Η Ακαδημαϊκή Κοινότητα και ο πνευματικός κόσμος πενθούν ένα επιφανή επιστήμονα που έχει συνδέσει το όνομά του με την ανάδειξη των αρχαιολογικών θησαυρών του τόπου μας ιδιαίτερα της Αρχαίας Ελεύθερνας.
Ο Αθανάσιος Καλπαξής, Ομότιμος Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης διάβηκε την Αχερουσία μετά από γενναία μάχη που έδωσε με την επάρατη νόσο.
Η θλιβερή ανακοίνωση έγινε από το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), του οποίου ο εκλιπών καθηγητής υπήρξε διακεκριμένο μέλος.
Ο Αθανάσιος Καλπαξής ήταν επίσης από τα ιδρυτικά μέλη του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ διετέλεσε και Διευθυντής του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών επί δέκα πέντε χρόνια.
Σημαντικές σπουδές
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1944 και αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή της Αθήνας το 1962. Σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Πανεπιστήμιο της Καρλσρούης και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, από το οποίο έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα το 1971. Από το 1972 εργάστηκε στο ίδιο Πανεπιστήμιο ως Λέκτορας και το 1982 αναγορεύθηκε Υφηγητής του Πανεπιστημίου Χαϊδελβέργης. Το 1984 εκλέχθηκε Αναπληρωτής Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, όπου το 1990 εξελέγη στη θέση του Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας. Το επιστημονικό του έργο διακρίνεται από τη διεπιστημονικότητα, χάρη στον συνδυασμό της ιστορίας και της αρχαιολογίας με την αρχιτεκτονική και την ανθρωπολογία.
Ο Θανάσης Καλπαξής συνέβαλε σημαντικά στην εδραίωση και την ανάπτυξη του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, του οποίου διετέλεσε Διευθυντής από το 1993 μέχρι το 2008. Στο διάστημα αυτό ανέλαβε σημαντικές πρωτοβουλίες για την επέκταση των δράσεων του ΙΜΣ σε νέους επιστημονικούς τομείς. Με δική του πρωτοβουλία συστάθηκε στο ΙΜΣ το Εργαστήριο Γεωφυσικής – Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης και Αρχαιοπεριβάλλοντος, το οποίο υπήρξε πρωτοπόρο στην εισαγωγή στην Ελλάδα των νέων τεχνολογιών στις αρχαιολογικές ανασκαφές. Σε δικές του ενέργειες οφείλεται επίσης η εγκατάσταση του ΙΜΣ στην παλαιά πόλη του Ρεθύμνου και η αποκατάσταση των ιστορικών κτηρίων, στα οποία αυτό στεγάζεται.
Διετέλεσε Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης (1985-1987, 1988-1989 και 1990) και Πρόεδρος του Τοπικού Συμβουλίου Αρχαιοτήτων Δυτικής Κρήτης (1988-1991). Συμμετείχε σε ανασκαφές στην Ελλάδα και την Ιταλία. Το 1985 έγινε Συνδιευθυντής των ανασκαφών στην Αρχαία Ελεύθερνα, και το 1994 της ελληνογαλλικής ανασκαφής στην Αρχαία Ίτανο. Υπήρξε επισκέπτης ερευνητής (Directeur associé) του CNRS (1992), επισκέπτης καθηγητής στην École Des Hautes Études des Sciences Sociales στο Παρίσι (1995-97) και επισκέπτης καθηγητής στο πανεπιστήμιο Paris I – Sorbonne (1996-97). Ήταν Αντεπιστέλλον Μέλος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου. Το 1995 αναγορεύτηκε επίτιμος δημότης Ελεύθερνας. Το 2011 αναγορεύτηκε Ομότιμος Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Το επιστημονικό του έργο διακρίνεται από τη διεπιστημονικότητα, χάρη στον συνδυασμό της ιστορίας και της αρχαιολογίας με την αρχιτεκτονική και την ανθρωπολογία.
Ένα σπουδαίο δημιούργημα
Ο Θανάσης Καλπαξής συνέβαλε όπως προαναφέραμε σημαντικά στην εδραίωση και την ανάπτυξη του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, του οποίου διετέλεσε Διευθυντής από το 1993 μέχρι το 2008. Στο διάστημα αυτό ανέλαβε σημαντικές πρωτοβουλίες για την επέκταση των δράσεων του ΙΜΣ σε νέους επιστημονικούς τομείς. Με δική του πρωτοβουλία συστάθηκε στο ΙΜΣ το Εργαστήριο Γεωφυσικής – Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης και Αρχαιοπεριβάλλοντος, το οποίο υπήρξε πρωτοπόρο στην εισαγωγή στην Ελλάδα των νέων τεχνολογιών στις αρχαιολογικές ανασκαφές. Σε δικές του ενέργειες οφείλεται επίσης η εγκατάσταση του ΙΜΣ στην παλαιά πόλη του Ρεθύμνου και η αποκατάσταση των ιστορικών κτηρίων, στα οποία αυτό στεγάζεται.
Έτσι το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών έγινε το μεγάλο απόκτημα για το πνευματικό Ρέθυμνο. Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα της Ελλάδας. Είναι το μόνο Ερευνητικό Ινστιτούτο του ΙΤΕ που εστιάζει στο πεδίο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών. Τα άλλα Ερευνητικά Ινστιτούτα του ΙΤΕ που εδρεύουν στο Ηράκλειο, την Πάτρα και τα Ιωάννινα καλύπτουν τις θετικές επιστήμες, την πληροφορική και τη βιοϊατρική.
Από τους στόχους, ως γνωστόν, του ΙΜΣ η προώθηση της έρευνας στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες καθώς και η εφαρμογή σε αυτές προηγμένων μεθόδων των θετικών επιστημών και της πληροφορικής.
Τα ερευνητικά προγράμματα του Ινστιτούτου εκτελούνται από το μόνιμο ερευνητικό προσωπικό του ιδρύματος και από συνεργαζόμενα μέλη ΔΕΠ. Στο πλαίσιο των ερευνητικών προγραμμάτων του ΙΜΣ εκπονούνται διδακτορικές διατριβές και διπλωματικές εργασίες που υποστηρίζονται στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα με τα οποία συνεργάζεται, κυρίως με το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Πολυτεχνείο Κρήτης καθώς και το ΤΕΙ Κρήτης. Το ΙΜΣ χορηγεί σημαντικό αριθμό μεταπτυχιακών και μεταδιδακτορικών υποτροφιών συμβάλλοντας και με αυτόν τον τρόπο στην προσέλκυση νέου ερευνητικού δυναμικού και στην ανάπτυξη της έρευνας στην περιφέρεια της Κρήτης.
Το ΙΜΣ διατηρεί συνεργασία με πολλά ερευνητικά ιδρύματα στο εξωτερικό (Κύπρο, Τουρκία, Βουλγαρία, Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία, Αγγλία, Βέλγιο, Τύνιδα, Αίγυπτο, Κίνα, ΗΠΑ, κ.α.).
Και για την καταξίωση του Ινστιτούτου στον ακαδημαϊκό χώρο ο Αθανάσιος Καλπαξής συνέβαλε τα μέγιστα και ευτύχησε να δει το ίδρυμα αυτό να ανταποκρίνεται στην αποστολή του με μεγάλη επιτυχία.
Μεγάλος σταθμός η Αρχαία Ελεύθερνα
Από τους μεγάλους σταθμούς στην καριέρα του Αθανασίου Καλπαξή, ήταν και η ανασκαφή στον Κεντρικό Τομέα ΙΙ της Ελεύθερνας που ξεκίνησε υπό τη διεύθυνση του το 1985. Χάρη στις έρευνές του τέθηκαν, αλλά και απαντήθηκαν, θεμελιώδη ερωτήματα για την κατανόηση της τοπογραφίας της σημαντικής αυτής αρχαίας κρητικής πόλης. Μετά τη συνταξιοδότηση του Θ. Καλπαξή το 2009, και σύμφωνα με την εισήγηση του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας και την απόφαση του ΚΑΣ, η ανασκαφή του Τομέα ΙΙ συνεχίζεται υπό τη διεύθυνση της επίκουρης καθηγήτριας Βυζαντινής Αρχαιολογίας Χριστίνας Τσιγωνάκη.
Φως σε πολλές σκοτεινές περιόδους
Πολλά τα ευρήματα που έριξαν φώς σε σκοτεινές ιστορικές περιόδους. Για παράδειγμα οι ανασκαφές στο Κεντρικό Πλάτωμα απέδειξαν ότι η Ρωμαϊκή περίοδος, είναι για την αρχαία ακρόπολη της Ελεύθερνας μια εποχή μεγάλων αλλαγών. Την πιθανή ισοπέδωση κτηρίων της ελληνιστικής Ακρόπολης από τους Ρωμαίους κατακτητές ακολούθησε ένα εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα αναδιαμόρφωσης της Ακρόπολης. Η μαρτυρία της ρωμαϊκής εισηγμένης κεραμικής υποδεικνύει τη χρήση του χώρου ήδη από τον πρώιμο 1ο αι. μ.Χ. Σημαντικά ευρήματα που δημοσιεύτηκαν από την καθ. Παυλίνα Καραναστάση, όπως τμήμα επιγραφής προς τιμήν του Αγρίππα Posthumus χρονολογείται με ακρίβεια από το 4 έως το 8 μ.Χ., καθώς και ένα πολύ μικρό θραύσμα από χάλκινο ανδριάντα αυτοκράτορα στον τύπο του θωρακοφόρου, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για τον δημόσιο χαρακτήρα του Κεντρικού Πλατώματος.
Το 2007 αποκαλύφθηκαν στο Κεντρικό Πλάτωμα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα ενός εκτεταμένου λουτρικού συγκροτήματος στα νότια του αρχαίου ναού. Με βάση τα σημερινά δεδομένα το λουτρό στην Ακρόπολη καταλάμβανε έκταση σχεδόν 400 τ.μ., μέγεθος που υποδεικνύει τον δημόσιο χαρακτήρα του. Η αποσπασματική κατάσταση διατήρησης και οι κατασκευές των βυζαντινών χρόνων που έχουν χτιστεί απευθείας επάνω στα ερείπια του λουτρού καθιστούν δύσκολη την ανάγνωση της εσωτερικής του διάρθρωσης, ωστόσο οι ανασκαφές των τελευταίων ετών έφεραν στο φώς νέα στοιχεία.
Βόρεια του αρχαϊκού ναού έχει ανασκαφεί ένα τετράκογχο οικοδόμημα, διαστάσεων 12,85Χ16,70 μ. Πρόκειται για μια επιμήκη αίθουσα με τέσσερις αψίδες από τις οποίες η ανατολική είναι ελεύθερη, ενώ οι υπόλοιπες εγγεγραμμένες στην τοιχοποιία. Μικρά διαμερίσματα καταλαμβάνουν τις γωνίες του κτηρίου. Δεν έχει αποσαφηνιστεί ακόμα η αρχική χρήση και η χρονολόγηση του τετρακόγχου, ωστόσο δεν υπάρχει πλέον αμφιβολία ότι το κτήριο που δημιουργήθηκε μετά από ριζικές μετατροπές κατά τον 7ο αι. μ.Χ. ήταν μια μνημειώδης χριστιανική εκκλησία. Ταφές σημαντικών προσώπων κατέλαβαν τη βόρεια και νότια κόγχη, τα εσωτερικά γωνιακά διαμερίσματα και τον νάρθηκα της εκκλησίας. Μικρό νεκροταφείο δημιουργήθηκε στον χώρο που καταλάμβανε προγενέστερα ο ειδωλολατρικός ναός.
Η εκκλησία αποτελούσε τον πυρήνα του οικισμού που οργανώθηκε στο Κεντρικό Πλάτωμα για καθαρά αμυντικούς λόγους. Τα κτήρια του οικισμού αναπτύσσονταν βόρεια και νότια από την εκκλησία. Η μελέτη της κεραμικής από την Αναστασία Γιαγκάκη απέδειξε ότι τα οικοδομήματα αυτά χρονολογούνται από τον 7ο έως και τα μέσα του 8ου αι. μ.Χ.
Η αμυντική αναβάθμιση της Ακρόπολης κατά τον 7ο αι. αποτελεί μια ριζοσπαστική αλλαγή στο τοπίο της πρωτοβυζαντινής Ελεύθερνας, η οποία για αιώνες μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση δεν διέθετε τείχος. Η προστασία του οικισμού της Ακρόπολης εξασφαλίστηκε με την κατασκευή ενός ισχυρού οχυρωματικού περιβόλου.
Βόρεια και νότια της χριστιανικής εκκλησίας είχαν εντοπιστεί τμήματα του βυζαντινού οικισμού. Η μελέτη της κεραμικής και των κινητών ευρημάτων απέδειξε ότι τα οικοδομήματα αυτά χρονολογούνται από τον 7ο έως και τα μέσα του 8ου αι. μ.Χ., δηλαδή στους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» του Βυζαντίου. Τα βυζαντινά κτίσματα έχουν θεμελιωθεί απευθείας πάνω σε κτήρια της ρωμαϊκής περιόδου που διασώζονται πολύ αποσπασματικά.
Οι ανασκαφές του Τομέα ΙΙ στο λόφο Νησί αποκάλυψαν τμήμα του ελληνιστικού οικισμού, ο οποίος εκτείνονταν γύρω από την κορυφή του. Τέσσερις από τις οικίες του οικισμού έχουν ερευνηθεί διεξοδικά. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εύρεση κεραμικών κλιβάνων σε δύο από τις οικίες, γεγονός που ενισχύει την υπόθεση ότι η παραγωγή κεραμικών ειδών αποτελούσε μια από τις σημαντικότερες οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων αυτής της συνοικίας. Η μελέτη της κεραμικής απέδειξε ότι ο οικισμός δημιουργήθηκε το αργότερο κατά την ύστερη γεωμετρική ή την πρώιμη αρχαϊκή περίοδο, και εγκαταλείφθηκε στα μέσα περίπου του 1ου αι. π.Χ.
Θλίψη στην Αρχαία Ελεύθερνα
Με συντριβή ψυχής και θλίψη καρδιάς, πληροφορήθηκε η Αρχαία Ελεύθερνα την αναχώρηση για τη χώρα της σιωπής και της ουράνιας γαλήνης του καταξιωμένου καθηγητή Ιστορίας- Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Αθανάσιου Καλπαξή.
Είχε πολλά να μας πει σε χθεσινή τηλεφωνική μας επικοινωνία ο πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου κ. Κώστας Αποστολάκης που είχε δουλέψει πλάι στον αείμνηστο καθηγητή με το φωτεινό χαμόγελο.
«Είχα την ευτυχία -μας είπε με έκδηλη συγκίνηση- να ζήσω από κοντά τις προσπάθειες του αξέχαστου καθηγητή στην περιοχή μας καθώς μου δόθηκε η ευκαιρία να εργαστώ κοντά του. Ήταν το Σεπτέμβριο 1985 όταν με τους επίσης καταξιωμένοι καθηγητές του Πανεπιστημίου Κρήτης: Πέτρος Θέμελης και Νικόλαος Σταμπολίδης ανέλαβαν να ανασκάψουν την αρχαία πόλη: Ελεύθερνα, όπου από τα σπλάχνα της, ανέσυραν αρχαιολογικούς θησαυρούς ανεκτίμητης αξίας.
Η ανασκαφική έρευνα χωρίστηκε σε (3) τομείς: Πόλη (Κατσιβέλος), Ακρόπολη (Πυργί), Νεκρόπολη (Ορθή Πέτρα).
Ο αείμνηστος Αθανάσιος Καλπαξής ανέλαβε τον κεντρικό τομέα, την Ακρόπολη, εκεί που σχεδόν, απολήγει ο λόφος του χωριού : Πρινές (νυν Αρχαία Ελεύθερνα).
Δεν θα ξεχάσω τον άνθρωπο με την τόση ευγένεια ψυχής που σε σκλάβωνε με το ύφος και κυρίως με το χαμόγελό του
Ευπρεπής, σοβαρός, συνετός, μειλίχιος, αυστηρός και ευγενής, προσηλωμένος, με ευλάβεια, στο έργο του, και με σεβασμό στην ομάδα εργασίας του. Προσιτός προς όλους. Είχε τη μεγαλοπρέπεια της απλότητας. Γνώστης του αντικειμένου του, αγαπητός από όλους του κατοίκους της Αρχαίας Ελεύθερνας».
Είχε παντού φίλους
Ο Αθανάσιος Καλπαξής είχε δημιουργήσει ένα ευρύ κύκλο φίλων, που οι περισσότεροι ήταν απλοί άνθρωποι. Με την ίδια άνεση που εμφανιζόταν μπροστά στην ακαδημαϊκή κοινότητα συμπεριφερόταν και σ’ αυτούς ο χθεσινός αναχωρητής. Ιδιαίτερα φερόταν φιλικά στα συνεργεία του επειδή θεωρούσε ότι αν δεν μετέδιδε την αγωνία του για το καλό αποτέλεσμα δεν θα μπορούσε να υπάρξει καλή συνεργασία σε ένα τόσο ευαίσθητο τομέα όπως ήταν η ανάδειξη των αρχαιολογικών μας θησαυρών.
Ακόμα κι όταν δοκιμαζόταν από την ασθένειά του διατήρησε το ψυχικό του μεγαλείο προσπαθώντας εκείνος να στηρίξει αυτούς που αγωνιούσαν για την έκβαση της υγείας του.
Συλλυπητήρια της Πρυτανείας
Συλλυπητήρια ανακοίνωση εξέδωσε η Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Κρήτης για τον θάνατο του Ομότιμου Καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης Αθανάσιου Καλπαξή. Αναφέρει τα εξής:
«Η Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Κρήτης πληροφορήθηκε σήμερα τον θάνατο του Αθανάσιου Καλπαξή, Ομότιμου Καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Ο Θανάσης Καλπαξής υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Πανεπιστημίου Κρήτης, σπουδαίος επιστήμονας και αφοσιωμένος δάσκαλος που με το ήθος και την άριστη επιστημονική του κατάρτιση, πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στο Ίδρυμα» αναφέρει η ανακοίνωση της Πρυτανείας, η οποία εκφράζει ειλικρινή συλλυπητήρια στην οικογένεια και στους οικείους του.