Η Μάχη των Μελάμπων στο Ροθιανό ή Κακό ρυάκι, όπως ονομάστηκε από τους Τούρκους, τη νύχτα του Μ. Σαββάτου προς Κυριακή του Πάσχα, 12 Απριλίου του έτους 1822, αποτελεί σημαντικό ιστορικό πολεμικό γεγονός της κρητικής επανάστασης, στην οποία πήραν μέρος πολεμιστές από τα χωριά της ευρύτερης περιοχής.
Οι ελάχιστες μέχρι τώρα πρωταρχικές πληροφορίες για τη μάχη προκύπτουν από την προφορική παράδοση καθώς επίσης και από πολύ σύντομες αναφορές σε πονήματα των:
1) Εμμανουήλ Λαμπρινάκη-1890 και 2) Εμμανουήλ Γ. Γενεράλη-1891 ενώ με το γεγονός αυτό ασχολήθηκαν και οι σύγχρονοι ερευνητές-συγγραφείς : Ιωάννης Ι. Χαχαριδάκης, Νίκος Φασατάκης, Βαρδής Τσιράκης, Θεόδωρος Στ. Πελαντάκης.
Για το εν λόγω ιστορικό γεγονός υπήρχαν μέχρι σήμερα ελλιπή έως ελάχιστα στοιχεία, πολύ ισχνά, ανεπαρκή και «δυσανάλογα» σε σχέση με τη σκληρότητα της μάχης, τη γενναιότητα που επέδειξαν οι ντόπιοι οπλαρχηγοί και πολεμιστές αλλά και τις αριθμητικές απώλειες των μαχομένων, κυρίως από την πλευρά των Τούρκων.
Σύμφωνα με την ιστορική παράδοση, στην εν λόγω μάχη σκοτώθηκαν 1400 Τούρκοι και 120 Χριστιανοί, ως αιτία δε για τη διεξαγωγή της θεωρείται η απόφαση των Τούρκων να τιμωρήσουν τους κατοίκους των Μελάμπων για την ενεργό συμμετοχή τους στις επαναστατικές κινητοποιήσεις .
Το δέος και η υπερηφάνεια για τους αγωνιστές προγόνους της περιοχής μου ήταν τα συναισθήματα που με κυρίευαν κάθε φορά που γινόταν αναφορά στο γεγονός ή επισκεπτόμουν το σημείο της Μάχης. Δεν μπόρεσα όμως ποτέ ως Μελαμπιανός και Αηβασιλιώτης, και εξομολογούμαι γι’ αυτό, να συμβιβαστώ με τη σκέψη πως για μια τέτοιου μεγέθους ιστορική πράξη δεν υπήρξε έως τώρα εκτενής ιστορική αναφορά-καταγραφή, από κάποιον ιστορικό ή άλλο πρόσωπο της εποχής εκείνης, ή συσχετισμός με άλλα ιστορικά γεγονότα, παρά μόνο εκείνες «οι τρεις γραμμές» στα σχολικά βιβλία γεωγραφίας των Λαμπρινάκη-Γενεράλη την περίοδο 1890.
Το κενό αυτό με απασχόλησε πάνω από μια δεκαετία, αφιέρωσα δε αρκετό χρόνο στην έρευνα, εντός αλλά και εκτός Κρήτης και προς κάθε κατεύθυνση, που θα μπορούσε να δώσει πληροφορίες.
Έτσι, μέσα από την αναζήτηση οδηγήθηκα, προσφάτως στον εντοπισμό ιστορικών κειμένων του οπλαρχηγού Νικόλαου Γεωργίου Φωτάκη ή Καπετανάκη από τις Μέλαμπες.
Ο Ν.Γ. Φωτάκης σε κείμενα της εποχής για τη Μάχη των Μελάμπων περιγράφει εκτενέστατα, με απόλυτη πληρότητα και σαφήνεια, όλα αυτά που διαδραματίσθηκαν πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της νύχτας του Μεγάλου Σαββάτου στις 12 Απριλίου 1822.
Ερμηνεύει και συσχετίζει μάλιστα τα γεγονότα με όλα τα υπόλοιπα της κρητικής επανάστασης. Εμπεριέχει επίσης άγνωστα έως τώρα ποιήματα για τη μάχη, ζωντανούς διαλόγους καθώς και εντυπωσιακή, λεπτομερειακή περιγραφή όλων των φάσεων της εισβολής των Τούρκων εντός των Μελάμπων, της λεηλασίας του χωριού, καθώς και της φοβερής μάχης στο Κακό Ρυάκι, κατά την αποχώρηση των Τούρκων προς τη Μεσσαρά.
Πολύ μικρό μέρος μόνο, ελάχιστο και ενδεικτικό, άγνωστων έως σήμερα στοιχείων για εκείνη τη νύκτα, όπως τα περιγράφει ο Ν.Γ. Φωτάκης παραθέτω παρακάτω:
1. Λίγες μέρες πριν από τη μάχη, σε συμβούλιο των μπέηδων της Αμπαδιάς, παρεβρέθηκε η μητέρα του Αγακάκη-γενίτσαρου από το Βαθειακό-έχοντας αγκαλιά τα ορφανά του γιου της, ο οποίος είχε δολοφονηθεί με άγριο τρόπο πριν μερικά χρόνια από Μελαμπιανούς. (Ο Αγακάκης είχε απαιτήσει από τον Μαρκοδιακουμή στις Μέλαμπες να του δώσει τη γυναίκα του, αυτός αρνήθηκε και ο Αγακάκης τον σκότωσε. Οι Μελαμπιανοί αμέσως τον κατεδίωξαν και τον κατακρεούργησαν.) Στο συμβούλιο εκείνο η μητέρα του Αγακάκη απευθυνόμενη προς τους μπέηδες, απαιτεί εκδίκηση.
Με αυστηρό και επιτακτικό ύφος τους λέει:
«…Ήντα κάθεστε, μωρέ, σάν τσι λουχούναις έπαδά; δεν είστε μωρέ άντρες, δεν έχετε τουρκιά ! μά γιάιδέτε, άν ίσως καί δέν πάτε να ξεθεμελιώσετε τσή Μελάμπαις γιαμνιά την ίδια ώρα, πούφαγαν τό γιό μου, κ’ είν’ αφορμή και γιά τόν άνιψό μου, νά πάρετε τό αίμά των όπίσω, καί σύβια τά γυναικόπελά των νά φέρετε γδυμνά είς την αυλή μου μέσα νά βγώ νά τά πετσοτανίσω, τούρκα νά μή ποθάνω,
ανίσως και δέ κάμω μέσα στη χώρα απόψε αρμπεντέ (έπανάστασι)».
2. Δύο ημέρες πριν την επίθεση στις Μέλαμπες, παρουσιάσθηκε στη βουλή κρυπτοχριστιανός με το όνομα «Μεμίσης», που προσποιούνταν τον Τούρκο για να αποσπά πληροφορίες και να τις μεταφέρει στους κρητικούς:
«…είπε τοις βουλευταίς ότι ο στρατός τού Ηρακλείου ετοιμάζεται να εξέλθει του φρουρίου έσπευσμένως, οπως εισβάλη καθ’ ένός τών επαναστατημένων επαρχιών, άλλά έν τούτοις έλεγεν ότι ηγνοεί καί κατά τίνος.»
Την πληροφορία αυτή μετέφερε ο οπλαρχηγός Γεώργιος Φωτάκης (Φωτοδάσκαλος -πατέρας του Ν.Γ.Φωτάκη) στις Μέλαμπες, προκαλώντας την άμεση αντίδραση των χωριανών με την τοποθέτηση παρατηρητών σε διάφορα σημεία.
Οι Μελαμπιανοί δεν γνώριζαν βέβαια τον ακριβή σκοπό αλλά και στόχο των Τούρκων, υποπτεύονταν όμως ότι μπορεί να είναι το χωριό τους.
3. Οι Τούρκοι, 7000!! στον αριθμό, ερχόμενοι από Τυμπάκι, στον Πλατύ ποταμό χωρίστηκαν σε δυο ομάδες, οι οποίες κινήθηκαν κυκλωτικά. Η πρώτη από Β-Α και η δεύτερη από Ν-Δ. Οι Μελαμπιανοί, μη γνωρίζοντας το ακριβές σχέδιό τους, αιφνιδιάσθηκαν. Αντιλήφθηκαν την παρουσία τους όταν πλέον η ομάδα που ερχόταν από Β-Α βρέθηκε στα πρώτα σπίτια του χωριού, στη θέση «Πόρος του Σταυρού», όπου και έγινε η πρώτη μάχη, λίγη ώρα μετά την Ανάσταση. Οι Μελαμπιανοί αμύνθηκαν, όμως οι Τούρκοι μπήκαν στο χωριό, έκαψαν, λεηλάτησαν, έσφαξαν και βεβήλωσαν την εκκλησία που λίγο πριν είχε γίνει η Αναστάσιμη Ακολουθία, καθώς και τις οικίες τους.
4. Ο χρόνος που οι Τούρκοι λεηλατούσαν το χωριό έδωσε τη δυνατότητα στους οπλαρχηγούς της περιοχής Σαχτουρίων, Κρύας Βρύσης, Ακουμίων και Μεσσαράς να σπεύσουν προς βοήθεια, στήνοντας ενέδρα μαζί με Μελαμπιανούς στην περιοχή Κακό Ρυάκι. Εκεί, βάσει σχεδίου που περιγράφεται με απίστευτες λεπτομέρειες από τον Ν.Γ. Φωτάκη, έγινε η κύρια μάχη, στην οποία οι Τούρκοι αιφνιδιάστηκαν και αποδεκατίστηκαν λόγω της γενναιότητας και των έξυπνων και ευφάνταστων πολεμικών πρακτικών των ντόπιων μαχητών .
5. Όπως προκύπτει από την περιγραφή, διευκρινίζεται μάλιστα ρητά, από πλευράς Τούρκων ηγήθηκε της όλης επιχείρησης ο στρατηγός-αρχηγός της Οθωμανικής στρατιάς Χάνιαλης, ο οποίος έθεσε τον εαυτό του επικεφαλής ενός εκ των δυο τμημάτων του στρατού. Αφού όρισε ως υπαρχηγό της επιχείρησης τον αδελφό του, που κι αυτός ονομαζόταν Χάνιαλης, τον έθεσε και επικεφαλής στο δεύτερο τμήμα στρατού. Τον υπαρχηγό Χάνιαλη σκότωσε στη συνέχεια ο Ιωάννης Ασουμανής στο Κακό Ρυάκι κατά την αποχώρηση των Τούρκων :
«….προπορευομένου δέ τού Χάνιαλη καί τή χειρί την μάχαιραν πάλλοντος, είς στρατιώτης γενναίος καί γομανός τό σώμα, ό Ίωάν. Άσουμανής έκ Κρυαβρύσεως, λίθον άρπάξας έξεσφενδόνησε μεθ’όρμής έπί τού στήθους αυτού, τού οποίου η βιαία ορμή τον άπετίναξε μακράν τού ίππου αυτού και τον άφησε νεκρόν. Ό δέ στρατιώτης όρμήσας χάριν της λαμπράς τού πεσόντος πανοπλίας, έξεδιώχθη υπό τών Τούρκων διά πυροβολισμού, ώστε μόλις προέλαβε νά άρπάσιν τό οπλον αυτού, όπερ έκ των σπανίων τής έποχής έκείνης καί νύν ετι διαφυλάττει, ώς κειμήλιον έν τώ οίκω του, καθότι ζει . Άμα δέ τω θανάτω τού άρχηγού Χάνιαλη (ήτοι τού αδελφού τού γενικού άρχηγού), οί ύπ’ αυτόν έσπευδον ακράτητοι είς την λίμνην έπικαλούμενοι την συνδρομήν τών αντίπεραν τού ποταμού…».
6. Στο δάσος που βρισκόταν στο κοντινό ρυάκι του Αλυγαρέ, οι αγωνιστές, εφαρμόζοντας έξυπνες τακτικές, έβαλαν φωτιά, ώστε με τον καπνό να αποπροσανατολίσουν, να δημιουργήσουν αποπνικτική ατμόσφαιρα, να μηδενίσουν την ορατότητα, να προκαλέσουν πανικό, να εμποδίσουν την αποχώρηση των Τούρκων και να τους χτυπήσουν ανελέητα . Παράλληλα στη θέση «Κονοστάσι», στη ανατολική πλευρά του Πλατύ ποταμού, υπήρχε ομάδα οπλαρχηγών με πολεμιστές που χτυπούσαν τους εγκλωβισμένους πλέον Τούρκους κατά την οπισθοχώρησή τους, και οι οποίοι τελώντας υπό πλήρη σύγχυση σκοτώνονταν κατά δεκάδες. Στη θέση αυτή δρούσαν ντόπιοι οπλαρχηγοί καθώς και έφιππη ομάδα, με επικεφαλής τον Ξεπατέρα και τον Κούτρικα από τη Μεσσαρά, οι οποίοι είχαν σπεύσει προς βοήθεια. Έτσι εξηγεί ο Ν. Γ Φωτάκης τις μεγάλες απώλειες και την πανωλεθρία που υπέστησαν οι Τούρκοι.
7. Επιβεβαιώνει επίσης, τις απώλειες και από τις δυο πλευρές: 1450 Τούρκοι νεκροί ενώ 275 Κρητικοί αγωνιστές, γυναίκες και παιδιά αιχμαλωτίσθηκαν ή σκοτώθηκαν.
Μετά την παράθεση των ενδεικτικών αυτών στοιχείων για τη Μάχη των Μελάμπων στο Ροθιανό ή Κακό Ρυάκι, θα ήθελα να προσθέσω και να επισημάνω τα εξής:
Τα νέα στοιχεία για το θέμα τα εντόπισα προσφάτως, πρόκειται δε για ιστορικά γραπτά κείμενα του Νικολάου Γεωργίου Φωτάκη με τους παρακάτω τίτλους :
«Η μονή του Αρκαδίου», (7 Ιουλίου 1885)
«Έναρξις της επαναστάσεως του 1821 εν Κρήτῃ», (15 Σεπτεμβρίου 1885)
«Η κατά των Μελάμπων εκστρατεία των Τούρκων (περί το μεσονύκτιον του Πάσχα του 1822)», (9 Φεβρουαρίου 1886)
Ο Νικόλαος Γ. Φωτάκης ή Καπετανάκης γεννήθηκε στις Μέλαμπες το 1829 και πέθανε το 1916 στα Χανιά. Ήταν γιός του Γεωργίου Φωτάκη-Φωτοδάσκαλου, οπλαρχηγού των Μελάμπων την εποχή εκείνη και πρωταγωνιστή των γεγονότων της Μάχης των Μελάμπων στο Κακό Ρυάκι.
Η ιδιαίτερη οικογενειακή σχέση του Νικόλαου Γ. Φωτάκη με τον οπλαρχηγό της Μάχης και το ότι πρόλαβε και συνομίλησε με πολλούς από τους συμμετασχόντες και πρωταγωνιστήσαντες σε αυτήν, αλλά και η εξέχουσα θέση του ιδίου ως οπλαρχηγού, στη συνέχεια, προβεβλημένου και κοινής αποδοχής προσώπου, του έδωσαν τη δυνατότητα να έχει ασφαλείς πληροφορίες, να τις επεξεργαστεί σοφά, και να δώσει αναλυτικά και ολοκληρωμένα τις περιγραφές του.
Τα όσα κατέγραψε ο Ν.Γ. Φωτάκης για τη Μάχη των Μελάμπων, μέρος των οποίων παραθέτουμε σήμερα, δεν ανατρέπουν στην ουσία τα όσα, πολύ λίγα, γνωρίζαμε έως τώρα, αντιθέτως τα εμπλουτίζουν και τα συμπληρώνουν σε μεγάλη έκταση και βάθος.
Με τις πληροφορίες που δίδει ο Ν.Γ. Φωτάκης διαμορφώνεται η ακριβής εικόνα των γεγονότων, που μέχρι τώρα γνωρίζαμε ασαφώς και αορίστως από αμάρτυρες πληροφορίες και λαϊκές παραδόσεις.
Με την αποκάλυψη της πραγματικής Ιστορίας της Μάχης των Μελάμπων διαπιστώνουμε ότι πρόκειται τελικά για ένα γεγονός από τα πιο σπουδαία της Επανάστασης του 1821 που του αξίζει κάθε τιμή και προβολή, πανελληνίως.
Με την ολοκλήρωση της σύντομης και ακροθιγούς παρουσίασης, σε σχέση με τη σπουδαιότητα και την ιστορική αξία του υλικού που περιέχει, της εργασίας του Ν.Γ. Φωτάκη, θα ήθελα να εκφράσω την ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίησή μου, διότι ένας προσωπικός αλλά και κοινός για μια ολόκληρη τοπική κοινωνία στόχος και προσδοκία επιτεύχθηκαν.
Η Μάχη των Μελάμπων, η οποία αφορά τόσο το χωριό μου τις Μέλαμπες, όσο και τις όμορες περιοχές, μπορεί να αποτελεί πλέον ύψιστο παράδειγμα αλληλεγγύης, ομαδικής δράσης, αντίστασης και αγώνα για τη διεκδίκηση του υπέρτατου ιδανικού της ελευθερίας.
Δεσμεύομαι δε ότι το υλικό αυτό θα τύχει άμεσα επεξεργασίας προκειμένου να εκδοθεί το συντομότερο.
Τελικός μου σκοπός είναι να αποδοθεί στην τοπική κοινωνία και τους φυσικούς απογόνους των αγωνιστών, αλλά και στους ιστορικούς- μελετητές προς περαιτέρω αξιοποίηση.
Ένα από τα παρατιθέμενα από το Ν.Γ. Φωτάκη ποιήματα:
«Κρήτ’ άπου σε θεμέλιωνε μην είχε το λογιάση
καί μνιά μεγάλη Παρασκευή μην ήθελε βραδυάση
ετότες π ‘αποφάσισεν ο Χάνιαλης νά ζέψη
τσή Μέλαμπαις μεσάνυκτα, κ’έβγήκε νά κρουσέψη
κ’εκαμε μάναις κ’έκλαψαν, καί μαυροφορεθήκαν
κοπέλαις μέ το φερεντζέ,μωρά κι’ορφανευτήκαν.
Μανέ κ’έβγηκε ξαφνικά, μανέ κέφταξε νύκτα
τά ΄λεγε μέ το λοϊσμό νά κάμη δέ τ΄ άφήκα,
γιατί κι΄ άν είχε κατά νου ένα λαό μονώρα
γιατί κι΄ άν είχε κατά νου ένα λαό μονώρα
να πάρ’ από τήν έκκλησιά γιά σκλαβωμό στη χώρα
ετούτο δεν το ‘πέτυχε κι’ ανάθεμμα του γίνει,
γιατί δυό ρυάκια γέμισε κόκκαλα και μνιά λίμνη.
Μ’άντα το θελω ‘γώ νά λεν, κι΄ ο ΄χθρός μου πώς νικάται,
κ’ ενας γιά μας δεν ομιλεί, μηδ’ ό Θεός λυπάται.»
* Ο Αντώνης Ε. Τσουρδαλάκης είναι εκπαιδευτικός
