απομεινάρια πλέον της μεγάλης ιστορικής περιόδου για τα Βαλκάνια τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα και κάποια ξεχασμένα στις χώρες της Χερσονήσου.Πέντε φωτογράφοι και επτά ιστορικοί, δημιουργούν μια διαδραστική αφήγηση με οπτικοακουστικά μέσα, ένα παραμύθι για μία εποχή πριν από την επικράτηση των εθνικών ιδεών στις βαλκανικές χώρες, που οδήγησε στη δημιουργία των σύγχρονων εθνών-κρατών. Το παραμύθι αυτό υπό το πρίσμα της ανθρωπολογικής ιστορίας, αναδεικνύει τη συνύπαρξη του προαναφερόμενου πολυπολιτισμικού μωσαϊκού των βαλκανικών λαών, όπως προκύπτει από τις φωτογραφικές αποτυπώσεις μνημείων της οθωμανικής περιόδου από πέντε διαφορετικές χώρες: Την Ελλάδα, την Αλβανία, την ΠΓΔΜ, τη Σερβία και το Κοσσυφοπέδιο. «Όλα τα μνημεία κτίστηκαν επί οθωμανικής περιόδου, αυτός είναι ο κοινός παρονομαστής, δεν είναι όμως το ζητούμενο. Το ζητούμενο είναι ο συγχρωτισμός των βαλκανικών λαών σε όλη αυτήν την περίοδο. Οι λαοί συνυπήρχαν στις γειτονιές, στα χαμάμ, στις πλατείες, στις αγορές. Συνυπήρχαν Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι, όλο αυτό το μωσαϊκό που υπήρχε τότε», τονίζει στα «Ρ.Ν.» η επιμελήτρια παρουσίασης της έκθεσης του Ιστορικού Μουσείου Αγγελική Μπαλτατζή.
Στην πρώτη αίθουσά της φιλοξενούνται τρεις φωτογραφικές ενότητες με πρώτη την «Κατάκτηση» των Βαλκανίων από τους Οθωμανούς. Η εξάπλωσή τους δυτικά ακολούθησε τη διαδρομή της ρωμαϊκής Εγνατίας Οδού, που μέσω Σερρών και Μοναστηρίου οδηγούσε προς τις αλβανικές ακτές. Στο βορρά οι Οθωμανοί κατέλαβαν πόλεις, όπως τη Φιλιππούπολη και τη Σόφια, φτάνοντας μέχρι το Βελιγράδι. Πληθυσμοί του νομαδικού μέχρι τότε λαού, ακολουθούσαν το στράτευμα και εγκαθίσταντο στις κατακτημένες περιοχές. Το νέο κράμα πληθυσμού άλλαξε και το τοπίο των βαλκανικών πόλεων. Θέλοντας η κατάκτησή τους να αποτυπωθεί και αρχιτεκτονικά, οι Οθωμανοί κατασκευάζουν οχυρώσεις, μεγαλόπρεπα τζαμιά με ψηλούς μιναρέδες, δημόσια κτίρια, όπως χαμάμ, ιμαρέτια, ή καραβανοσαράγια, ενώ πολλές φορές μετατρέπουν και μεγάλες εκκλησίες σε τζαμιά.
οι κοινωνικές του προεκτάσεις
Η κατάκτηση και η διαχείριση της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης στην αυτοκρατορία αποτυπώνεται στις φωτογραφίες των θρησκευτικών μνημείων της ενότητας «Λατρεία». Το ισλαμικό οθωμανικό κράτος στηριζόταν κατά κύριο λόγο στις ρυθμίσεις του Ιερού Νόμου. Η «Σαρία», προκειμένου να ενσωματώσει τους νέους πληθυσμούς αναγνώριζε τους θρησκευτικούς ηγέτες Χριστιανών και Εβραίων, επιτρέποντας παράλληλα σ’ αυτές τις κοινότητες να επισκευάζουν τις εκκλησίες και τις συναγωγές τους, όχι όμως και να χτίζουν καινούργιες. Άλλη μια θρησκευτική κοινότητα η οποία υπήρχε την περίοδο αυτή, ήταν τα τάγματα των δερβίσηδων, μιας μυστικιστικής λαϊκής εκδοχής του Ισλάμ. Ως σημείο αναφοράς της είχε τον «τεκέ» και γνώρισε μεγάλη εξάπλωση στα Βαλκάνια. «Η λατρεία, η θρησκεία, είναι καταλυτικός παράγοντας σε όλους τους λαούς, όλες τις εθνότητες και καθορίζει διάφορα θέματα της καθημερινότητάς τους, ακόμη και τη διατροφή», συμπληρώνει κυρία Μπαλτατζή.
Η ιεραρχική μορφή της οθωμανικής κοινωνίας ενυπάρχει και στη μορφολογία των πόλεων. Στην ενότητα «Συμβίωση», δημόσιοι χώροι και οδικές κατασκευές τονίζουν τους κοινούς τόπους των διαφόρων κοινοτήτων. Μπορεί οι μαχαλάδες να ήταν διαφορετικοί για την κάθε μία, όμως το «μπεζεστένι» (σκεπαστή αγορά), το χαμάμ και η κρήνη (για το τελετουργικό πλύσιμο των χεριών) ήταν τα σημεία επαφής κι επικοινωνίας των βαλκανικών πληθυσμών. Οι πετρόχτιστες τοξωτές γέφυρες βοηθούσαν στην επικοινωνία των βαλκανικών πόλεων αλλά και στα μεγάλα ταξίδια των καραβανιών, που έφερναν προϊόντα και ιδέες στο γυρισμό τους από την Ευρώπη. «Η ιδιαιτερότητα της έκθεσης είναι ότι τοποθετήσαμε την τρίτη ενότητα, τη συμβίωση μέσα στις δύο πρώτες», συνεχίζει η υπεύθυνη επιμέλειας της έκθεσης. Ουσιαστικά λοιπόν ακλουθώντας κυκλική φορά στην πρώτη αίθουσα, ο επισκέπτης διασχίζει τις δύο πρώτες ενότητες και με τη είσοδο στον κατασκευασμένο από πάνελ διάδρομο κατορθώνεται ένας τύποις συγχρονισμός τους.
εξευρωπαΐσει την αυτοκρατορία
Η προσπάθεια των ηγετών της οθωμανικής αυτοκρατορίας να εκσυγχρονίσουν την επικράτειά τους, λαμβάνει χώρα κατά το 19ο αιώνα. Ο αιώνας αυτός είναι η περίοδος του «Τανζιμάτ», των μεταρρυθμίσεων. Απέναντι στην άνθηση των εθνικών ιδεών, του κοινοβουλευτισμού, της γραφειοκρατικής δομής, η αυτοκρατορία αντιπαραβάλει τον «Οθωμανισμό», ο οποίος αποτελεί παραβίαση του Ιερού Νόμου και επιτρέπει ισότιμη συμμετοχή μουσουλμάνων και μη μουσουλμάνων στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Παράλληλα αλλάζει η αρχιτεκτονική και χτίζονται σύγχρονα σχολεία για κορίτσια, όπως το Τούρκικο σχολείο του Ρεθύμνου, φωτογραφία του οποίου βρίσκει ο επισκέπτης στην ενότητα «Εκσυγχρονισμός». Αλλάζει ακόμη και αντίληψη του χρόνου, αφού η τοποθέτηση ψηλών ρολογιών ορατών σε όλη την πόλη αντικαθιστά την παραδοσιακή μέτρηση με το κάλεσμα του ιμάμη. Ενδεικτικό είναι ότι την περίοδο 1901-1903, στην αυτοκρατορία κατασκευάζονται πάνω από 100 κεντρικά ρολόγια πόλεων.
στα Βαλκάνια
θέση της αχανούς αυτοκρατορίας παίρνουν τα νέα εθνικά κράτη και η Τούρκικη Δημοκρατία. Οι πόλεμοι, οι μεταναστεύσεις και οι ανταλλαγές πληθυσμών αλλάζουν εντελώς το τοπίο πόλεων και υπαίθρου. Εκκλησίες, τζαμιά και συναγωγές εγκαταλείπονται από τους διωχθέντες και οι μαχαλάδες των κοινοτήτων ερημώνονται. Οι πολυκατοικίες και το νέο αστικό τοπίο έρχονται στο προσκήνιο επιβάλλοντας τη λήθη. Πλέον μόνο η αφήγηση του βαλκανικού παραμυθιού μένει να θυμίζει την πολυπολιτισμική εκείνη περίοδο. Όμως, τα τελευταία χρόνια εθνικοί και τοπικοί φορείς βρίσκουν άλλες χρήσεις για τα εναπομείναντα εγκαταλελειμμένα κτίρια για τη διατήρηση της μνήμης μιας ιστορικής κληρονομιάς, που συνδέει τους βαλκανικούς λαούς στο πέρασμα των Οθωμανικών αιώνων.Φωτογράφοι: Καμίλο Νόλλας (Ελλάδα), Ivan Petrovic(Σερβία), Jutta Benzenberg (Αλβανία/Γερμανία), Ivan Blazhev(Π.Γ.Δ.Μ) και Samir Karahoda (Κοσσυφοπέδιο).
Επιστημονική εποπτεία και επιμέλεια:
Καθηγήτρια Χριστίνα Κουλούρη
Σύμβουλος Ιστορίας:
Καθηγητής Tülay Artan.
Ιστορικοί: Ηλίας Κολοβός, Halil Berktay, Frasher Demaj, Ferit Duka, Irena Stefoska και Radina Vučetić.
