Ήταν συνηθισμένο παλιότερα τελειώνοντας ο χρόνος να φτάνουν στα χέρια μας δεκάδες ημερολόγια. Τα έντυπα αυτά, που αναγράφουν με τη σειρά τις μέρες, τις εβδομάδες και τους μήνες του έτους, συνηθίσαμε να τα λέμε «ημερολόγια», παρότι πιο σωστό θα ήταν να τα ονομάζαμε «ημεροδείκτες».
Κάθε χρόνο λοιπόν περιμέναμε, μέχρι πριν από λίγα χρόνια, το επιτοίχιο ημερολόγιο του πάλαι ποτέ «Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου». Κάποιοι τυχεροί χαίρονταν ημερολόγια και από άλλους τέτοιους φορείς, όπως οι τράπεζες. Οι μηχανικοί και οι έχοντες γενικά σχέση με τις κατασκευές κρατούσαν με θαυμασμό στα χέρια τους τα ανεπανάληπτα ημερολόγια τέχνης της τσιμεντοβιομηχανίας «ΑΓΕΤ Ηρακλής».
Υπήρχαν και υπάρχουν ακόμη τα λαϊκά ημερολόγια, τα γνωστότερα ως «Καζαμίες», που παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον για τη Λαογραφία, με τις αστρολογικές προβλέψεις τους αλλά και με τα παρατηρήματα, τη «λαϊκή σοφία» και τα τόσα άλλα τους. Στην πραγματικότητα αυτοί οι ταπεινοί «Καζαμίες» είναι τα μοναδικά έντυπα που μπαίνουν σε εκατοντάδες χιλιάδες ελληνικά σπίτια μέχρι σήμερα (πλην ασφαλώς των έντυπων λογαριασμών και των διαφημιστικών φυλλαδίων…).
Παλιότερα υπήρχαν και τα ιστορικολογοτεχνικά ημερολόγια, με πιο γνωστό το «Ημερολόγιον Σκόκου», που εκδιδόταν από το 1886 μέχρι και το 1918. Στην Κρήτη μια αντίστοιχη αλλά λιγόχρονη προσπάθεια είχε κάνει το ζεύγος Γιώργου και Ηρούς Σγουράκη με το «Κρητικό Ημερολόγιο» 2000-2002, μέσω των εκδόσεων Φιλιππότη. Στο Ρέθυμνο τέτοια, μοναδική απ’ όσο μπορώ να γνωρίζω, προσπάθεια είχε κάνει ο Μιχάλης-Παπαδάκης Δάνδολος με το «Κρητολογικό Ημερολόγιο» του έτους 1994. Ας μου επιτραπεί να σημειώσω εδώ ότι ο συμπολίτης αυτός, στο έργο του οποίου θα πρέπει να συναριθμηθούν δεκάδες πρωτοποριακές προσπάθειες, με σημαντικότερη από τις οποίες το περιοδικό «Κρητολογικά Γράμματα», αποτελεί παράδειγμα σεμνότητας και προσφοράς στον τόπο του και στον τομέα του εντύπου.
Μέχρι εδώ, όμως, για τα θεωρούμενα ως «σοβαρά» ημερολόγια, για να προχωρήσουμε στα πιο συνηθισμένα παλιότερα ημερολόγια σχολείων, συλλόγων τοπικών, επαγγελματικών κ.λπ., ενοριών, συνεταιρισμών, εταιριών κ.ά. Το έχω ξαναγράψει και θα το επαναλάβω: τα ταπεινά αυτά ημερολόγια αποτελούν πολύτιμες πηγές της τοπικής ιστορίας και μάλιστα εικονογραφημένες. Γι’ αυτό και είχα παρακαλέσει τους εκδότες τους να τα καταθέτουν στις βιβλιοθήκες (τουλάχιστον στη Δημόσια Κεντρική και στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου), ώστε να μπορούν οι ερευνητές (που σπανιότατα επισκεπτόμαστε τους χώρους έρευνάς μας!) να έχουμε πρόσβαση σ’ αυτά.
Τα ετήσια ημερολόγια έχουν ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον και αξία όταν είναι θεματικά. Γνωρίζω αρκετούς συλλόγους που εξέδιδαν και μερικοί συνεχίζουν να εκδίδουν θεματικά ημερολόγια, με πιο γνωστούς στην Κρήτη τους πολιτιστικούς συλλόγους Ρεθυμνίων Χανίων «Το Αρκάδι» και τον Σύλλογο Προβολής Κισάμου «Η Γραμβούσα». Κατά καιρούς έχουν εκδώσει θεματικά ημερολόγια για την εκπαίδευση, την ποίηση, τα ενετικά μνημεία, την θρησκευτική ζωή, τη λαογραφία, τα φαράγγια, τα γεφύρια, τα ποτάμια, τις κρήνες, τη μουσική παράδοση, τα μνημεία της φύσης, τα ενδημικά και απειλούμενα φυτά, τους παραδοσιακούς οικισμούς, αρχαίες πόλεις και άλλα.
Κάμποσα είναι και τα ημερολόγια συλλόγων, τα σχετικά με τη σχολική ζωή, με πιο εντυπωσιακά εκείνα του Συλλόγου Γονέων του Δημοτικού Σχολείου Αγίου Νικολάου (Βιράν Επισκοπής) και του Πολιτιστικού Συλλόγου Κρύας Βρύσης. Θεματικά ημερολόγια για τα σπήλαια του τόπου τους έχουν εκδώσει μέχρι στιγμής οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι Μέρωνα και Μυριοκεφάλων.
Αυτά τα λίγα για τα επιτοίχια ημερολόγια, για να περάσουμε στα πιο δυσεύρετα επιτραπέζια. Δεν θα αναφερθώ στα οριζόντια ημερολόγια με σπιράλ των τελευταίων χρόνων, μερικά από τα οποία αποτελούν κομψοτεχνήματα. Θα σταθώ όμως στα πιο γνωστά δεμένα, εν είδει βιβλίου, του Δικηγορικού Συλλόγου και της εταιρίας «Μπετάρμ», τα οποία σχεδόν πάντα ήταν θεματικά και αποθησαυρίζονταν στις βιβλιοθήκες μας, όταν τελείωνε το ημερολογιακό έτος. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει και το ημερολόγιο που παρουσιάζουμε σήμερα, το «Χειροποίητον Ημερολόγιον» του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης, με αντικείμενα από τις συλλογές του.
Το «Χειροποίητον» μόλις κυκλοφόρησε από τον Σύλλογο Φίλων του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου και για τη δημιουργία και έκδοσή του δούλεψε ιδιαίτερα η Αγγελική Βλαχοπούλου. Το ημερολόγιο είναι εξαιρετικής αισθητικής, αν και το θέμα του, τα λαογραφικά εκθέματα, είναι οπωσδήποτε δύσκολο για ανάδειξη και απαιτεί πεπειραμένο γραφίστα, που ήταν η Ελένη Αλεβιζάκη. Ξεκινά με μήνυμα της ιδρύτριας και προέδρου του Μουσείου Φαλής Βογιατζάκη, και ακολουθούν στοιχεία για την ιστορία, τη διοίκηση, το προσωπικό, τις συλλογές και τις εκθεσιακές ενότητες του Μουσείου.
Το ημερολόγιο είναι οργανωμένο κατά εβδομάδα, σε καθεμιά από τις οποίες αντιστοιχεί μια ολοσέλιδη φωτογραφία. Έτσι στις εβδομάδες των μηνών Ιανουάριος – Φεβρουάριος αντιστοιχούν έργα και εργαλεία υφαντικής τέχνης: μια ρασόκαπα, πατανίες, χιράμια του 19ου αιώνα, ένα κιλίμι του ίδιου αιώνα, όπως και ένας εξίσου παλιός αργαλειός και διάφορα εξαρτήματά του (καβαλάρηδες και σαΐτες). Στους μήνες Μάρτιος – Απρίλιος αντιστοιχούν έργα παραδοσιακών αγγειοπλαστών, παλιότερων και νεότερων: λύχνοι πήλινοι του 5ου και του 4ου π.Χ. αιώνα, ένα λαδόμπρικο, ένα μελοκούρουπο με περιφερειακό αυλάκι, μια πήλινη κολυμπήθρα, ένα κουρούπι, ένα πιθάρι του 19ου αιώνα, ένα τρυπητό και ένα πήλινο βρυσάλι.
Στον μήνα Μάιο αντιστοιχούν εργαλεία και προϊόντα της κουζίνας του παραδοσιακού κρητικού σπιτιού: ένας πέτρινος χειρόμυλος, μια ξύλινη θρησκευτική σφραγίδα, ένα ξομπλιαστό γαμήλιο ψωμί, μια χάλκινη πυροστιά και η αναπαράσταση κουζίνας στους εκθεσιακούς χώρους του Μουσείου, η οποία έχει στεγαστεί, πού αλλού; στον χώρο της κουζίνας του! Να σημειώσουμε εδώ ότι το μέγαρο στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο έχει τη δική του ιστορία, από τη βενετοκρατία μέχρι σήμερα, που όμως δεν είναι του παρόντος.
Στον Ιούνιο το «Χειροποίητον» είναι αφιερωμένο στο σαλόνι της αείμνηστης Χρυσής Αγγελιδάκη, με πέντε κεντήματα, ένα κόσμημα «ασπρόκαμο», ένα περιδέραιο «μποτόνι» με μετζιτιέδες στις άκρες του και ένα κεντητό ποδόγυρο. Οι επόμενοι δύο καλοκαιρινοί μήνες αναφέρονται σε κοσμήματα, κεντήματα και δαντέλες: σε δαντέλες βαμβακερές και άλλες από νήμα αθανάτου, σε ένα κοφτό ασπροκέντημα, σε μια βενετσιάνικη δαντέλα του 17ου αιώνα και σε ένα δαντελένιο πετσετάκι.
Οι μήνες Σεπτέμβριος και Οκτώβριος είναι αφιερωμένοι σε εργαστήρια παραδοσιακών επαγγελματιών. Δεν είναι ίσως ευρύτερα γνωστό το γεγονός ότι το Μουσείο έχει πρωτοπορήσει στον τομέα των παραδοσιακών επαγγελμάτων, εκθέτοντας σε ειδική αίθουσα μερικά αυθεντικά ρεθεμνιώτικα εργαστήρια, όπως το κουρείο του Δ. Αντωνακάκη της δεκαετίας του 1960, το χαλκουργείο του Π. Χλιαουτάκη, το σαγματοποιείο του Στ. Δασκαλάκη, το σκυτορραφείο του Στ. Φορτσάκη, τα υποδηματοποιεία των Φρ. Σκαλίδη και Φουρτίνη, το οργανοποιείο Σταγάκη, αλλά και ένα καφενείο και ένα εργαστήριο λεβεντοράπτη.
Οι δύο τελευταίοι μήνες του έτους είναι αφιερωμένοι στην τέχνη και στα προϊόντα της καλαθοπλεκτικής και περιλαμβάνουν ολοσέλιδες φωτογραφίες από το ιστορικό έκθεμα του πορσελάνινου πιάτου του έτους 1875 με απεικόνιση της ανατίναξης του Αρκαδίου, δυο πανέρια από χρωματισμένες ράπες σταριού, μια «αράχνη» από αγριελιά (τη βάση, δηλαδή, ενός καλαθιού), ένα κόσκινο, μια «κλωσσού» (πανέμορφο καλάθι για καθήλωση των ορνίθων που επώαζαν τα αυγά τους), μια ψάθινη φρουτιέρα, έναν κιούρτο από λυγιές και ένα δειγματολόγιο κεντήματος. Τέλος, το εξώφυλλο του ημερολογίου, το οποίο είναι παντού τετράχρωμο, ομορφαίνει ένας ποδόγυρος γυναικείας φορεσιάς από τον 17ου αιώνα! Το «Χειροποίητον», με τα έργα των ανθρώπινων χειρών να το κοσμούν παντού, είναι υποτιτλισμένο στην ελληνική αλλά και στην αγγλική γλώσσα, από την Καρολάιν Μηκλ-Φωτοπούλου. Οι φωτογραφίες του έχουν τραβηχτεί από την Αναστασία Πλατυρράχου και το Φωτο-Ρέθυμνο και η τυπογραφική εργασία έγινε από την «Γραφοτεχνική». Τα εικονιζόμενα εκθέματα είναι τα περισσότερα προϊόντα δωρεών, ιδιαίτερα του Χριστόφορου Σταυρουλάκη, της Ροδούλας Σταθάκη-Κούμαρη, του Κώστα Ξεξάκη κ.ά.
Είναι καιρός, νομίζω, να ξαναγυρίσουμε σε μερικές καλές συνήθειες, όπως του εξοπλισμού του γραφείου και της τσάντας μας με ένα επιτραπέζιο ημερολόγιο, αφού είναι σχεδόν αδύνατο να ξαναγυρίσουμε στις τέχνες των χεριών και να παράγουμε τα έργα τέχνης που κάποτε εκείνα παρήγαγαν. Θα είναι κάτι αντίστοιχο με εκείνο για το οποίο αγωνίστηκε η Χρυσή Αγγελιδάκη: συναισθανόμενη ότι στο κρητικό σπίτι δεν υπήρχε πια χώρος για τον αργαλειό και την ύφανση, προσπάθησε να μεταφέρει τα σχέδιά του σε εργόχειρα, με τη γνωστή ως «ρεθεμνιώτικη βελονιά». Τα εργόχειρα δεν απαιτούν μεγάλο χώρο, όπως άλλωστε και τα ημερολόγια…
Είναι οπωσδήποτε πολύ παρήγορο το γεγονός ότι το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο έχει κάνει τα τελευταία χρόνια πολλά ανοίγματα στη ρεθεμνιώτικη κοινωνία, με εκδηλώσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα, εκδόσεις και λειτουργία Συλλόγου Φίλων. Στις δύσκολες μέρες που όλοι περνάμε, ας το στηρίξουμε στις προσπάθειές του αυτές, ώστε να συνεχίσει να ομορφαίνει την πόλη μας. Καλές γιορτές!
* Ο Χάρης Στρατιδάκης είναι σχολικός σύμβουλος-συγγραφέας
strharis@yahoo.gr
