Το παρόν άρθρο αποτελεί τη συνέχεια της Α’ Ενότητας που δημοσιεύτηκε στο προηγούμενο φύλλο, με τίτλο: Οι μεγάλες κοινωνικές ανισότητες που εγκαθίδρυσαν οι Ενετοί κατακτητές.
Οι χωροταξικές ανισότητες
Οι χωροταξικές ανισότητες προσδιορίζονται από τα ολιγότερον ή περισσότερον ευνοημένα χωριά, δηλαδή το πόσο πεδινά είναι και το κατά πόσο διαθέτουν εύφορες εκτάσεις.
Α: Tα ολιγότερον «ευνοημένα από τη φύση» χωριά:
Εδώ πρέπει να δεχτούμε την παραδοχή ότι ο αριθμός των ελαιόδεντρων που υπήρχαν στη κτηματική περιφέρεια ενός χωριού ήταν και ο σημαντικότερος δείκτης για την οικονομική του ευμάρεια, γεγονός το οποίο ίσχυε ακόμη και ως την πρόσφατη δεκαετία του 1960 τουλάχιστον. Οι παλαιότεροι θα ενθυμούμαστε από διηγήσεις, τόσο στα χρόνια του μεσοπολέμου αλλά και αργότερα, ότι η προίκα της νεόνυμφης κοπέλας τουλάχιστον στα χωριά, επροσδιορίζονταν κυρίως σε ρίζες ελιές.
Εν έτει λοιπόν στα μέσα του 1600, έχομε τα εξής δεδομένα: Υπήρχαν χωριά που δεν διέθεταν «ούτε ένα ελαιόδεντρο»! Τέτοια ήταν: Τα Ανώγεια (με 188 οικογένειες), το Αστυράκι (με 31 οικογένειες), το Ροδάκινο (19 οικογ.), το Βατέ (κοντά στο Όρος 29 οικογ.), το Καμάρι (Καμάρες) (12 οικογ.), οι Γουργούθοι (18 οικογ.), οι Γαλήνοι (Σισών) (13 οικογ.), τα Σίσαρχα (14 οικογ.), το μετόχι Αγία Παρασκευή Βουζούλια (10 οικογ.) και ο Άγ. Βλάσης (Σακτουρίων) (με 7 οικογένειες).
Ελάχιστα επίσης ελαιόδεντρα είχαν αρκετά χωριά όπως: Η Φόνισα (περιοχή Κοξαρέ) (με 9 οικογένειες) 2 ελαιόδεντρα, Καμαριώτης (63 οικογ.) 3 ελαιόδεντρα, Φόδελε (22 οικογ.) 4 ελαιόδεντρα, Κορέδο (περιοχή Κοξαρέ) (11 οικογ.) 4 ελαιόδεντρα, Αλόιδες (13 οικογ.) 4 ελαιόδεντρα, Βρύσες Αμαρίου (46 οικογ.) 5 ελαιόδεντρα, Λίγκρες (15 οικογ.) 5 ελαιόδεντρα, Επίζυγος (μετόχι της Μουρνέ) 5 ελαιόδεντρα, το Μatuo (μετόχι του Καμαριώτη) (31 οικογ.) 5 ελαιόδεντρα, Βάτος (35 οικογ.) 8 ελαιόδεντρα, Δρυγιές (11 οικογ.) 8 ελαιόδεντρα, Φωτεινού (61 οικογ.) 12 ελαιόδεντρα, Πάνω Σαχτούρια (30 οικογ.) 15 ελαιόδεντρα, Λιβάδια (93 οικογ.) 20 ελαιόδεντρα, Κράνα (57 οικογ.) 24 ελαιόδεντρα, Καψοδάσος (με 52 οικογένειες) 41 ελαιόδεντρα. Είναι φανερό ότι σε αυτά τα χωριά κατοίκησαν ελάχιστοι ή και καθόλου μουσουλμάνοι, αφού τα χωριά ήταν φτωχά και με ελάχιστους φυσικούς πόρους.
Β: Τα περισσότερον «ευνοημένα από τη φύση» χωριά:
Αντίθετα με τα φτωχά σε φυσικούς πόρους χωριά, που εστερούνταν παντελώς ελαιόδεντρων ή διέθεταν ελάχιστα, υπήρχαν και χωριά με μερικές χιλιάδες ελαιόδεντρα. Τέτοια ήταν:
Η Βιράν Επισκοπή με 7.565 ελαιόδεντρα, ο Μαρουλάς με 5.336, η Κυριάννα με 5.023, το Γιαννούδι με 4.872, η Πηγή με 4.857, ο Πρινές με 4.195, το Ξηρό Χωριό με 3.724, το Ρουσσοσπίτι 3.703, οι Πρασσές με 3.455, το Ατσιπόπουλο με 2.499, η Αργυρούπολη με 2.487 και πολλά άλλα με εξ ίσου μεγάλο αριθμό ελαιόδεντρων.
Διαπιστώνουμε ότι στα χωριά αυτά, το ποσοστό των μουσουλμάνων κατοίκων ήταν ιδιαίτερα αυξημένο. Βέβαια παρατηρείται και ότι ο μεγαλύτερος αριθμός ελαιόδεντρων, ανήκε σε κάποιους ελάχιστους κυρίως μουσουλμάνους.
Οι ατομικές οικονομικές ανισότητες
Πέραν από τις χωροταξικές ανισότητες παρατηρούμε επίσης τρομακτικές ανισότητες και ανάμεσα στα περιουσιακά στοιχεία των κατοίκων του Ρεθύμνου. Για να αντιληφθούμε τι σημαίνει αυτό, παραθέτουμε μια υποσημείωση που υπάρχει στο κατάστιχο: «Στο χωριό Πρασσές το 1658 πολλοί εξαθλιωμένοι από την ανέχεια χωρικοί πούλησαν ομαδικά τα κτήματά τους στις περιοχές Κατσή και Γαβαλά στον Τούρκο αξιωματούχο Μουσλή Σαχ (Σταυρινίδης αρ. 55)».
Πράγματι εξετάζοντας τις εγγραφές στο κατάστιχο, διαπιστώνουμε ανείπωτα στοιχεία όσον αφορά τις περιουσίες χριστιανών και μουσουλμάνων. Η συντριπτική πλειοψηφία των χριστιανών ήταν εντελώς ακτήμονες ή με ελάχιστη ιδιοκτησία γης έκτασης, από 0,5 έως 2 τσερίπια. Δυστυχώς το σε πόσα τετραγωνικά μέτρα αντιστοιχεί ένα τσερίπι δεν καταφέραμε να το διαπιστώσουμε. Η πληροφορία των συγγραφέων – μεταφραστών στο κατάστιχο, ότι ένα τσερίπι αντιστοιχεί σε 60 τετραγωνικούς πήχεις (1 πήχης ισούται με 0,640 μέτρα) δεν κρίνεται αξιόπιστη. Σαν παράδειγμα της κατάστασης της απόλυτης φτώχειας των χριστιανών, αναφέρουμε τον οικισμό Ρουσουναύλι (στη περιοχή των Έρφων) με 54 οικογένειες, όπου οι 36 χριστιανικές και οι 5 μουσουλμανικές, ήταν εντελώς ακτήμονες. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στα Ανώγεια όπου διαβιούσαν 188 οικογένειες με μόλις 3 μουσουλμανικές και όπου οι 155 ήταν εντελώς ακτήμονες ή κατείχαν γη έκτασης 0,5 ή 1 ή 1,5 ή 2 τσεριπιών και δεν είχαν επίσης, κανένας από την κωμόπολη, «ούτε μία ρίζα ελιά», όπως και σε άλλα 9 χωριά του Ρεθύμνου!
Οι λίγοι, πολύ ευκατάστατοι Μουσουλμάνοι
Οι ιδιοκτησίες των μουσουλμάνων χαρακτηρίζονται στο κατάστιχο με την κωδική εγγραφή «arz-1 haraci», που κατά τους συγγραφείς σημαίνει «εδάφη που κατακτήθηκαν με πόλεμο» και, επομένως, για να συνεχίσουν οι κάτοχοί τους να έχουν την επικαρπία τους, όφειλαν να καταβάλουν ετησίως φόρο, το λεγόμενο χαράτσι γης.
Εφόσον λοιπόν οι ιδιοκτησίες προέκυψαν ως προϊόν πολέμου καταλαβαίνουμε πως οι Οθωμανοί αξιωματούχοι και προ παντός οι στρατιωτικοί και γενικά οι κατέχοντες εξουσία, θα είχαν τις μεγαλύτερες ιδιοκτησίες.
Πράγματι οι μεγαλύτεροι ιδιοκτήτες ελαιόδεντρων και γης, με ιδιοκτησία πάνω από 1.000 ελαιόδεντρα, ήταν:
– O Βελή Πασάς με 4.800 ελαιόδεντρα περίπου και 700 περίπου τσερίπια γης,
– Ο Μουσά Μπέης με 2.800 ελαιόδεντρα και 400 περίπου τσερίπια γης,
– Ο Σουλεϊμάν με 2.600 ελαιόδεντρα και 200 περίπου τσερίπια γης,
– Ο Μουσταφά με 2.000 ελαιόδεντρα και 100 τσερίπια γης,
– Ο Χουσεΐν Αγάς με 1.800 ελαιόδεντρα και 100 τσερίπια γης,
– Ο Χάσι Καρά Μουσταφά με 1.700 ελαιόδεντρα και 150 τσερίπια γης,
– Ο Αχμέτ Τσελεμπή με 1.700 ελαιόδεντρα και 150 τσερίπια γης,
– Ο Ιμάμης Ουβέης με 1.300 ελαιόδεντρα και 150 τσερίπια γης,
– και το κληροδότημα στο βακούφι της Βαλιδέ Σουλτάνας Τουρχάν, με 1.350 ελαιόδεντρα και 520 τσερίπια γης στο χωριό Πηγή.
Από αυτούς:
– Ο Βελή Πασάς ήταν ο κετχουντάς (υπασπιστής) του Γαζή Χουσεΐν Πασά, του πορθητή του Ρεθύμνου, ο οποίος ήταν ο πλέον υψηλόβαθμος Οθωμανός του Ρεθύμνου.
– Ο Μουσά Μπέης ήταν ο Σαντζάκμπεης (στρατιωτικός διοικητής) του Ρεθύμνου.
– O Χουσεΐν Αγάς ήταν Αλάμπεης (φρούραρχος) του Ρεθύμνου.
Συνολικά, τουλάχιστον 45 μουσουλμάνοι είχαν ιδιοκτησία παραπάνω από 230 ελαιόδεντρα και οι περισσότεροι από αυτούς είχαν κάποιο αξίωμα στην Οθωμανική διοίκηση.
Οι λίγοι ευκατάστατοι εναπομείναντες Ενετοί ή οι Κρήτες Ευγενείς
Δεν συγκρίνονται σίγουρα με τους Οθωμανούς οι μεγαλοϊδιοκτήτες ελαιόδεντρων και γης εναπομείναντες Ενετοί Ευγενείς ή Κρήτες Ευγενείς. Ωστόσο κάποιοι από αυτούς διατηρούσαν αξιοσημείωτη περιουσία όπως:
– Ο Νικολό Κοντόκαλο κατείχε 667 ελαιόδεντρα,
– Ο Αντόνιο Κότσα 500 ελαιόδεντρα,
– Ο Γιάνη Λούπη 300 ελαιόδεντρα,
– Ο Γιώργη Φιλιπάταρο 317 ελαιόδεντρα,
– Ο Μόσκο Σεμεσάρι 302 ελαιόδεντρα,
– Ο Παπαγιώργη 280 ελαιόδεντρα, και άλλοι.
Στο σύνολό τους, 13 χριστιανοί κατείχαν στην ιδιοκτησία τους παραπάνω από 230 ελαιόδεντρα και 95 από αυτούς κατείχαν παραπάνω από 90 ελαιόδεντρα.
Γυναίκες ευκατάστατες Χριστιανές και Μουσουλμάνες
Ελάχιστες ήταν οι χριστιανές γυναίκες με κάποια αξιοσημείωτη περιουσία, εκπεφρασμένη σε αριθμό ελαιόδεντρων. Μόλις 15 ήταν οι γυναίκες, από τους 95 χριστιανούς, που είχαν στην ιδιοκτησία τους πάνω από 90 ελαιόδεντρα και μάλιστα εκείνη με τα περισσότερα, η Σοφία Βαρουχοπούλα στην Βιράν Επισκοπή, είχε 190 ελαιόδεντρα.
Οι μουσουλμάνες που φαίνονται οι ίδιες ως οι υπόχρεοι φόρων, και άρα ήταν αρχηγοί οικογενειών ήταν μόλις με 17 ονόματα, αφού τα γυναικεία ονόματα δεν συνοδεύονταν με επίθετο. Όλες εγγράφονται με το μικρό τους όνομα συνοδευόμενο από τη λέξη Hatum, που σημαίνει «κυρία» ή «δέσποινα» με τη Βυζαντινή έννοια. Είναι οι παρακάτω: Η Ayse Hatum, και ομοίως η Sakitzh, η Rahim, η Hadice, η Fatima, η Sultan, η Orsa, η Emina, η Alime, η Rabia, η Raziye, η Orsa civi, η Orsa Sakinnzli, η Gulistan, η Eyne, η Firutz και η Neslihan.
Για το πως προέκυψαν οι μουσουλμάνες ως αρχηγοί οικογενειών, δίδονται δύο εκδοχές. Η μεν πρώτη είναι το ότι οι σύζυγοί τους σκοτώθηκαν στον πόλεμο και η δεύτερη ότι προέρχονταν από εξισλαμισθείσες θυγατέρες χριστιανών.
Πασάδες, Μπέηδες, Εφένδες, Αγάδες, Μπεσέδες, Σπαχήδες και Celebi
Η Οθωμανική ιεραρχία και οι αντίστοιχοι τίτλοι ευγενείας που περιγράφονται με τις ονομασίες Πασάδες, Μπέηδες, Εφένδες, Αγάδες, Μπεσέδες (αδελφοί Πασάδων, Μπέηδων, Εφένδων κ.λ.π.), Σπαχήδες (στρατιωτικοί αξιωματούχοι) και Celebi (μορφωμένοι πολιτικοί αξιωματούχοι) εκπροσωπούνταν πλήρως στην μουσουλμανική κοινωνία του Ρεθύμνου από τις πρώτες δεκαετίες της κατάκτησης.
Στο κατάστιχο αναφέρονται ως ιδιοκτήτες περιουσιακών στοιχείων 6 Πασάδες, εκ των οποίων ο Mehmed Pasa ήταν ο Μπεηλέρμπεης των Χανίων και ο Ankebut Axmed Pasa o φρούραρχος του Χάνδακα και οι οποίοι αν και δεν διέμεναν στο Ρέθυμνο, εν τούτοις διατηρούσαν ιδιοκτησίες και στο Ρέθυμνο.
Αντίστοιχα αναφέρονται, 13 Μπέηδες, 7 Εφένδες, 6 Αγάδες, 25 με τον τίτλο του Μπεσέ, 10 Σπαχήδες και 4 με τον τίτλο του Celebi.
Ούτε δάσκαλοι ούτε καθηγητές!
Εκείνο όμως που μας προκαλεί μεγάλη εντύπωση είναι ότι τα άτομα που ασχολούνταν με την μόρφωση και την εκπαίδευση ήταν ελάχιστα. Στο σύνολο των μουσουλμανικών ονομάτων αναφέρονται μόλις τέσσερα με τον χαρακτηρισμό Hoca, που σημαίνει δάσκαλος! Ήταν ο Osman Hoca, ο Kiliki Hoca, ο Hamza Hoca και ο Malci Hoca, όλοι κάτοικοι της πόλης του Ρεθύμνου! Να θεωρήσουμε ότι ήταν και οι μοναδικοί μορφωμένοι από τις μερικές χιλιάδες των τότε Oθωμανών του Ρεθύμνου; Δυστυχώς οι συγγραφείς δεν μας διαφωτίζουν σε αυτό το θέμα.
Η υπόσχεση
Κλείνοντας, την πολύ σύντομη αναφορά μας αυτή, στις πλούσιες πληροφορίες που παρέχει το κατάστιχο, σημειώνουμε πως στα περιορισμένα πλαίσια του παρόντος άρθρου, δεν θα μπορούσαμε να επεκταθούμε περισσότερο. Ευελπιστούμε ότι σε μια επόμενη αναφορά μας θα είμαστε σε θέση να παραθέσουμε περισσότερα συγκριτικά στοιχεία και συμπεράσματα.
Η προσπάθειά μας θα επικεντρωθεί στο να δοθούν κάποιες ερμηνείες, στις κοινωνικές συνθέσεις των πληθυσμών των επαρχιών, στις διαδικασίες επιλογής των χώρων εγκατάστασης των μουσουλμάνων, όπως και στην ύπαρξη των πολλών γυναικών (περίπου 25% του συνόλου) ως αρχηγών οικογενειών.
Ακόμη χρήζει διερεύνησης και η αντιμετώπιση των μοναστηριών και της περιουσίας τους. Επίσης ένα θέμα που επιζητεί ερμηνεία, είναι οι λόγοι που συνετέλεσαν στο να ερημώσουν και να εξαφανιστούν από το χάρτη, 98 μικρά χωριά, που πολλά από αυτά καν δεν γνωρίζουμε σήμερα, που ακριβώς βρίσκονταν!
