Αναδιφώντας το χθες 60

Κάθε Ρεθεμνιώτης και Ρεθεμνιώτισσα του Μεσοπολέμου επεδίωκε να απαθανατιστεί φωτογραφικά στον Δημοτικό Κήπο από τον φωτογράφο του Ανδρέα Λαγουδάκη. Φορώντας την μακριά άσπρη μπλούζα του, κρυμμένος μέσα στο μαύρο πανί μιας ξύλινης φωτογραφικής μηχανής, στηριγμένης πάνω σε ξύλινο τρίποδο, δεν κουραζόταν να περιμένει τους πελάτες, ακόμα και τον χειμώνα, στο βοριά και στη βροχή. Μοναδικά πρόσθετα σύνεργα της μηχανής του ήταν ένας τσίγκινος κουβάς για το ξέπλυμα των φωτογραφιών, μια πετσέτα και μερικά μουσαμαδένια φόντα.

Δεν υπήρξε μεσοπολεμικός μαθητής Γυμνασίου που να μην έχει φωτογραφηθεί στον Δημοτικό Κήπο. Ο Γυμνασιάρχης Μιχαήλ Πρεβελάκης, πριν βαρύνει με τα χρόνια, φωτογραφιζόταν με τους μαθητές του κατά προτίμηση εκεί, όπως για παράδειγμα το έτος 1925, που στάθηκε στο κέντρο του Κήπου με τους τότε απόφοιτους, και με τον ανιψιό του Παντελή Πρεβελάκη ακριβώς μπροστά του. Λίγες μέρες αργότερα οι 90 δάσκαλοι του νομού στάθηκαν κι αυτοί μπροστά στον φακό, μετά από το ετήσιο συνέδριό τους. Από το 1932 όμως και μετά, η φωτογράφηση στον Κήπο άρχισε σταδιακά να ατονεί, εξαιτίας των εγκαινίων το έτος εκείνο του «Οίκου Παιδείας» και της συνήθειας που εγκαθιδρύθηκε με τα χρόνια οι απόφοιτοι με τους καθηγητές τους να φωτογραφίζονται στη βορεινή σκάλα, αμφιθεατρικά τοποθετημένοι.

Οι φωτογραφίες όμως που τραβήχτηκαν μπροστά στα κάγκελα του Κήπου την 28^η Οκτωβρίου 1940 ήταν διαφορετικές. Ομάδες επιστρατευμένων νέων που είχαν έρθει στο Ρέθυμνο για να πάρουν τα λεωφορεία, που τότε στάθμευαν δίπλα στον Κήπο, για τα Χανιά, φωτογραφίζονταν απανωτές εδώ. Έτσι το έκανε και η παρέα των Σπηλιανών της φωτογραφίας, όχι μόνο γιατί δεν ήξεραν αν θα γύριζαν πίσω, αλλά και για να κατασκευάσουν οι δικοί τους τάματα για τη σωτηρία τους, με βάση τις φωτογραφίες αυτές. Δεν ξέρω αν στο οπισθόφυλλο των φωτογραφιών γράφτηκαν συγκινητικά λόγια, όπως το τυπικό για την περίπτωση «Μάνα, σου στέλνω το κορμάκι μου με μηχανή βγαλμένο, αν αποθάνω στο στρατό, ενθύμιο θα μένω».

Τα τάματα των Ρεθεμνιωτών φαντάρων φτιάχτηκαν, κρεμάστηκαν μπροστά στις εικόνες και μερικά από αυτά διασώθηκαν στο Μουσείο του Μητροπολιτικού μας Ναού, στην οδό Χάλη. Εκεί μπορούμε σήμερα να αναρωτιόμαστε πόσα από αυτά τα νέα παιδιά δεν γύρισαν ποτέ πίσω αλλά και πόσα γύρισαν μεν, αλλά με πόδια κομμένα από τα κρυοπαγήματα που έπαθαν τον χειμώνα του 1940-41 στην παγωμένη Τρεμπεσίνα. Για αρκετά απ’ αυτά τελικά αποδείχτηκε αληθινή η επίσης συνηθισμένη επιγραφή «Σώμα, ψυχή και κόκαλα, όλα θα γίνουν χώμα, μόνο η φωτογραφία μου αυτή θα μείνει στον αιώνα»…

Όπως είχαμε δει στις φωτογραφίες της περασμένης βδομάδας, μέχρι τον Πόλεμο η πρόοδος των δέντρων του Κήπου ήταν ραγδαία. Όμως η Κατοχή που επακολούθησε οδήγησε σε μια ραγδαία υποβάθμισή του, τόσο με τη διακοπή των ποτισμάτων και τη διάνοιξη αντιαεροπορικών καταφυγίων στο εσωτερικό του όσο και με τις παράνομες ξυλεύσεις από απελπισμένους Ρεθεμνιώτες, που αναζητούσαν εναγωνίως ξύλα για να μαγειρέψουν το φτωχικό φαγητό τους και για να ζεσταθούν.

Επακολούθησε η δύσκολη μεταπολεμική περίοδος, ιδιαίτερα της δεκαετίας του 1940 αλλά και του πρώτου μισού της δεκαετίας του 1950. Ο Κήπος δεν μπορούσε να αποτελεί προτεραιότητα των τότε δημοτικών αρχόντων. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι στο διπλανό δημοτικό οικόπεδο (σήμερα χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων), στο οποίο λειτουργούσε προπολεμικά το Αγροκήπιο, δεκάδες Ρεθεμνιωτών είχαν κατασκευάσει τις παράγκες τους, τις οποίες χρησιμοποιούσαν ως καταστήματα πώλησης γεωργικών -και όχι μόνο- προϊόντων. Το φαινόμενο αυτό της κατάληψης του χώρου από «καπεταναίους» της εποχής αλλά και από «μη έχοντες πού την κεφαλήν κλίναι» δεν ήταν αποκλειστικά ρεθεμνιώτικο, αφού και στα Χανιά η πλατεία των Νέων Καταστημάτων (γνωστότερη ως 1866) είχε την ίδια τύχη. Εξυπακούεται ότι οι αρχές και των δύο πόλεων έδωσαν μάχες για να εξαλείψουν το φαινόμενο. Έκτοτε το Αγροκήπιο έπαψε ουσιαστικά να υφίσταται, αποτελώντας ένα πενιχρό τμήμα στο εσωτερικό του Δημοτικού Κήπου. Σήμερα επιβιώνει ως στοιχειώδες φυτώριο.

Σταδιακά ο Δημοτικός Κήπος μπόρεσε να επουλώσει τις πληγές του. Ο Αντρέας Λαγουδάκης ξανάπιασε δουλειά, εφοδιαζόμενος και με φωτογραφικά φόντα, σαν αυτό που διακρίνεται στη φωτογραφία πίσω από την ωραία οικογενειακή στιγμή, με την επιγραφή «Ενθύμιον Κήπου Ρεθύμνης 1950», ανάμεσα σε δύο πουλάκια. Τα μεταπολεμικά φόντα θα πρέπει να τα καλλιτεχνούσε ο Δημήτρης Τεριακής (Μούρμουρας), ενώ τα προπολεμικά ο Κώστας Παπαδόπουλος, ο οποίος εξασκούσε και ο ίδιος την τέχνη της φωτογραφίας (αν και έμεινε γνωστός περισσότερο ως πρόεδρος των Ρεθυμνίων Βαρελοφρόνων!).

Ως συνέχεια των προπολεμικών Ανθεστηρίων και Γεωργοκτηνοτροφικών Εκθέσεων, στον Κήπο εξακολούθησαν να πραγματοποιούνται οι λαογραφικές εκδηλώσεις του καλοκαιριού, ιδιαίτερα μετά την ίδρυση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνης από τον Χριστόφορο Σταυρουλάκη το 1965, την οποία έχουμε περιγράψει στη σελίδα αυτή πριν από ένα περίπου χρόνο. Με τον καιρό, και δεδομένης της δημοτικότητας της Γιορτής του Κρασιού στο Δαφνί, που είχε ξεκινήσει το 1953, η Περιηγητική Λέσχη Ρεθύμνης επεχείρησε και πέτυχε να καθιερώσει μια αντίστοιχη γιορτή στον χώρο του Κήπου.

Έτσι από το 1959 και μέχρι το 2005 η καρδιά του Ρεθύμνου χτυπούσε κάθε καλοκαίρι (εκτός από δύο) στον Κήπο, για χρονικό διάστημα από ένα Σαββατοκύριακο αρχικά μέχρι ένα εικοσαήμερο αργότερα. Οικογένειες εν πομπή και παρατάξει, με τα ζακετάκια τους, χαίρονταν τη δροσιά του μικροκλίματος που δημιουργούσε η πληθωρική βλάστηση, μαζί με τους ήχους συγκροτημάτων κρητικής μουσικής αλλά και αθηναϊκών, και λικνίζονταν σε χορούς κρητικούς και ελληνικούς, και αργότερα στην μπόσα νόβα και στο σέικ (οι νεότεροι)! Δεκάδες αυτοκίνητα γεμάτα από γλεντζέδες κατέφθαναν από τα Χανιά και το Ηράκλειο, ενώ η απένταρη πιτσιρικαρία εποφθαλμιούσε την κατάλληλη στιγμή, κατά την οποία μόλις είχε περάσει η περιπολία τον δοκίμων της Σχολής Χωροφυλακής, για να πηδήξει τα κάγκελα από την ασθενέστερη δυτική πλευρά του Κήπου. Έτσι μπορούσε κι αυτή να συμμετάσχει στο μεγαλύτερο θέαμα του Ρεθύμνου, έστω και ελαφρώς ματωμένη από τα ακανθόφυτα που οι υπεύθυνοι του Κήπου είχαν χαιρέκακα φυτέψει εκεί.

Το 1968 αποφασίστηκε η δημιουργία ενός «Ζωολογικού Κήπου». Η Εθνικός Κήπος διέθετε τον δικό του, όπως και η Θεσσαλονίκη, η Φλώρινα, η Τρίπολη και δεκάδες άλλες πόλεις, οπότε και το Ρέθυμνο δεν θα μπορούσε να υστερήσει. Εκατοντάδες Ρεθεμνιωτόπουλων ανατράφηκαν επί τρεις δεκαετίες με την θέα δυστυχισμένων κρητικών αγριοκάτσικων, που μέσα στην απελπισία τους έπαιρναν φόρα και έπεφταν με ορμή στα ενισχυμένα κάγκελα. Ανατράφηκαν ακόμα με την εικόνα του κατακόκκινου γυμνού πισινού μιας κακόμοιρης μαϊμούς και των ελαφιών που φανερά ασφυκτιούσαν. Οι διαμαρτυρίες πολλών Ρεθεμνιωτών, με πρωταγωνιστή τον αείμνηστο Ιδομενέα Σταυρουλάκη, δεν έπιασαν τελικά τόσο τόπο, όσο εκείνες των τουριστών και των φιλοζωικών οργανώσεων του εξωτερικού, που απειλούσαν με παραπομπή μέχρι και στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Μια προσπάθεια διασποράς των ζώων στον χώρο δεν έφερε αποτελέσματα και τελικά το σύνολά τους «αποσύρθηκε». Θύματα της ενέργειας εκείνης υπήρξαν και οι χαριτωμένες πάπιες και χήνες που απολάμβαναν το μπάνιο τους στην μεγάλη στέρνα και στο σιντριβάνι στο κέντρο του Κήπου.

Από την δεκαετία του 1960 και μέχρι σήμερα ο Δημοτικός Κήπος κρίθηκε ως ο καταλληλότερος χώρος τοποθέτησης προτομών της πόλης αλλά και μεταφοράς τους από άλλες θέσεις, όπως για παράδειγμα από την πλατεία της Νομαρχίας. Έτσι σήμερα τη δροσιά των δεντροστοιχιών του απολαμβάνουν 12 επιφανείς συμπολίτες: ο Στυλιανός Μανιουδάκης, ο Χρήστος Τζιφάκης, ο Στέλιος Δημητρακάκης, ο Παύλος Βαρδινογιάννης, ο Ηλίας Δεληγιαννάκης, ο Εμμανουήλ Παπαδογιάννης, ο (διπλά κακοπαθημένος) Κωστής Παπαδάκης, ο Ευάγγελος Φραγκιαδάκης, ο Στυλιανός Κλειδής, ο Εμμανουήλ Τσουδερός, ο Κωνσταντίνος Παλιεράκης, και, φυσικά, ο Τίτος Πετυχάκης. Το σύνολο αυτό θυμίζει πολύ τον Κήπο Ηρώων στο Μεσολόγγι και το Πεδίο του Άρεως στην Αθήνα και αποτελεί ένα εκπαιδευτικό εργαλείο για την διδασκαλία της τοπικής ιστορίας των νεότερων χρόνων, οπότε η στήλη επιφυλάσσεται να επανέλθει στο θέμα αυτό στο μέλλον.

Από το 1976 μια παιδική χαρά ήρθε να προσελκύσει την πιτσιρικαρία του Ρεθύμνου, ο ρυθμός προσέλευσης της οποίας αυξήθηκε εκθετικά μετά την ριζική ανακαίνισή της το έτος 2016. Το ίδιο συνέβη με τη λειτουργία του παλιότερου καφενείου και πολύ περισσότερο με την έναρξη λειτουργίας του εκσυγχρονισμένου, με το όνομα «Le jardin». Την ιστορία της Γιορτής του Κρασιού ήρθαν από το 2012 να συνεχίσουν, με ανανεωμένο κι εκείνες περιεχόμενο, οι Γιορτές Κρητικής Διατροφής, ενώ ο Κήπος παραχωρείται συστηματικά πια σε κοινωνικές και πολιτικές εκδηλώσεις, όπως οι γιορτές νεολαίας, τα αντιρατσιστικά φεστιβάλ και -ενίοτε- τα LGBTQI+ Pride Κρήτης. Όμως, ένα μεγάλων διαστάσεων σκάκι δεν ευδοκίμησε, όπως και η διεξαγωγή αντίστοιχων μεγάλων διοργανώσεων, αλλά και των Παιδικών Κυνηγιών Θησαυρού, που είχαν ξεκινήσει από τον Κήπο, προς μεγάλη του χαρά που δεν ανασκάπτεται πια από αφηνιασμένα παιδιά!

Η πρόσφατη αναζωογόνηση των λειτουργιών του Κήπου δεν μπορεί να αποκρύψει τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Αργή αλλά σταθερή ελάττωση της έκτασής του (κατά 1,5 στρέμμα με τη διάνοιξη της οδού Κουμουνδούρου και τις αφαιρέσεις χώρων για υποσταθμούς ηλεκτρικού, μέχρι και για ουρητήρια). Αργή αλλά σταθερή ελάττωση των δέντρων και των θάμνων του. Ελαχιστοποίηση του προσωπικού. Ελαχιστοποίηση του διατιθέμενου για πότισμα νερού. Κίνδυνος πυρκαγιάς (δύο σχετικά πρόσφατες σβήστηκαν ευτυχώς εν τη γενέσει τους, πριν ο Κήπος λαμπαδιάσει). Κίνδυνος πυρκαγιάς ιδιαίτερα εξαιτίας των πεπαλαιωμένων και επικίνδυνων ηλεκτρικών εγκαταστάσεων, περισσότερο αυτών παρά των πεταμένων τσιγάρων κάποιων ανεύθυνων συμπολιτών.

Παρόλα τα προβλήματα αυτά ο Κήπος εξακολουθεί να αποτελεί τον πράσινο πνεύμονα του Ρεθύμνου, και μάλιστα απολύτως δωρεάν! Τελειώνοντας, οι αναγνώστες θα μου επιτρέψουν να αναφέρω ένα σχετικό μ’ αυτόν περιστατικό, κατάλληλο για γέλια (ή για κλάματα, ανάλογα πώς θα το πάρει κάποιος). Είναι γνωστό σε αρκετούς ενδιαφερόμενους συμπολίτες ότι ετοιμάζω βιβλίο γι’ αυτόν, ως συνέχεια του πολύ μικρού που είχα κυκλοφορήσει το 1995 αλλά και του πιο πρόσφατου για τον Δημοτικό Κήπο των Χανίων (2016). Ο συνάδελφος Ν. Δ. μου πρότεινε πέρσι το καλοκαίρι να το κάνουμε μαζί κι εγώ αποδέχτηκα την πρότασή του με χαρά, πιστεύοντας όχι μόνο ότι οι συνέργειες παράγουν καλύτερα αποτελέσματα αλλά και ότι είναι απαραίτητες ιδιαίτερα για τον πνευματικό κόσμο του Ρεθύμνου, που μονάζει εκ συστήματος. Μετά από λίγες μέρες όμως μου ανήγγειλε ότι η συνεργασία μας διακόπτεται (πριν καλά καλά ξεκινήσει…), επειδή ο αρμόδιος δημοτικός σύμβουλος Κ. Η. τον οποίο ενημέρωσε, με το αίτημα της έκδοσης του μελλοντικού βιβλίου μας, του δήλωσε ότι «εφόσον ο Στρατιδάκης δεν τον πάει, δεν του βγάζει κι αυτός βιβλίο»! O tempore o mores!