Αναδιφώντας το χθες (88)

Μετά τις ευχές για υγεία και προκοπή το νέο έτος, θα συνεχίσουμε με την εισήγηση του συντάκτη της στήλης στην εκδήλωση της 12^ης Οκτωβρίου 2018 για το σχολείο «Αθηνά».

…Από το φθινόπωρο του 1899 μέχρι και τον Ιούνιο του 1901 η Αμαλία Μανουσάκη ίδρυσε και λειτούργησε με το ίδιο προσωπικό το δικό της, πια, ιδιωτικό, νηπιαγωγείο. Η οικονομική ένδεια, όμως, της εποχής, φαίνεται ότι καταδίκασε και την προσπάθεια αυτή. Η Μανουσάκη το διέλυσε και προτίμησε να διοριστεί δασκάλα στα Περιβόλια, από το 1901 μέχρι το 1903. Στη συνέχεια τοποθετήθηκε στο Μουσουλμανικό Παρθεναγωγείο Ρεθύμνου και υπηρέτησε εκεί ως υποδιευθύντρια μέχρι το 1905.

Τότε ζήτησε και μετατέθηκε στο Ατσιπόπουλο, όπου και υπηρέτησε μέχρι το τέλος Ιουνίου του 1906, οπότε υπέβαλε παραίτηση για να νυμφευτεί τον Κωνσταντίνο Ζαννιδάκη από τον Κάστελλο Ρεθύμνου, τον Ιούλιο του ίδιου έτους. Ταυτόχρονα υπέβαλε αίτηση για άδεια ίδρυσης νέου ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου -αδιαίρετου δημοτικού σχολείου με προσαρτημένο νηπιαγωγείο-, η οποία της χορηγήθηκε στις 4 Σεπτεμβρίου 1906. Το εκπαιδευτήριο αυτό διηύθυνε μέχρι το θάνατό της, το έτος 1947.

Λειτουργούσε με το όνομα «Αθηνά» και στεγαζόταν τα τρία πρώτα χρόνια στο οίκημα με τον αριθμό 20 της τότε οδού Ελισάβετ (σήμερα Δασκαλογιάννη). Ήταν η οικία της αείμνηστης Μαρίας Τσιριμονάκη, απέναντι από την Παλιά Εφορεία.

Από το 1909 στεγάστηκε σε ιδιόκτητη διώροφη κατοικία, που διέθετε μεγάλο κήπο και πηγάδι, στο κέντρο της πόλης, στην πάροδο της τότε οδού Όλγας, της σημερινής Τσουδερών. Ο αριθμός των νηπίων ήταν κατά μέσο όρο μικρότερος των 20. Για παράδειγμα, το 1910 είχε 13, το 1918 26, το 1920 22, το 1927 9, το 1931 19 και το 1938 14 νήπια.

Μεγαλύτερος ήταν οπωσδήποτε ο αριθμός των μαθητών των έξι τάξεων του δημοτικού σχολείου, το οποίο μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο λειτουργούσε ως διτάξιο, με δύο δηλαδή δασκάλες. Κατά περιόδους, ιδιαίτερα μετά τον Πόλεμο, λειτουργούσε και ως τετρατάξιο, οι δύο πρώτες τάξεις δηλαδή αυτοτελείς, με μία δασκάλα η καθεμιά, ενώ η τρίτη συνδιδασκόταν με την τετάρτη, και η πέμπτη με την έκτη τάξη. Δεν έλειψαν και περίοδοι λειτουργίας τους ως εξατάξιου.

Για όσους δεν γνωρίζουν την τοπογραφία του, το διδακτήριο, που σήμερα διασώζεται ενσωματωμένο στο «Pepi Boutique Hotel», διέθετε εκτεταμένη αυλή στα βόρεια, νότια και ανατολικά του. Οι τελευταίοι ιδιοκτήτες του κτηρίου σεβάστηκαν την ιστορία του και την ανέδειξαν με την ανάρτηση ιστορικών φωτογραφιών του στον χώρο εισόδου του.

Στις αλιτάνες του, οι οποίες συμπλήρωναν τα δέντρα του σχολικού κήπου, φυτεύονταν λουλούδια και κάποτε-κάποτε και ψυχανθή, όπως τα ρεβίθια, τα οποία είχαν συντελέσει στην τιμωρία πολλών μαθητών και μαθητριών, που έμεναν όρθιοι πίσω από την πόρτα, όταν δεν μπορούσαν να αντισταθούν στον πειρασμό να τα γευτούν!

Οι νομαρχιακοί επιθεωρητές δεν ήταν ευχαριστημένοι με το διδακτήριο αλλά δεν έπαυαν να το συγκρίνουν με τα υπόλοιπα διδακτήρια της περιφέρειάς τους: «…ουχ ήττον εν σχέσει με τα λοιπά δημόσια διδακτήρια είναι ανεκτόν». Ο επιθεωρητής Παναγιώτης Μπέλκας σημείωνε κατά την επιθεώρησή του νηπιαγωγείου, στις 3 Ιουνίου 1916: «Και είναι μεν αληθές ότι και το σχολείον τούτο ως και παν άλλον ιδιωτικό σχολείον δεν είναι απηλλαγμένον των συμπαρομαρτούντων κακών, οφείλω όμως να ομολογήσω ότι η αξιέπαινος προσπάθεια της διευθυντρίας απήλλαξεν αυτό πολλών ελλείψεων…». Το διδακτήριο έδειχνε ακόμη χειρότερο τις επόμενες δεκαετίες, οπότε ανεγέρθηκαν τα επιφανή εκπαιδευτήρια του 2^ου και 3^ου δημοτικού σχολείου, αλλά και των γυμνασίων, αρρένων και θηλέων.

Οι φωτογραφήσεις των μαθητών με τους εκπαιδευτικούς τους πραγματοποιούνταν συνήθως -αλλά όχι πάντα, όπως στη φωτογραφία- στη νοτική αυλή, στον τοίχο που έβλεπε προς τον ναό της Αγίας Βαρβάρας. Τυπική της διαδικασίας φωτογράφησης, πέραν της τοποθέτησης των μαθητών κατά τάξεις και καθ’ ύψος, ήταν η χρησιμοποίηση κουρελούδων για το γονάτισμα των νηπίων, τα οποία καταλάμβαναν πάντα την πρώτη θέση.

Ας παρακολουθήσουμε τώρα την ιστορία του Σχολείου μέσα από τα γραφόμενα της Μαρίας Τσιριμονάκη. «Σπουδαίος παράγοντας της ζωής του σχολείου στην ποιότητα της εργασίας στον τομέα της μάθησης, ήταν οι συνεργάτισσες της κυρίας Αμαλίας, το προσωπικό του σχολείου, που το διάλεγε πάντα με μεγάλη προσοχή και το παρακολουθούσε από κοντά. Στη μακρόχρονη λειτουργία του σχολείου αναφέρονται μερικά ονόματα, χωρίς να υπάρχει κανένας κατάλογος που να αναφέρει τα ονόματα όλων όσων δούλεψαν «υπό την εποπτείαν» της κυρίας Αμαλίας.

Αναφέρονται τα ονόματα της Βαγγελίτσας Βεβελάκη, της Νίτσας Κούνουπα και Ανδρονίκης Μονιάκη (φωτογραφία). Ανεξίτηλες αναμνήσεις σε πολλές σειρές παιδιών άφησε η εξαιρετική -όχι διπλωματούχος αλλά ταλαντούχος- δασκάλα, την οποία η ίδια η κυρία Αμαλία είχε εκπαιδεύσει, η αλησμόνητη Μαγδαληνή Σχοινά. Κατά το σχολικό έτος 1933-34 υπηρέτησε σ’ αυτό η Μαρία Τρανταλίδη που μόλις είχε πάρει το πτυχίο της από το Αρσάκειο με άριστα. Η κυρία Αμαλία της παρέδωσε τις τάξεις Γ’, Δ’, Ε’ και Στ’, -η ίδια συνήθιζε να κρατεί για τον εαυτό της τη Β’ τάξη- χωρίς ποτέ να παρέμβει στη διδακτική διαδικασία.

Εν τω μεταξύ, καθώς η ίδια είχε αρχίσει να κουράζεται και η υγεία της είχε κλονιστεί, προσέλαβε τη συνταξιούχο δασκάλα Μαρία Γκαγκαουδάκη (φωτογραφία) και την κόρη της Ευαγγελία στη θέση της νηπιαγωγού. Ήταν εκείνη που μετά το θάνατο της κυρίας Αμαλίας -συνέβη το Σεπτέμβριο του 1947- ανέλαβε τη διεύθυνση του Σχολείου και έτσι μπόρεσε να συνεχίσει την πορεία του το ιστορικό πλέον σχολείο, με πλήρες πρόγραμμα». Αυτά αναφέρει η Μαρία Τσιριμονάκη και εμείς προσθέτουμε ότι ένα ατόπημα, οπωσδήποτε, της νέας διεύθυνσης υπήρξε η συμμετοχή εν πομπή των μαθητών του σχολείου, ακόμη και των νηπίων, στη νεκρώσιμη ακολουθία της διευθύντριας του Σχολείου το 1947. Μερικοί από αυτούς αναφέρουν μέχρι σήμερα με οργή τα συναισθήματα που τους κατέκλυσαν, όταν αντίκρισαν το αλλοιωμένο από τον πόνο λείψανό της και το προσκύνησαν στον μητροπολιτικό ναό.

Όμως σταδιακά η Μαρία Γκαγκαουδάκη έδωσε νέα πνοή στο Σχολείο, μέχρι το 1955 που αποχώρησε. Τότε οι τρεις γιοι και κληρονόμοι της κυρίας Αμαλίας κάλεσαν την Μαρία Τρανταλίδου-Πορτάλιου (φωτογραφία) να αναλάβει τα ηνία. Εκείνη με τη σειρά της μπόρεσε να του δώσει μια τελευταία έκλαμψη, την οποία θυμούνται ανεξίτηλα πολλοί από τους παρευρισκόμενους.

Το Σχολείο διέθετε αρκετά εποπτικά μέσα -τα «φρεβελιανά δώρα»- αλλά και αναγνωστήριο, αριθμητήριο, σειρές εικόνων θρησκευτικών, ιστορικών, μαθηματικών, φυσιογνωστικών και γεωγραφικών. Διέθετε, μάλιστα, και σημαντική για τα μέτρα της εποχής βιβλιοθήκη, από την οποία -υποθέτω- ότι προέρχονται τα βιβλία «Πραγματεία περί του Φρεβελιανού συστήματος» (1885), «Ολίγα τινά περί του Φρεδερίκου Φροέβελ κατά την εορτήν της εκατονταετηρίδος των γεννεθλίων αυτού τη 9/21 Απριλίου 1882», (1885) και «Υπόμνημα περί των Εκπαιδευτικών Νομοσχεδίων του έτους 1914», (1914) της Λασκαρίδου, που βρίσκονται σήμερα στην κατοχή της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Ρεθύμνου (τα δύο πρώτα συσταχωμένα).

Και άλλα στοιχεία καινοτομίας του Σχολείου θα μπορούσαμε να αναφέρουμε. Πολύ χαρακτηριστικές ήταν οι εορτές του, οι οποίες αποτελούσαν συστατικό μέρος της μαθησιακής διαδικασίας, στα πλαίσια μιας καινοτομικής για την εποχή εκείνη αντίληψης. Η προετοιμασία τους, οι πρόβες στην υποκριτική και στα τραγούδια, δεν αποτελούσαν χαμένο διδακτικό χρόνο, όπως γίνεται συχνά, αλλά κερδισμένο και ουσιαστικό. Οι γυμναστικές, επίσης, επιδείξεις δεν διοργανώνονταν μόνο για να μπορέσουν οι γονείς να απολαύσουν την εικόνα των καλοντυμένων βλασταριών τους αλλά και για εκπαιδευτούν αυτά στη λειτουργία τους μέσα σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα. Ακόμη και ο τόπος διεξαγωγής τους διέθετε το στοιχείο της πρωτοτυπίας: όχι μόνο στην αυλή του Σχολείου, αλλά και στην πλατεία Αβέρωφ (Σοχώρα) και στον περίβολο της Σχολής Χωροφυλακής.

Όσο για τις εκδρομές του Σχολείου, αυτές πραγματοποιούνταν στον Άγιο Νικόλαο, στον Κουμπέ, στον Φλοίσβο και στον Εβλιγιά. Γράφει ο αείμνηστος Μιχάλης Παπαδάκης (Δάνδολος): «…Παρ’ όλο που ο Κουμπές μάς έπεφτε μακρύτερα και χρειαζόταν να περπατήσουμε περισσότερο μέχρι να φθάσουμε εκεί, εμάς μας άρεσε πιο καλά, γιατί εκτός από τα ανάβαθα τότε νερά του είχε και την Τρόμπα του με το δροσερό νερό, που πηγαίναμε, πίναμε και παίζαμε. Μαθητής Δημοτικού, στο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο «Αθηνά», με διευθύντρια την Μαρία Πορτάλιου, πάλι εκεί πηγαίναμε εκδρομή ή στην Αγία Φωτεινή που είναι στο ύψος της «Δεσποτικιάς Κολύμπας». Κι ακόμη μακρύτερα όμως πραγματοποιούνταν εκδρομές, όπως στου Αλμπάνη το Μετόχι, ακόμη και στις Καλύβες, με το φορτηγό του Αντρέα Μπενάκη, όταν ο γιος του Γιώργος φοιτούσε στο Σχολείο.

Τελειώνοντας θα μου επιτρέψετε να αναφέρω τιμητικά, σε αλφαβητική σειρά, τα ονόματα τεσσάρων δεκάδων εκπαιδευτικών του Σχολείου που μπόρεσα να συγκεντρώσω. Ασφαλώς θα έχω παραλείψει κάμποσα, δυστυχώς όμως τα αρχείο του Σχολείου λανθάνει, γι’ αυτό και ζητώ τη βοήθειά σας στη συμπλήρωση του καταλόγου. Σ’ αυτά τα ονόματα προσθέστε, παρακαλώ, κι εκείνο της παιδονόμου κυρίας Ειρήνης, την οποία δεν ξεχνούν οι αμέσως μεταπολεμικοί μαθητές του Σχολείου.

Θα τελειώσω φέρνοντας ξανά στην επιφάνεια μια πρόταση της Μαρίας Τσιριμονάκη. Έγραφε η αείμνηστη δέσποινα του Ρεθύμνου πριν από 19 χρόνια: «Κρίμα που ο άνεμος της αλλαγής εσάρωσε όλα όσα θα μπορούσαν να θυμίσουν την κυρία Αμαλία στις γενιές που σήμερα ζουν και σ’ αυτές που θάρθουν. Μήπως μια εντοιχισμένη πλάκα στο πλάι της παλιάς εισόδου του σχολείου θα διαιώνιζε τη μνήμη της; Αυτοί που φοίτησαν σ’ αυτό το σχολείο θα μπορούσαν να το κάμουν», έγραφε στους «Ρεθεμνιώτες» η κυρία Μαρία. Όπως θα μπορούσαν οι μαθητές του -να προσθέσω κι εγώ με τη σειρά μου- να εκδώσουν ένα βιβλίο, ένα αναμνηστικό λεύκωμα, στους οποίους προσφέρω όσα στοιχεία μπόρεσα να ερανίσω, μαζί με 160 περίπου φωτογραφίες που συγκέντρωσα με τη βοήθειά σας. Το αξίζει, νομίζω, ένα εκπαιδευτήριο που για έξι δεκαετίες ανέβασε ψηλά τον πήχη της ρεθεμνιώτικης εκπαίδευσης.