Έκθεση Φωτογραφίας «Άγνωστος Προορισμός» της Νατάσας Καρακατσάνη

Του ΜΑΡΙΟΥ A. ΠΟΥΡΚΟΥ*

Την Παρασκευή 20 Μαΐου 2016, εγκαινιάστηκε η έκθεση Φωτογραφίας της Νατάσας Καρακατσάνη με τίτλο «Άγνωστος Προορισμός» με επιμέλεια του Ιωάννη Ν. Αρχοντάκη και επιμέλεια-κείμενο από το Γιάννη Στρατουδάκη (φωτογράφο, ιστορικό και θεωρητικό της Φωτογραφίας) στο όμορφο και γραφικό Art Café Kimolia (Πλατεία 25η Μαρτίου, Παλιά Πόλη Ρεθύμνου. Διάρκεια έκθεσης: 20 Μαΐου -31 Αυγούστου 2016, ώρες λειτουργίας: από Δευτέρα έως Σάββατο 10:00 – 22:00), που με πολλή ευγένεια και φροντίδα μας παραχώρησε η κυρία Βίκυ Προδρομίδου.

 

Η έκθεση αυτή γίνεται στο πλαίσιο του Διεπιστημονικού-Καλλιτεχνικού Συμποσίου με θέμα «Το Ανθρώπινο Σώμα και Βίωμα στην Εποχή της Σύγχρονης Κρίσης υπό το Πρίσμα της Επιστήμης και της Τέχνης» (http://iscarconf.soc.uoc.gr/home.html), που διοργανώνεται από τον Μάριο Α. Πουρκό, καθηγητή Παιδαγωγικής Ψυχολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Κρήτης (πληροφορίες στο τηλέφωνο 6936550791 ή στην ηλεκτρονική διεύθυνση: mavrikospourikos@gmail.com) και θα πραγματοποιηθεί στις 16 και 17 Ιουνίου 2016 ως επί μέρους δράση του Διεθνούς Συνεδρίου «Η Πολιτισμική-ιστορική και Κοινωνικοπολιτισμική Έρευνα στην Εποχή της Σύγχρονης Κρίσης: Συνεπαγωγές στην Εκπαίδευση και την Ανθρώπινη Ανάπτυξη» (http://iscarconf.soc.uoc.gr/committees.html), που θα πραγματοποιηθεί στο Ρέθυμνο από 16 έως 20 Ιουνίου 2016.

 

Στην παρούσα έκθεση φωτογραφίας έχουμε να κάνουμε με 15 σώματα εφήβων αγοριών από διάφορα μέρη του πλανήτη μας (από το Αφγανιστάν, τη Συρία, το Κογκό, την Αίγυπτο και το Πακιστάν), που, για λόγους επιβίωσης και αναζήτησης καλύτερων προοπτικών ζωής, αναγκάζονται να μεταναστεύσουν χωρίς όμως οι ταξιδιώτες αυτοί να γνωρίζουν τι τους περιμένει και ποιός είναι ο συγκεκριμένος τους προορισμός. Πρόκειται για ένα ταξίδι, που όπως και η αγάπη, εκφράζει μια απόπειρα να μετατραπεί το όνειρο σε πραγματικότητα.

 

Από τον ίδιο τον τίτλο της έκθεσης της κας Καρακατσάνη, κατανοεί κανείς ότι έχουμε να κάνουμε με το σύνθετο ζήτημα της ρευστότητας, αβεβαιότητας, ασάφειας και ανασφάλειας που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή μας. Ζούμε σε συνθήκες όπου οι διαδικασίες εξατομίκευσης και πολιτικοποίησης του εαυτού και του σώματός μας συνιστούν βασικές διαστάσεις της διαδικασίας αποπαραδοσιοποίησης, ρευστοποίησης της παράδοσης και του κοινωνικού ιστού, όπου οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων γίνονται όλο και λιγότερο στενές και αδυνατούν να αποτελέσουν, όπως παλαιότερα, ένα σταθερό πλαίσιο ασφάλειας. Αποδυναμώνονται όλο και περισσότερο οι κοινωνικές δομές ευταξίας και οι συνθήκες εκείνες που θα μπορούσαν να μας στηρίξουν στις δυσκολίες της ζωής και να μας εξασφαλίσουν μια προσωπική ανάπτυξη με τις μέχρι πρότινος γνωστές φάσεις αλληλουχίας. Ο βίος των ανθρώπων κατακερματίζεται οδηγώντας σε ρευστές και αβέβαιες μορφές ζωής, σε κανονικοποιήσεις της ύπαρξής μας που κάθε άλλο παρά σταθερές είναι. Όλο και περισσότερο ακούμε και βιώνουμε σήμερα τις επιπτώσεις των ευέλικτων και ελαστικών σχέσεων εργασίας όπου είμαστε αναγκασμένοι να έχουμε μια ετοιμότητα ψυχή τε και σώματι για αλλαγή στόχων, συνθηκών και τακτικών ζωής, καθώς και τόπων και τρόπων απασχόλησης και διαβίωσης. Στο ρευστό και αβέβαιο αυτό άκρως ανταγωνιστικό κοινωνικό πλαίσιο του ύστερου καπιταλισμού, οι νέοι είναι αναγκασμένοι να αναπτύξουν ιδιαίτερες ικανότητες επιβίωσης, νέες μορφές εργαλειακής δημιουργικότητας, αυτενέργειας και πειραματισμού κάνοντας υπερβάσεις και μετασχηματίζοντας έτσι την κρίση, τους επαπειλούμενους κινδύνους της σύγχρονης πολυφρενικής κοινωνίας σε νέες δυνατότητες ανάπτυξης, σε «ευκαιρίες» για ένα διαφορετικό υποφερτό μέλλον. Στην προσπάθεια αυτή τείνουν να αναπτύσσονται νέοι τύποι ανθρώπων, όπου το συναίσθημα, η γλυκιά παρουσία του σώματος και η γνήσια και αυθεντική ζωή έρχονται σε δεύτερη, τρίτη ή τελευταία μοίρα.

Η ευθύνη για την επίλυση των σύγχρονων αυτών προβλημάτων, διλημμάτων και δυσλειτουργιών της ζωής μεταφέρεται στα άτομα. Το βασικό «παράδειγμα» σήμερα ερμηνείας και κατανόησης του κοινωνικού κόσμου που «επιβάλλεται» από τη νέα τάξη πραγμάτων είναι αυτό της ταυτότητας, όπου η έμφαση δίνεται στο άτομο και στις προσωπικές του επιλογές που συνιστά τον ιδεώδη τύπο ήρωα της μετανεωτερικότητας. Η εισαγωγή της έννοιας της ταυτότητας στις κοινωνικές επιστήμες συνδεόταν με την αυξάνουσα από τα μέσα του 20ού αιώνα τάση μείωσης της μορφωτικής επίδρασης της ομάδας στο άτομο που οφείλεται σε δύο διαδικασίες: (1) στις διαδικασίες μετασχηματισμού των κοινωνικών δομών και του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, γεγονός που οδήγησε στη μείωση της σαφήνειας και των κοινωνικών δυνάμεων του δεσμού του ατόμου με την κοινότητα, και (2) στις διαδικασίες εξέλιξης των πολιτικών και νομικών συστημάτων προς την κατεύθυνση παραχώρησης στο άτομο πολλών δικαιωμάτων και προνομίων από τη μια, και από την άλλη, με την επιβάρυνσή του με όλο και σε μεγαλύτερο βαθμό με προσωπική ευθύνη για τον εαυτό του.

 

Από τους σχετικά άκαμπτους κανόνες που κυβερνούσαν τόσο τη δημόσια όσο και την ιδιωτική ζωή οδηγηθήκαμε σε μια χωρίς «δεσμεύσεις» και περιορισμούς κοινωνία, σε μια κοινωνία του άμεσου στιλ ζωής, όπου κεντρική θέση έχει το άτομο και το life style.

 

Δεν είναι επομένως τυχαίο που στο κέντρο των κοινωνικών αναλύσεων το βασικό ερώτημα αφορά την ταυτότητα των ατόμων:

 

-Ποιός είμαι, αν πλέον δεν με καθορίζουν οι δεσμοί και οι ρόλοι με τις παλιές θεσμικές κοινωνικές ομάδες;

 

-Ποιός μπορώ να είμαι, αν κάνω τις σωστές επιλογές και δώσω στη ζωή μου το κατάλληλο νόημα;

 

Με τέτοιου είδους ερωτήματα σχετίζεται το «παράδειγμα» της ταυτότητας, ανταποκρινόμενο με αναδραστικό τρόπο στα σημαντικότερα ζητήματα της σύγχρονης εποχής. Στο πλαίσιο του «παραδείγματος» αυτού το σώμα παρουσιάζεται ως ένα πλαστικό υλικό, ως αντικείμενο δράσεων που από την πλευρά του υποκειμένου οδηγούν σε συγκεκριμένα προβλέψιμα αποτελέσματα. Αντικατοπτρίζεται αυτό στην έννοια του σχεδίου του σώματος (Giddens), που στο πλαίσιο της «ενσώματης στροφής» υιοθετήθηκε από πολλούς σύγχρονους ερευνητές των κοινωνικών επιστημών. Τέτοιες μεταφορές που περιγράφουν τη σύγχρονη δυτική κοινωνία ως καταναλωτική κοινωνία (Bauman, Γκαραγκούνης), κοινωνία της διακινδύνευσης (Beck), ως θεραπευτική κουλτούρα ή κουλτούρα του ατομικισμού και ναρκισσισμού (Lasch, Sennett), πηγάζουν από την αντιμετώπιση του σώματος ως «σχεδίου» προς υλοποίηση, από την πεποίθηση ότι το υποκείμενο είναι υπεύθυνο για το σώμα του και ότι οι επιλογές και οι αποφάσεις του το επηρεάζουν και το διαμορφώνουν. Με άλλα λόγια, το σώμα έπαψε να είναι η βάση για τη δημιουργία της ταυτότητας του εμείς και γίνεται ένα ιδιωτικό ζήτημα, ένα έργο που ο καθένας μας έχει ευθύνη να αναλάβει για τον εαυτό του και τη ζωή του. Βλέπουμε, για παράδειγμα, όλο και περισσότερα άτομα να εστιάζουν τις προσπάθειές τους στο σώμα τους, στη διαμόρφωση του σχήματος, του όγκου και της εμφάνισής του, θεωρώντας όλες τις απαραίτητες για το σκοπό αυτό θεραπευτικές αγωγές ως έκφραση της ατομικής τους ταυτότητας. Η θέση ότι «είμαστε υπεύθυνοι για το σώμα μας και οφείλουμε να αναλάβουμε τη σχετική με αυτό φροντίδα και διακινδύνευση» αποτελεί το βασικό σύνθημα της νέας κοινωνικής βιοπολιτικής.

 

Σε αυτή την ιδιαίτερη τυραννία της σωματικότητας ή καλύτερα της τυραννίας των ενσώματων επιλογών, εμφανίζονται τρεις τουλάχιστον λόγοι των ειδικών (ονομάζονται έτσι λόγω του κανονιστικού τους χαρακτήρα): της ορθολογικοποίησης, της ηθικοποίησης και της ψυχολογικοποίησης του σώματος. Οι τρείς αυτοί λόγοι των ειδικών, που τους συναντά κανείς στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στα κάθε λογής εκλαϊκευμένα περιοδικά και στον καθημερινό λόγο των ανθρώπων, συνιστούν τις βασικές διαστάσεις του «παραδείγματος» της ταυτότητας και της συνδεόμενης με αυτό εξατομίκευσης του σώματος. Η δημόσια ζωή, από την άλλη, διεισδύει, εισχωρεί, διαπερνά και διαμορφώνει και την πιο εσωτερική, απόκρυφη σφαίρα της ιδιωτικής μας ζωής. Συνειδητοποιώντας το γεγονός αυτό κατανοούμε συγχρόνως ότι το σώμα μας, οι πιο κρυφές του επιθυμίες και ιδιαιτερότητες είναι στην ουσία πολιτικό ζήτημα.

 

Θα ήθελα να τελειώσω με μια θεμελιώδη για τους νέους σήμερα επισύμανση. Ποιές είναι οι βασικές μας αξίες και οράματα σήμερα με βάση τα οποία επιδιώκουμε να κρατηθούμε στη ζωή και να διαμορφώσουμε τα παιδιά μας ως γονείς, ως δάσκαλοι, ως θεσμοί της οικογένειας, της παιδείας και της γενικότερης πολιτικής;

 

Θα άξιζε να δοθεί η απάντηση με τα λόγια του Χρόνη Μίσσιου:

 

Δεν υπάρχει παιδεία, σήμερα. Μη γελιόμαστε. Υπάρχει εκπαίδευση. Άλλο πράγμα η παιδεία κι άλλο πράγμα η εκπαίδευση. Σήμερα, λοιπόν, τα παιδιά εκπαιδεύονται. Γιατί; Για να βρούνε τη μηχανή του κέρδους!

 

Τη μηχανή του κέρδους! Αυτό είναι το πρόβλημα. Όσο στην κοινωνία μας η κυρίαρχη αξία του συστήματος είναι το κέρδος, από κει και πέρα μην ψάχνεις να βρεις… αυτό διαποτίζει όλες τις ανθρώπινες σχέσεις και διαποτίζει όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες.

 

Τώρα, αν σκεφτεί κάποιος, πως είναι δυνατόν ένας άνθρωπος και μάλιστα ιδιοφυής, ένα εξαιρετικό μυαλό, που μετέχει της παιδείας του εικοστού πρώτου αιώνα, αφού αποφοιτήσει να πάει σε μια πολυεθνική και να κάνει έρευνα για μικροβιολογικούς, χημικούς ή άλλους πολέμους; Αυτό είναι ακατανόητο! (…)

 

Η ζωή μας μια φορά μας δίνεται, άπαξ, που λένε, σα μια μοναδική ευκαιρία. Και μείς τι την κάνουμε ρε, αντί να τη ζήσουμε; Τι την κάνουμε; Τη σέρνουμε από δω κι από κει δολοφονώντας την.

 

Οργανωμένη κοινωνία, οργανωμένες ανθρώπινες σχέσεις. Μα αφού είναι οργανωμένες, πώς είναι σχέσεις; Σχέση σημαίνει συνάντηση, σημαίνει έκπληξη, σημαίνει γέννα συναισθήματος.

 

Έτσι, μ’ αυτή την κωλοεφεύρεση που τη λένε ρολόι, σπρώχνουμε τις ώρες και τις μέρες σα να μας είναι βάρος, και μας είναι βάρος, γιατί δε ζούμε, κατάλαβες; Όλο κοιτάμε το ρολόι, να φύγει κι αυτή η ώρα, να φύγει κι αυτή η μέρα, να έρθει το αύριο, και πάλι φτου κι απ’ την αρχή.

 

Χωρίσαμε τη μέρα σε πτώματα στιγμών, σε σκοτωμένες ώρες που θα τις θάβουμε μέσα μας, μέσα στις σπηλιές του είναι μας, στις σπηλιές όπου γεννιέται η ελευθερία της επιθυμίας, και τις μπαζώνουμε με όλων των ειδών τα σκατά και τα σκουπίδια που μας πασάρουν σαν «αξίες», σαν «ηθική», σαν «πολιτισμό».

 

Κάναμε το σώμα μας ένα απέραντο νεκροταφείο δολοφονημένων επιθυμιών και προσδοκιών, αφήνουμε τα πιο σημαντικά, τα πιο ουσιαστικά πράγματα, όπως να παίξουμε και να χαρούμε μεταξύ μας, να παίξουμε και να χαρούμε με τα παιδιά και τα ζώα, με τα λουλούδια και τα δέντρα, να κάνουμε έρωτα, να απολαύσουμε τη φύση, τις ομορφιές του ανθρώπινου χεριού και του πνεύματος, να κατεβούμε τρυφερά μέσα μας, να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και τον διπλανό μας.

 

Όταν συνειδητοποίησα ότι δε μπορώ να αλλάξω το σύστημα, άρχισα να αγωνίζομαι να μη με αλλάξει αυτό.

 

Αγωνίζομαι να μείνω άνθρωπος. Και αυτό είναι η κορυφαία πολιτική μάχη. Να μπορείς να αποφύγεις τη βαρβαρότητα αυτής της εποχής. Να μπορείς να παραμείνεις άνθρωπος με τρυφερότητα. Με το δικό σου βλέμμα.

 

Η ζωή είναι ένα δώρο που μας δίνεται μία φορά. Οι περισσότεροι άνθρωποι όταν ξημερώνει λένε «άντε να τελειώσει κι αυτή η κωλομέρα». Και δεν καταλαβαίνουν ότι κάνουν άλλο ένα βήμα προς το θάνατο.

 

«Τολμάτε ρε!»…

 

Εκείνο που μπορώ να υποστηρίξω το υποστηρίζω: ότι ο μόνος δρόμος, ο οποίος δεν μας οδηγεί σε κανένα λάκκο, σε καμιά λακκούβα, σε κανένα κακό συναπάντημα, είναι ο δρόμος της αγάπης, είναι ο δρόμος της τρυφερότητας, είναι ο δρόμος της κατανόησης, είναι ο δρόμος της υπεράσπισης της διαφορετικότητας του άλλου!

 

Να ‘σαι άνθρωπος δημιουργικός και ευαίσθητος. Και να αγαπάς. Να αγαπάς! Να μπορείς να μετατρέπεις κάθε μέρα την αγάπη σε αγαπημένο…

 

Το φωτογραφικό υλικό της κυρίας Καρακατσάνη εκπέμπει μια γνησιότητα, μια αυθεντική συγκίνηση και αλήθεια, ένα ενσυναισθητικό κάλεσμα προς την πολιτισμική ετερότητα της νεανικής σωματοψυχής. Το μεγάλο του μυστικό μου φαίνεται ότι είναι τα νεανικά γεμάτο ζωντάνια μάτια των προσώπων που φωτογράφισε. Στα μάτια των προσώπων αντικατοπτρίζεται από τη μια η απορία, η γεμάτη ελπίδες για ζωή, η χωρίς άμυνες γλυκιά παρουσία του σώματός τους μπροστά στο φακό της φωτογράφου και από την άλλη η αβεβαιότητα, η ανησυχία, η αγωνία, η θλίψη, ο θυμός, η μελαγχολία, η νοσταλγία, το σώμα σαν κέλυφος κενό. Τα χιλιόμετρα που θολά μετακινήθηκαν ξεριζώνοντας κάτι από την καρδιά τους και που τώρα μας κοιτούν ακίνητα, αμετακίνητα, αδυνατώντας να πουν το παράπονό τους. Είναι βέβαια και η συνολική μορφή και έκφραση του σώματός τους που είναι απλές και καθαρές, πρόσωπα που διψούν να ρουφήξουν το μεδούλι της ζωής, πρόσωπα που κρατούν ακόμη τις ρίζες τους στα χέρια τους και που χάρη στο φως αντέχουν ελπίζοντας να βρουν την ευτυχία που θέλουν στο άγνωστο ταξίδι τους.

 

Κοιτάζοντας λοιπόν τις φωτογραφίες των προσώπων της έκθεσης δημιουργείται μια ακαταμάχητη αίσθηση συνομιλίας με τον παλιό νεανικό μας εαυτό που αγωνιούσε, ονειρευόταν και διψούσε για ζωή. Και αν καταφέρουμε να πάρουμε λίγη από τη δική τους αγωνία, όνειρα και δίψα για ζωή στον άγνωστο προορισμό τους τότε η έκθεση θα έχει πετύχει το βασικό της στόχο. Το μόνο αυθεντικό ταξίδι είναι αυτό που γίνεται μέσα μας στην πορεία του άγνωστου μας προορισμού έξω μας. Βαθιά μέσα μας η θλίψη μας ακατοίκητη ψάχνει τους μετανάστες της.

 

Θα ήθελα με μια αισιόδοξη νότα να κλείσω με δύο παλιά δικά μου ποιήματα: