Του ΧΑΡΗ ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗ*
Του Αγίου Αντωνίου σήμερα και θα κλείσουμε το αφιέρωμα στους τέσσερις δεκάδες σπηλαιώδεις ναούς του που έχουμε εντοπίσει στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνου, αφού όμως με την ευκαιρία αυτή επανορθώσουμε το όνομα ενός επίσης Αντώνη. Πρόκειται για τον Στυλιανό Μαρκ–αντώνη (1872-1962), τον ευεργέτη του χωριού Ελένες Αμαρίου, το οποίο ευεργέτησε με πολλούς τρόπους, μεταξύ των οποίων και με την ανέγερση του σχολείου του, στο οποίο αναφερθήκαμε σε δυο προηγούμενα δημοσιεύματα που αφορούσαν την εκπαίδευση. Τον άγιο αυτό άνθρωπο βάλθηκα να μετονομάσω σε Κατσ–αντώνη, γι’ αυτό και επανορθώνω, δράττοντας την ευκαιρία να παραθέσω τη φωτογραφία της προτομής του.
Στον πανέμορφο και κατάρρυτο Κάτω Πόρο η πρόσβαση στο ναό του Αγίου Αντωνίου είναι ιδιαίτερα δύσκολη, όμως ο τοπικός εφημέριος δεν διστάζει να λειτουργεί τη χάρη του.
Αντίθετα πολύ εύκολη είναι η πρόσβαση στη βραχοκλησιά του Αγίου Αντωνίου μεταξύ των χωριών Κεραμέ και Αγαλιανού, η οποία διατηρεί μικρό τμήμα του τοιχογραφικού της διακόσμου, φαινόμενο σπάνιο. Στη παρατιθέμενη φωτογραφία του Γιώργου Καλούδη η πολυκοσμία οφείλεται στην εθιμική κοπή της πίτας των Ρεθεμνιωτών σπηλαιολόγων του έτους 2001.
Στα Κεραμωτά η εκκλησούλα απέχει δύο χιλιόμετρα από το χωριό και λειτουργείται συστηματικά, ενώ την παραμονή του εορτασμού, μετά τον εσπερινό, ο Πολιτιστικός Σύλλογος συνηθίζει να δεξιώνεται τους προσκυνητές στο -κλειστό σήμερα- διδακτήριο του χωριού.
Στις Κουρούτες ο σπηλαιώδης ναός είναι νεκροταφειακός, οπότε η πρόσβαση σ’ αυτόν είναι εύκολη. Είναι μάλιστα οικοδομημένος σε ένα πολύ επιβλητικό, βραχώδες περιβάλλον.
Ο Άη Αντώνης της Κούφης είναι κτισμένος στη λαγκαδιά, δίπλα στον παλιό εθνικό δρόμο. Λίγο αταίριαστο στο τοπίο και στην απλότητά του είναι το τσιμεντένιο στέγαστρο, το οποίο ίσως να δικαιολογείται από τις συχνές κακοκαιρίες της γεναριάτικης ημέρας εορτασμού του.
Μια απόλυτα λιτή εκκλησία είναι εκείνη στη θέση «Καμάρα» της Λαγκάς, μέσα στη λαγκαδιά της περιοχής της αρχαίας Ελεύθερνας και δίπλα στην ελληνιστική εκφορική γέφυρα. Αποτελεί μετασκευή τάφου των ρωμαϊκών χρόνων.
Στο Κάτω Μαλάκι ο προσκυνητής ή ο σπηλαιολόγος θα πρέπει να έχει κάποιον ως οδηγό και καλά πόδια για να φτάσει στο βάθος της λαγκαδιάς, όπου όμως θα αντικρίσει ένα μικρό θαύμα: τον μοναδικό δίκλιτο σπηλαιώδη ναό της Περιφερειακής Ενότητας, τιμώμενο στα ονόματα του Αγίου Αντωνίου και των Πέτρου και Παύλου.
Στις Μαργαρίτες ο ναός βρίσκεται στη λαγκαδιά κάτω από το ελαιοτριβείο του χωριού και έχει κατασκευαστεί στη θέση ενός παλιότερου ρωμαϊκού τάφου.
Στην Παλαίλιμνο, στον δρόμο προς Ρούστικα, η εκκλησία παρουσιάζει μια ιδιαιτερότητα, κατασκευασμένη μεν μέσα σε μια φυσική κοιλότητα βράχου μεγάλων διαστάσεων, αλλά με ξυλεία και όχι με αργολιθοδομή, όπως γινόταν σχεδόν πάντα.
Το πιο γνωστό ίσως προσκύνημα σπηλαιώδους εκκλησίας στον τόπο μας είναι εκείνο της Πατσού (όπως παλιότερα στο Βένι), που φαίνεται να διαιωνίζει την λατρευτικότητα του χώρου από την αρχαιότητα, με μεγάλα οπωσδήποτε χρονικά κενά.
Το ίδιο συμβαίνει και με τον άγνωστο σχεδόν σπηλαιώδη ναό στα Πλατάνια (φωτογραφία Γιώργου Καλούδη), πολύ μακριά από το χωριό, για τον οποίο μάλιστα η παράδοση διασώζει ασκητική χρήση.
Ο Άη Αντώνης του Πρίνου (φωτογραφία Μπάμπη Σκεπετζάκη) είναι ευνοημένος τόσο από την εγγύτητά του στον παλιό εθνικό δρόμο όσο και από την καλλιέπεια του εφημερίου και του εκκλησιάσματός του. Πλην της εορτής του λειτουργείται και κατά το βράδυ των Χριστουγέννων.
Το Ρέθυμνο διαθέτει δύο βραχοκλησιές του Αγίου Αντωνίου. Η πιο απομακρυσμένη βρίσκεται στο Μικρό Μετόχι στα νότια της πόλης (φωτογραφία Μπάμπη Σκεπετζάκη).
Η δεύτερη βραχοκλησιά της πόλης βρίσκεται στις υπώρειες του λόφου του Τιμίου Σταυρού, δίπλα στον επίσης σπηλαιώδη ναό της Αγίας Άννας, στον οποίο έχουμε αναφερθεί με άλλη αφορμή.
Ο Άγιος Αντώνιος του Ρουσοσπιτιού βρίσκεται αρκετά μακριά από το χωριό, βαθειά στη λαγκαδιά και έχει οικοδομηθεί κατά τον 18ο αιώνα (φωτογραφία Μπάμπη Σκεπετζάκη). Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το χωριό διαθέτει δύο ακόμη σπηλαιώδεις ναούς, του Αγίου Ονουφρίου και του Αγίου Γεωργίου, αρχαιότερους αυτούς κατά ένα αιώνα.
Το Ρουμελί διαθέτει δύο σπηλαιώδεις εκκλησίες, του εορτάζοντος σήμερα Αγίου και της Αγίας Παρασκευής. Και οι δυο τους κατασκευάστηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα.
Και τα Σακτούρια με την μεγάλη ασκητική παράδοση της ευρύτερης περιοχής τους δεν θα μπορούσαν να μη διαθέτουν σπηλαιώδη Άη Αντώνη. Δεν είναι τυχαίο ότι κοντά του βρίσκεται η ομώνυμη μονή των Ακουμίων.
Θα τελειώσουμε σήμερα με τον ένα από τους δύο σπηλαιώδεις Άη Αντώνηδες του Φωτεινού, ο οποίος διατηρείται σε άριστη κατάσταση, πράγμα που δεν συμβαίνει με τον δεύτερο, που η ιστορία και η θέση του έχει σχεδόν ξεχαστεί.
Η εορτή του Αγίου Αντωνίου, παρότι στη μέση του χειμώνα και σε εκκλησίες που βρίσκονται μέσα στον υγρό βράχο και στις λαγκαδιές, αποτελούσε παλιότερα αφορμή για μεγάλα γλέντια. Σ’ ένα τέτοιο ναό, που ακουμπά απλά στον βράχο του φαραγγιού των Μύλων (φωτογραφία αρχείου Μανούσου Μαραγκάκη), οι κάτοικοι φωτογραφήθηκαν προπολεμικά την ημέρα αυτή σύσσωμοι, με τις δύο λύρες τους, το μαντολίνο και το βιολί τους (που δείχνει ότι το όργανο αυτό δεν ήταν άγνωστο στις διασκεδάσεις της κεντρικής Κρήτης).
Τελειώνοντας το προσκύνημά μας σε 35 τελικά βραχοκλησιές του ασκητή της ερήμου θα παρακαλέσω και πάλι τους αναγνώστες που έχουν πληροφορίες για τις υπόλοιπες 16 να μη διστάσουν να μου τις μεταφέρουν: Αποδούλου, Καρές, Καλονύχτη, Κούμων, Μαριού, Μαρουλά, Μελισσουργακιού, Μέρωνα, Όρους, Πίκρη, Πλατάνου, Ρουστίκων, Σελλιού, Σισών, Σπηλίου και Φωτεινού. Χρόνια πολλά σε όλους, Αντώνηδες και μη!
* Ο Χάρης Στρατιδάκης είναι Δρ Παιδαγωγικής-ιστορικός ερευνητής-συγγραφέας
strharis@yahoo.gr, 2831055031