότι προήλθε από την τιμή τού προσώπου τού αγίου Γεωργίου. Η στρατιωτική, πάντως, εμφάνιση τού Αγίου στην εικόνα του είναι γεγονός ότι συνετέλεσε ώστε, όπως και ο άγιος Γεώργιος, να θεωρηθεί και ο άγιος Φανούριος ως στρατιωτικός άγιος και να λάβει, περαιτέρω, και την ιδιότητα τού δρακοντοκτόνου Αγίου. Πιστεύουμε ότι την τελευταία ιδιότητά του (αυτήν του δρακοντοκτόνου) την οφείλει, μάλλον, σε στιχηρό τής ακολουθίας του [που ανήκει στον μουσικό Λαυριωτικό κώδικα (Λ 164, φ. 405), που συνέταξε, το πιθανότερον, ο ως άνω Μητροπολίτης Ρόδου Νείλος ο Β΄ κατά τον ιδ΄ αιώνα], όπου σημειώνεται χαρακτηριστικά: «υπερεθαύμασαν άγγελοι το της ψυχής σου στερέμνιον, ω του Κυρίου αθλητά, Φανούριε, πώς εσαρκώθης ο ένσαρκος δαίμοσι συμπλεκόμενος, ω του Κυρίου αθλητά, Φανούριε, επικρατέστερος γέγονας και την οφρύν αυτών κατέβαλες, ω του Κυρίου αθλητά, Φανούριε».
Ο άγιος Φανούριος, στην παράδοση τής Κρήτης, από παρετυμολογία τού ονόματός του προς το ρ. «φαίνω» (=φανερώνω), θεωρείται κύριος των απολεσθέντων αντικειμένων. Σύνηθες τάμα, στην περίπτωση αυτήν των απολεσθέντων, ήταν αυτός που έχασε και βρήκε ένα αντικείμενο να προσφέρει ένα κουλούρι σε ένα μικρό παιδί, που, καθ’ υπαγόρευσίν του, θα έλεγε τη συγχωρητική για τη μητέρα τού αγίου Φανούριου ευχή: «Ο Θεός να συγχωρέσει τού αγίου Φανούριου τση μάνας».
Στην Κρήτη, επίσης, συνηθίζεται, ακόμη και σήμερα, κατά το ζύμωμα τού ψωμιού, από το τελευταίο τμήμα τής ζύμης, οι γυναίκες να κατασκευάζουν ένα στενόμακρο ψωμί (τριβίδι τού αγίου Φανουρίου το αποκαλούν), το οποίο ψήνουν στον φούρνο τού σπιτιού και, στη συνέχεια, το διανέμουν στους παρευρισκόμενους στο σπίτι ή στους διερχόμενους από αυτό. Καθένας κόβει από ένα κομμάτι, το τρώει, κάνει τον σταυρό του και λέγει την παραπάνω συγχωρητική ευχή των μικρών παιδιών διαφοροποιημένη κάπως: «Ο Θεός να συχωρέσει τού αγίου Φανουρίου, της μάνας του, της αδελφής του και της αρραβωνιστικής του». Σύμφωνα με Κρητική λαϊκή παράδοση η μητέρα τού Αγίου ήταν πόρνη και ο άγιος, που την υπεραγάπα, θυσιάστηκε για να τη σώσει. Ήταν όμως σκληρή και άπονη και δεν δέχτηκε τη μετάνοια. Υπάρχουν και πολλές άλλες λαϊκές διηγήσεις, σχετιζόμενες με τη ζωή τού αγίου Φανουρίου και των μελών τής οικογένειάς του.
Τέλος, κατά μια δεισιδαιμονική αντίληψη, ο άγιος Φανούριος, σε ορισμένα μέρη τής Ελλάδος, φανερώνει, όπως και ο άγιος Μηνάς (ρ. μηνύω), «δίκην μάντεως», τα μελλούμενα να συμβούν, δίνει λύση στα προβλήματα τού σπιτιού και «βοηθά» να φανερωθεί γαμπρός στο ανύπανδρο κορίτσι τής οικογένειας. Στην Κρήτη, μάλιστα, οι ανύπαντρες κοπέλες κάνουν και πίτα στον άγιο Φανούριο, για να τους βρει γαμπρό. Από τις ιδιότητές του αυτές ο Άγιος έχει γίνει- όπως και ο άγιος Μηνάς- πολύ δημοφιλής και αγαπητός στον απλό ελληνικό και, μάλιστα, στον λαό τής Κρήτης.
Στον εσπερινό τής παραμονής τής εορτής του οι γυναίκες προσκομίζουν στον ναό και τη φανουρόπιτα, έθιμο παλαιότατο, που ανακαλεί στις μνήμες μας παρόμοιες προσφορές των αρχαίων Ελλήνων προς τις θεότητες (πέπανος). Η φανουρόπιτα ευλογείται από τον ιερέα και μοιράζεται στο τέλος τού εσπερινού σε όλο το εκκλησίασμα.
Θεραπευτικά, στην περιοχή των Χανίων Κρήτης, ο άγιος Φανούριος θεωρείται ως θεράπων άγιος τού πονοκέφαλου, ενώ συχνά τον επικαλούνται και στις επίτοκες, για να «φανερώσει», όπως λένε, το μωρό και να συμβάλει στον εύκολο και ανώδυνο τοκετό (ευτοκία).
Με τον καιρό, εδώ στην Κρήτη, η ιδιότητά τού αγίου Φανουρίου να «φανερώνει» επεκτάθηκε και στα κλεμμένα ζώα- και μάλιστα στα αιγοπρόβατα- και, κατ’ ακολουθίαν, και στους κλέφτες αυτών, τους οποίους ο Άγιος «ξεσκεπάζει» και «φανερώνει». Κατ’ επέκταση, λοιπόν, ο άγιος Φανούριος θεωρείται και προστάτης των ποιμένων και φύλακας των αιγοπροβάτων. Σε ένα από τα πιο σημαντικά και αρχαιότερα κέντρα λατρείας του στην Κρήτη, στην ιστορική μονή του στο Βαρσαμόνερο Ηρακλείου, ξεκαθαρίζονται οι διαφορές των ζωοκλεφτών, όπως συμβαίνει και σε ιερά αφιερωμένα σε άλλους αγίους (όπως ο άγιος Γεώργιος στο Δισκούρι Ρεθύμνου και στο Σελινάρι Λασιθίου, οι άγιοι Ανάργυροι στο Μέσα Λασίθι, ο Μιχ. Αρχάγγελος στην Αράδενα κ.α.).
Για μια τέτοια υπηρεσία φύλαξης και προστασίας ο λαός- για ευνόητους λόγους βεβαιότερης προστασίας- προτιμά ποιμενικούς και στρατιωτικούς Αγίους, όπως ο άγιος Γεώργιος και ο άγιος Φανούριος. Μπροστά στην εικόνα τού Αγίου κανείς δεν μπορεί να πει ψέματα. Το ξεκαθάρισμα των ζωοκλοπών μπροστά σε εικόνες Αγίων αποτελεί θεσμό εθιμικού δικαίου. Το τυπικό που ακολουθείται, σε γενικές γραμμές, έχει ως εξής . το θύμα τής ζωοκλοπής προσπαθεί να εξιχνιάσει την υπόθεση, βάζοντας ειδικούς «ρωτηχτάδες» να ψάξουν, ρωτώντας, για την ταυτότητα τού δράστη ή των δραστών τής ζωοκλοπής. Όταν οι πληροφορίες γίνουν αρκετές και οι υποψίες για το πρόσωπο τού δράστη βάσιμες, τότε το θύμα τον επισκέπτεται και του προτείνει ευθέως να πάνε στον άγιο Φανούριο και να «ξεκαθαρίσουν» την υπόθεση. Η άρνηση τού άλλου θα σήμαινε αμέσως την ενοχή του, ενώ ο όρκος μπροστά στην εικόνα τού Αγίου αποτελεί διαδικασία πλήρους επιβεβαίωσης και οριστικής «απαλλαγής» του από τις υποψίες.
