Η ξενάγηση της Κυριακής θα ξεκινήσει στις 6.00 από το Μνημείο 110 Μαρτύρων στην «Άμμο» των Μισιρίων και θα καταλήξει στο ξενοδοχείο «Ιδαίον» και περιλαμβάνει 30 στάσεις και μία προβολή φωτογραφιών. Όλα αυτά περιγράφονται παρακάτω, για όσους αναγνώστες ενδιαφέρονται αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα να ακολουθήσουν. Στα Μισίρια και Περιβόλια τις γνώσεις του θα μοιραστεί με τους περιηγούμενους ο ιστορικός τοπιογράφος της περιοχής Αλκιβιάδης Μαυράκης και στο παλιό λιμάνι ο γνώστης του Μανόλης Καρνιωτάκης.
Στάση 1η. Μνημείο 110 Μαρτύρων στην «Άμμο», Γερμανικό Ναρκοπέδιο, Πηγάδι με «Άπιαστο Νερό», Μισίρια (τοπωνύμιο). Η εκκίνηση θα πραγματοποιηθεί από το Μνημείο Ελευθερίας, που έχει μεταφερθεί εδώ από την πρώτη του θέση στο Συμμαχικό Νεκροταφείο, εκεί που βρίσκεται σήμερα το 9ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου. Οι εκτελέσεις στην Άμμο Μισιρίων από τα Γερμανικά αποσπάσματα έγιναν σε τρεις τουλάχιστον φάσεις και η περιοχή αυτή αμέσως μετά τον τραγικό Μάη του 1941 παρουσίαζε εικόνα εκτεταμένου νεκροταφείου, με τάφους οριοθετημένους με λευκές θαλασσινές κροκάλες. Ολόκληρη η παραλία, από την ΒΙΟ μέχρι την Σκαλέτα ναρκοθετήθηκε και μετά τον πόλεμο οι απώλειες Περβολιανών αλλά Ρεθεμνιωτών αποναρκοθετών υπήρξαν πολλές. Η συνοικία Μισίρια εκτείνεται από το ρέμα Κουτσουλίδη μέχρι τον ποταμό Πλατανέ και ονοματοδοτήθηκε πιθανώς από στρατωνισμό αιγυπτιακού στρατού (Μισίρι) τη δεκαετία του 1830 στην περιοχή, η οποία στην πραγματικότητα εποικίστηκε μετά το 1922 από 40 οικογένειες μικρασιατών προσφύγων. Το Πηγάδι με το «Άπιαστο (αστείρευτο) Νερό» βρισκόταν στην αλάνα απέναντι από το σημερινό «Μικρασιάτικο», όπου και είχε αρχίσει να ανεγείρει κλινική ο μετέπειτα δήμαρχος και γιατρός Β. Δασκαλάκης.
Στάση 2η. Ρυάκια Κουτσουλίδη, Μπαρά (Σβίγα), Λιβαδάκι, Σαρακηνού, Καπνουτζή, Ουρανού, Κοτσιφού, παραλιακή λεωφόρος (1983), φάμπρικες Μπαρά, Βογιατζάκη και Καλογεράκη. Μοιάζει ασύλληπτο στο νου αλλά σχεδόν 10 χειμαρρικά ρεύματα των Περιβολίων έχουν μετατραπεί σε δρόμους, με όποιους κινδύνους συνεπάγεται ένας τέτοιος βιασμός της φύσης. Τέτοια είναι και τα ρυάκια Κουτσουλίδη (οδός Αυστραλών Πολεμιστών), Μπαρά ή Σβίγα (οδός Καισαριανής), Λιβαδάκι (οδός Μ. Μπριλλάκη, παλιότερα χειμερινό τέλμα), Σαρακηνού (ανατολικά οδού Δασκαλάκη), Καπνουτζή (οδός Κωνσταντουδάκη, όπου και το τζαμί των Περιβολίων), Ουρανού (οδός Πόντου) και Κοτσιφού (Μ. Πολυχρονάκη, οδός Ειρήνης). Η σημερινή οδός Καισαριανής (στενό της Σβίγας) φιλοξενούσε μερικά από τα σημαντικότερα ελαιοτριβεία των Περιβολίων. Μέχρι την επανάσταση του 1821 μια εκτεταμένη περιοχή γύρω από το Σαρακηνού Ρυάκι αποτελούσε ελαιώνα, ο οποίος τότε ξυλεύτηκε.
Στάση 3η. Περβολιανά κολλόδεντρα (ιξοί), Σεπέρια (αμμοθίνες) και χλωρίδα τους (κρινάκια άμμου, πίπιλα, αθάνατοι, αγριοκυπάρισσα). Η μοναδικότητα των κολλόδεντρων (ιξών) έδινε στους Περβολιανούς τη δυνατότητα ενός πρόσθετου εισοδήματος, κατασκευάζοντας και πουλώντας βεργιά (ξόβεργες) από τα «κούκουδα» που παρήγαγαν και μέλι. Η οικολογική λειτουργία των αμμοθινών (σεπέρια στην περβολιανή διάλεκτο) είναι επαρκώς τεκμηριωμένη. Χαρακτηριστικά φυτά που τις υποστήριζαν ήταν τα κρινάκια της άμμου (pancratium maritimum), τα πίπιλα (αθανατάκια με ανθούς με γλυκό χυμό), οι κλασικές για το περβολιανό τοπίο αγαύες (αθάνατοι) και τα αγριοκυπάρισσα, που δημιουργούσαν φυσικούς φράκτες.
Στάση 4η. Παραλιακή λεωφόρος, Μπιριτζή Κουλές και ομώνυμη μάχη το 1822. Η παραλιακή λεωφόρος τελείωσε το έτος 1983 και διαμορφώθηκε σε βάρος του πλάτους της αμμουδιάς, αποφορτίζοντας το κυκλοφοριακό πρόβλημα του Ρεθύμνου. Υπήρξαν συγκρουόμενες απόψεις και συμφέροντα για την επέκτασή της προς τη Μισιριανή παραλία και το έργο έμεινε εκεί. Ο (πρώτος) Μπιριτζή Κουλές του Ρεθύμνου ήταν οικοδομημένος στο ύψωμα, στο οποίο αργότερα χτίστηκαν τα σπίτια της περιοχής Μακρυγιάννη. Στην περιοχή του διεξήχθη μεταξύ των υπερασπιστών του Ρεθύμνου και των επαναστατών σημαντική μάχη το 1922. Οι αντίστοιχοι αμυντικοί πύργοι και κουλέδες γύρω από το Ρέθυμνο ξεπερνούσαν τους 10.
Στάση 5η. Κόρακα ποταμός (Αηδονιών, Μπαφόρμα) και Καμάρα, Γερμανικό όρυγμα, Τσουρλή Παπούρα. Ο ποταμός Κόρακας (ποταμός των Αηδονιών ή Μπαφόρμα) αποτελούσε κατά τον 20ό αιώνα το φυσικό όριο του συνοικισμού των Περιβολίων (Παγτσελίκ επί Τουρκοκρατίας) με τη ρεθεμνιώτικη συνοικία της Καλλιθέας. Ένα γερμανικό όρυγμα είχε διανοιχτεί 200 μέτρα ανατολικά της Παπούρας, με πλάτος 10 και βάθος 3 μέτρων και ξεκινούσε από την παραλία, φτάνοντας μέχρι τον κεντρικό δρόμο.
Η Παπούρα φιλοξενούσε την τουβλοποιία και το αντίστοιχο εργοτάξιο του Ευάγγελου Τσουρλάκη, μονάδα που μαζί με την ΒΙΟ και το συγκρότημα του Π. Γαγάνη στο λιμάνι αποτελούσαν μεταπολεμικά τις μεγάλες βιομηχανίες του Ρεθύμνου. Μια σημαντικά μικρότερη τουβλοποιία-κεραμοποιεία λειτουργούσαν οι Α. και Σ. Ψαλτόπουλος στην περιοχή του «Πήγασου».
Στάση 6η. Άη Γιώργης Πεταλιώτης, Γήπεδο Κεραυνού, Τοπ Αλτί, Τενεκέ Μαχαλάς, Γερμανικό εργοτάξιο αμμοχάλικου, συνοικία Τερψιθέα. Στον Άγιο Γεώργιο ήταν αφιερωμένο τόσο ένα εικονοστάσι όσο και ο ομώνυμος ναός, ο οποίος στις αρχές της δεκαετίας του 1970 περιτειχίστηκε με τον νεοανεγειρόμενο και συνέχισε να λειτουργείται μέχρι την ολοκλήρωση του νέου, οπότε και κατεδαφίστηκε. Για το επίθετο που συοδεύει το όνομα διασώζεται η παράδοση του Τούρκου πεταλωτή. Τοπ Αλτί ονομαζόταν η περιοχή περιμετρικά της Φορτέτζας που καλυπτόταν αμυντικά από τα κανόνια της. Η συνοικία της Τερψιθέας απλωνόταν δυτικά της ΒΙΟ. Τενεκέ Μαχαλάς αποκλήθηκε μετά την Μικρασιατική καταστροφή τμήμα της συνοικίας αυτής, με κυρίαρχο το σπίτι και την περβόλα του καραγωγέα Μιχάλη Καζίλα. Στην ακτή τα γερμανικά στρατεύματα είχαν εγκαταστήσει εργοτάξιο αποκομιδής έτοιμου αμμοχάλικου για τα έργα τους και για τη σκυρόστρωση της εθνικής οδού από τις Βρύσες ως το Γενί Καβέ.
Στάση 7η. ΒΙΟ και Μεζάρια. Μετά την ανακαίνιση των χρόνων 1946-48 η ΒΙΟμηχανία της Εταιρείας Ελαιουργίαι της Ελλάδος (ΕΤΕΛ), με διευθυντή τον Φραγάκη, απασχολούσε κατά την χειμερινή περίοδο περισσότερους από 150 εργαζόμενους, σε τρεις βάρδιες, που ξεκινούσαν και τελείωναν υπό τους ήχους της «μπουρούς», ρολογιού τότε του Ρεθύμνου. Την περίοδο εκείνη οικοδομήθηκε και το μοναδικό ενθύμημα της επιχείρησης που διασώζεται, το φουγάρο, αν και η επιχείρηση ραφιναρίας-σαπωνοποιείου περιλάμβανε, πλην των καθαυτό βιομηχανικών χώρων, δεξαμενές, πλάστιγγα, γραφεία διοίκησης κ.α. Στο νότο του εργοστασίου υπήρξε μουσουλμανικό νεκροταφείο.
Στάση 8η. «Φλοίσβος» και Κονσερβοποιείο Δομαζάκη. Οι εγκαταστάσεις «Φλοίσβος» του Τσακίρη υπήρξαν οι πρώτες λουτρικές του Ρεθύμνου, με καμπίνες έκδυσης και χώρο ελαφράς εστίασης. Το κονσερβοποιείο Δομαζάκη συντηρούσε τα περισσεύματα της πρωτογενούς παραγωγής (αμπελόφυλλα, μπάμιες, τομάτες κ.α.).
Στάση 9η. Ρέμα Συνατσάκη, Ταμπακαριά και La Croce. Το ρέμα φαίνεται ότι πήρε το μεταγενέστερο όνομά του από το σαπωνοποιείο Χ. Συνατσάκη. Εδώ βρίσκονταν τα βυρσοδεψεία πριν τη σταδιακή μεταφορά τους στη δυτική ακτογραμμή του Ρεθύμνου, ενώ σε μια προγενέστερη εποχή, στη Βενετοκρατία, ερωτηματικά εγείρει η απεικόνιση ενός μεγάλου μνημειακού σταυρού (La Croce).
Στάση 10η. Κτήριο «Δελφίνι», πλατεία Μενέλαου Παπαδάκη, σύμπλεγμα «Δελφίνια». Το κτήριο «Δελφίνι» υπήρξε η δεύτερη δημοτική κατασκευή επί της παραλιακής οδού (1974) και εξυπηρέτησε ιδιαίτερα την εστίαση των φοιτητών των σχολών του Ρεθύμνου αλλά και τη διασκέδασή τους και τα τελευταία χρόνια λιμενικές και δημοτικές υπηρεσίες. Ο μόλος μπροστά του είχε αρχίζει να κατασκευάζεται κατά τη δεκαετία του 1960 και διαπλατύνθηκε το 1995, οπότε άρχισε να διαμορφώνεται σε πλατεία, με το όνομα του πρώτου χριστιανού δημάρχου Μ. Παπαδάκη. Το ορειχάλκινο γλυπτό σύμπλεγμα «Δελφίνια», σήμα κατατεθέν σήμερα του Ρεθύμνου, φιλοτεχνήθηκε από τον Γ. Παρμακέλη και τοποθετήθηκε στον υπήνεμο μόλο το 1986.
Στάση 11η. Ξενοδοχείο «Ξενία». Το πρώτο καθαρά τουριστικό ξενοδοχείο της πόλης «Ξενία» κατασκευάστηκε επάνω σχεδόν στην άμμο το 1962 και επεκτάθηκε το 1966. Απετέλεσε το κέντρο των κοσμικών εκδηλώσεων της πόλης. Αργότερα περιέπεσε σε αφάνεια και παραχωρήθηκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης για δημιουργία φοιτητικής εστίας,
Στάση 12η. Οχυρό Μπαλτά Ντάμπια, προμαχώνας Αγίας Βαρβάρας, Άμμος Πόρτα, ναός Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, καταλύματα μισθοφόρων, «Σκάρπα». Το οχυρό «Ντάμπια» κατασκευάστηκε επί Τουρκοκρατίας προκειμένου να υποστηρίξει τον προμαχώνα του τείχους της Αγίας Βαρβάρας και την ευάλωτη Πύλη της Άμμου (Σαμπιονάρα, Κουμ Καπί). Σήμερα δεν διασώζεται τίποτα από τα παραπάνω αλλά ούτε και ο εκεί ναός του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, σε αντίθεση με τρεις από τις κατοικίες των μισθοφόρων υπερασπιστών στην οδό Μακαρίου. Η περιοχή ήταν παλιότερα γνωστή ως «Σκάρπα».
Στάση 13η. Πλατεία Άγνωστου Στρατιώτη, κατεδαφισμένος Κουμπές, «Κύμα», ναυάγιο «Αλμπάνο». Η πλατεία άρχισε να παίρνει τη μεταγενέστερη μορφή της το έτος 1930, οπότε και κατεδαφίστηκε ο ανατολικός κουμπές του Ρεθύμνου και τοποθετήθηκε στο κέντρο ο μαρμάρινος ανδριάντας του γλύπτη Δ. Περάκη. Εμβληματικό κτήριο της πλατείας υπήρξε το καφενείο-πρακτορείο λεωφορείων «Κύμα», ενώ εξίσου αξιοσημείωτη είναι στη μνήμη των Ρεθεμνιωτών η πολυήμερη προσάραξη στα αβαθή μπροστά από το «Κύμα» του πλοίου «Αλμπάνο» το 1960.
Στάση 14η. Βιοτεχνική ζώνη (Λαδάκικα και Σαπωνοποιεία, Μεταξαριό, Οινοπνευματοποιείο, Βιομηχανία Γαγάνη). Όπως και η δυτική ακτή έτσι και η Προκυμαία και το παλιό λιμάνι λειτούργησαν κατά περιόδους και ως βιομηχανική ζώνη, χαμηλής οπωσδήποτε όχλησης, με λαδάδικα (Ορφανουδάκη, Μουσούρου κ.α.), σαπωνοποιεία (Καζάζ Αλή, Ορφανουδάκη Σ., Ορφανουδάκη Α. κ.α.), μεταξουργείο (στο υπόγειο του Πύργου του Νερού), οινοπνευματοποιείο (Σπανουδάκη στο ισόγειο του παλιού δημαρχείου) και, πάνω απ’ όλα, με τη βιομηχανία Π. Γαγάνη, που περιλάμβανε εργαστήρια ζυμαρικών, χαλβά, πλεκτήριο, τυποποιητήριο ξηρών καρπών, χαρουπόμυλο, υπηρεσίες μεταφορών και ρυμούλκησης κ.λπ.
Στάση 15η. Τέμενος Καρά Μουσά Πασά – Μονή Αγίας Βαρβάρας. Το αφιερωμένο στον σαντζάκ μπέη (1670-1692) του Ρεθύμνου Καρά Μουσά πασά «Τζαμί της Άμμου» είναι πιθανό να οικοδομήθηκε επάνω στον ορθόδοξο ναό της Αγίας Βαρβάρας, αν και η ρεθυμνοτουρκική παράδοση δεν το δέχεται και αναφέρεται σε εξαρχής οικοδόμηση.
Στάση 16η. Παραθαλάσσιες συνοικίες Κουμ Καπί, Σαμπιονάρα, Αρβανιθιά, Γιαλί, Μπαλτά, Τσουρούνι, Χαλάστρα. Η συνοικία Γιαλί επί Τουρκοκρατίας κάλυπτε ολόκληρη την περιοχή της μεταγενέστερης Προκυμαίας, με υποσυνοικίες εκείνες του Κουμ Καπί, του Μπαλτά (από σχετικό ιστορικό γεγονός), του Τσουρουνιού και της Χαλάστρας, γύρω από το παλιό Δημαρχείο.
Στάση 17η. Ρέμα Καμαράκι, χοιροσφαγεία, ταμπακαριά, βαφεία. Το ρέμα Καμαράκι, που ονοματοδότησε την ομώνυμη συνοικία και έχει αφήσει τα ίχνη του στο 2ο Δημοτικό Σχολείο, γεφυρωνόταν στο ύψος της σημερινής διασταύρωσης Αρκαδίου και Καλλέργη από ένα μικρό γεφύρι, που διακρίνεται στον πολύτιμο πίνακα Civitas Rethymnae. Εδώ ήταν χωροθετημένα τα χριστιανικά χοιροσφαγεία και μερικά ταμπακαριά, πριν από τη μεταφορά τους στα μέσα του 18ου αιώνα στη δυτική βιομηχανική ζώνη της πόλης.
Στάση 18η. Ακτογραμμή Βενετοκρατίας. Η χαμηλή ακτή μπροστά από την πόλη επεκτείνεται εδώ και πολλούς αιώνες εις βάρος της θάλασσας. Όπως φαίνεται καθαρά στον παραπάνω πίνακα αλλά και σε όλους τους χάρτες της Βενετοκρατίας, στα μέσα του 18ου αιώνα επί Τουρκοκρατίας πραγματοποιήθηκαν επιχωματώσεις και προστέθηκε το επίμηκες οικοδομικό τετράγωνο από τη Λότζια μέχρι την Πύλη της Άμμου.
Στάση 19η. «Λαβύρινθος». Το δημοτικό κτήριο «Λαβύρινθος» εισήγαγε το Ρέθυμνο στην εποχή του τουρισμού και των υπηρεσιών, οικοδομημένο ως λουτρικό κτήριο το 1969 και στη συνέχεια με λειτουργίες αναψυχής και στέγασης του ΕΟΜΜΕΧ και του Λιμενικού Ταμείου. Ήταν μονώροφο και οικοδομημένο με πέτρα Αλφάς και κατεδαφίστηκε -ίσως άδικα- τα έτη 2007 και 2008, σε δύο φάσεις.
Στάση 20η. Παλιό Δημαρχείο. Καφενεία Προκυμαίας και Λιμανιού και εθιμοτυπίες ούζου. Βόλτα. Από το 1915 το Δημαρχείο στεγάστηκε στην βακουφική αυτή οικοδομή, που αργότερα στέγασε για λίγο το «Ίδρυμα Σοσιαλιστικών Μελετών Σ. Καλλέργης» και στη συνέχεια συλλόγους της πόλης. Σήμερα έχει περιπέσει σε άσχημη κατάσταση. Από τα καφενεία της Προκυμαίας και του λιμανιού γνωστότερα έχουν μείνει η «Ίδη», το «Πανελλήνιον» (αργότερα «Εθνικόν»), του Σταμάτη Κουτσουράκη (Βασιλικών), του Κουτσουρούμπη (Βενιζελικών), το «Κύμα», τα «Ολύμπια», τα καφενεία Σπανουδάκη και Ηλιάκη (με τους γνωστούς αργιλέδες) και στο λιμάνι τα καφενεία του Κόκκινου, του Δασκαλάκη, του Λιοδάκη, του Μαντουβίνη, του Τσομπανάκη και του Τσουντάνη. Γνωστή έχει μείνει, για τα χαρτοπαίχνια (και όχι για την επιστημοσύνη της), η «Λέσχη Επιστημόνων». Τα παραλιακά καφενεία σέρβιραν ούζο με πρώτους, δεύτερους κ.λπ. μεζέδες ενώ στα καφενεία του λιμανιού σερβιριζόταν περισσότερο η ρακή. Η βόλτα στην Προκυμαία, απογευματινή και βραδινή, αλλά και πρωινή Κυριακάτικη, αποτελούσε επί δεκαετίες σημαντικό σημείο της κοινωνικής ζωής των Ρεθεμνιωτών.
Στάση 21η. Λύκειο Ελληνίδων, μνημεία Κ. Παρρέν-Σιγανού και Γυναίκα της Κρήτης. Τα εγκαίνια του κτηρίου του ΛΕΡ έγιναν το 1935, ενώ κατά τη Γερμανοκατοχή η αίθουσα επιτάχθηκε και μετά την απελευθέρωση κατελήφθη από ιδιώτη (κινηματογράφος «Ρεξ»). Επανήλθε στα χέρια του Λυκείου στα μέσα της επόμενης δεκαετίας και ακολούθησε ριζική ανακαίνιση του κτιρίου, ενώ μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί τρεις φορές βελτιωτικές εργασίες. Μπροστά είναι τοποθετημένα αναμνηστικά γλυπτά για την Κ. Παρρέν-Σιγανού (γλύπτης Μ. Γεωργιλάκης) και για την Γυναίκα της Κρήτης (γλύπτης Ν. Γεωργίου).
Στάση 22η. Πλατεία Βενετοκρατίας, μετέπειτα Μεϊντάνι. Το Ρέθυμνο, θέλοντας να μοιάσει στην μητρόπολη Βενετία, είχε μια κυρίαρχη θαλασσινή πλατεία, με τη Loggia, τον Πύργο του Ρολογιού, την Κρήνη Rimondi και την καθολική μονή του Αγίου Ιωάννη. Επί Τουρκοκρατίας η Πλατεία μετατράπηκε σε απλό δρόμο, που οδηγούσε σε μια μεσόγεια νέα πλατεία, το Μεϊντάνι (Τ. Πετυχάκη).
Στάση 23η. Κατασκευή πλατείας Χιοστάκ και Προκυμαίας, Ιστός, Αποβάθρα, Οικίσκος υποδοχών. Η πλατεία Χιοστάκ κατασκευάστηκε με επιχωματώσεις το 1898 για διεύρυνση του χώρου φορτοεκφορτώσεων του λιμανιού. Η Προκυμαία κατασκευάστηκε σε δύο φάσεις, τα έτη 1900 και 1906-1910, με τρεις λωρίδες αρχικά. Η Αποβάθρα μπροστά από τα σκαλάκια άφιξης και αναχώρησης των ταξιδιωτών για τα αραγμένα αρόδο πλοία φαίνεται να οικοδομήθηκε κατά τη δεκαετία του 1920, μαζί με τον Ιστό, στον οποίο πραγματοποιούνταν μέχρι την ολοκλήρωση της πλατείας Άγνωστου Στρατιώτη τελετές ύψωσης σημαίας. Πριν στη θέση της Αποβάθρας είχε κατασκευασθεί ένα λευκό ξύλινο μικρό κτήριο, αρχικά για την υποδοχή του Πρίγκιπα Γεωργίου του 1899 και στη συνέχεια για άλλες επίσημες υποδοχές.
Στάση 24η. Έργα βενετσιάνικου λιμανιού. Τα σημαντικότερα έργα που πραγματοποιήθηκαν στο Μαντράκι επί Βενετοκρατίας ήταν η διάνοιξη δύο καναλιών (sboratore) για την εκφόρτιση της προσάμμωσης τα έτη 1582 και 1583, η ριζική ανακατασκευή του ανατολικού μόλου το 1616, η προσθήκη το 1626 κρηπιδώματος μήκους 33 μέτρων στο νότιο μόλο και η κατασκευή προστατευτικού περιφερειακού τείχους, που έφτανε μέχρι τη Φορτέτζα. Οπωσδήποτε δεν μπόρεσαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της προσάμμωσης του, γι’ αυτό και επί Τουρκοκρατίας πραγματοποιήθηκαν έργα τα έτη 1646-49, 1734, στις αρχές του 19ου αιώνα, επί Αιγυπτιοκρατίας, το 1872 και το 1878.
Στάση 25η. Συνοικίες Καστέλι και Καντάκιο. Και οι δύο λέξεις περιγράφουν ως συνοικίες το πρωτοκύτταρο του Ρεθύμνου, το Castell Vechio ή Antico Castello, που η διαφορετική πολεοδομική του συγκρότηση είναι εμφανής μέχρι σήμερα (οδός Μεσολογγίου, Μακεδονίας, Πλατεία Πλαστήρα, βενετσιάνικο λιμάνι, Παλαιολόγου, κρήνη Rimondi). Η λέξη «Καντάκιο» δείχνει ότι το πρωταρχικό κάστρο περιβάλλονταν από αμυντική τάφρο.
Στάση 26η. Υγειονομείο (Lazaretto), Νοσοκομείο, Στρατώνας, Νεώρια, Κονάκι Χατζή Οσμάν Πασά, Βίντσι, Κλινική Κοκονά. Μια σειρά κτηρίων οικοδομήθηκαν επί Βενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας για να υποστηρίξουν τη ζώνη του λιμανιού, που αποτελούσε μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα το κέντρο της οικονομικής ζωής του Ρεθύμνου. Αργότερα, όταν το λιμάνι περιέπεσε σε παρακμή, άρχισαν να εισδύουν νέες χρήσεις, μεταξύ των οποίων και η ιατρική, με την κλινική του Νίκου Κοκονά.
Στάση 27η. Άγιος Νικόλαος, Πύργος Νερού, Δημοτικός Κήπος Ρεθύμνης (Κήπος Πρίγκηπος Γεωργίου), καφενείο Κόκκινου. Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου ήταν οικοδομημένη δίπλα στον μεγάλο sboratore ενώ ο Πύργος του Νερού (Σου Κουλές) πάνω στο παλιότερο Υγειονομείο και στέγασε στο δώμα του τον πρώτο Δημοτικό Κήπο (αργότερα Κήπο Πρίγκηπος Γεωργίου) και το γνωστό καφενείο του Μανόλη Χαμαράκη (Κόκκινου). Το 1931 κατά τις εργασίες καθαίρεσής του αποκαλύφθηκαν ερείπια κτηρίων της ρωμαϊκής περιόδου, ενώ παρόμοια είχαν βρεθεί και επί Βενετοκρατίας κατά τη διάνοιξη των καναλιών.
Στάση 28η. Περιμετρικό τείχος λιμανιού, Τελωνείο, Καρνάγιο, Γλίστρα. Υπολείμματα του περιμετρικού τείχους του λιμανιού διασώζονται στη βάση του υπάρχοντος σήμερα τείχους, ιδιαίτερα πίσω από τις εγκαταστάσεις του Τελωνείου. Το επιφανές κτήριο του Τελωνείου οικοδομήθηκε εν μέσω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1919, το 1931, μαζί με σημαντικά άλλα κτήρια της πόλης (Ορφανοτροφείο, σχολεία κ.α.). Στο παραπλεύρως καρνάγιο σκαρώνονταν κυρίως τρεχαντήρια και σπανιότερα λίμπερι, καραβόσκαρα και βαρκαλάδες, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980.
Το ναυπηγείο χρησιμοποιούσε και την υπάρχουσα σήμερα γλίστρα, ενώ παραπίσω υπήρχε το λευκό σπιτάκι του φαροφύλακα.
Στάση 29η. Φανάρι. Στην πρώιμη Τουρκοκρατία φαίνεται ότι λειτουργούσε στο λιμάνι κάποιου είδους φάρος, αφού 1699 αναφέρεται ως φαροφύλακας ο Αλή αγάς, επικεφαλής φρουράς που έδρευε στον προμαχώνα του λιμανιού. Κατασκευή με τυπική μορφή φάρου οικοδομήθηκε στο ακρομόλιο κατά την περίοδο της αιγυπτιακής κυριαρχίας, το έτος 1838 ή 1839, κτίσμα που, με επισκευές τα έτη 1884, 1933 και 1983, έφτασε ως τις μέρες μας. Τα τελευταία χρόνια επιχειρείται από το Λιμενικό Ταμείο η διενέργεια έργου αποτροπής των υποσκαφών στη θεμελίωσή του.
Στάση 30η. Πλατείες Πλαστήρα και Κ. Καραμανλή, ρωμαϊκό κτήριο, υπολείμματα συνδετήριου τείχους βενετσιάνικου λιμανιού-Φορτέτζας. Το έτος 1953 κατά τις εργασίες διαμόρφωσης της πλατείας Πλαστήρα αποκαλύφθηκε ένα οικοδόμημα ρωμαϊκών χρόνων, πιθανόν κατοικία, όπως εικάζεται από το τμήμα της κρηπίδας και από τη βάση και το τμήμα κίονα που βρέθηκαν. Παραδίπλα, στο ξεκίνημά του ο Περιφερειακός δρόμος υποστηρίζεται προς βορράν από υπόλειμμα του συνδετήριου τείχους βενετσιάνικου λιμανιού-Φορτέτζας. Η πλατεία Κ. Καραμανλή πήρε το όνομά της προκειμένου να τιμηθεί ο τότε πρωθυπουργός, που το έτος 1956 στην πρώτη του θητεία υπέγραψε το έργο κατασκευής του προσήνεμου βραχίονα του νέου λιμανιού.
Η δεύτερη «Θαλασσινή Ιστορία» θα κλείσει με προβολή και σχολιασμό μιας εκατοντάδας ιστορικών φωτογραφιών της περιοχής περιήγησης. Οι φωτογραφίες έχουν επιλεγεί από τα αρχεία των Χ. Στρατιδάκη, Μ. Καρνιωτάκη, Γ. Π. Εκκεκάκη, Γ. Σπανδάγου, Συλλόγου Κατοίκων Παλιάς Πόλης, Θ. Κρεβετζάκη, Φωτο-Ρέθυμνο, Βασίλη Χαριτάκη και Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης.
Όσοι αναγνώστες ενδιαφέρονται για το θέμα της περιήγησης αλλά δεν έχουν τη δυνατότητα περπατήματος 3,5 χιλιομέτρων, μπορούν να έλθουν απευθείας στον χώρο προβολής, στο πάντα φιλόξενο ξενοδοχείο «Ιδαίον» του Μπάμπη Μπιρλιράκη στις 9.00 το βράδυ της Κυριακής. Στους συμμετέχοντες θα διανεμηθεί, όπως και στην προηγούμενη ξενάγηση, φυλλάδιο με αναλυτικό πρόγραμμα, προσφορά από των εκδηλώσεων «Ημέρες Ρεθύμνου» του Συλλόγου Κατοίκων Παλιάς Πόλης.
ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
ΑΛΕΞΙΟΥ 1985: Αλεξίου Στ., «Μια απεικόνιση του Ρεθύμνου των αρχών του ΙΖ’ αιώνα», ανάτυπο Επιστημονικής Επετηρίδας Θεολογικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Τιμητικό αφιέρωμα στον ομότιμο καθηγητή Κων/νο Δ. Καλοκύρη, Θεσσαλονίκη, σσ. 227-238.
ΒΑΛΑΡΗΣ 2005: Βαλαρής Θ., Μια πόλη αναμνήσεις, Ρέθυμνο.
ΒΙΒΥΛΑΚΗΣ Δ. 1984: Βιβυλάκης Δ., Τα Περβόλια του Ρεθύμνου στο πέρασμα του χρόνου, Ρέθυμνο.
Γ.Μ. 2007: Γ.Μ., «Η τουριστική ανάπτυξη της παράκτιας υπαίθρου στο Ρέθυμνο», www.greekscapes.gr.
ΔΑΦΕΡΜΟΣ 2007: Δαφέρμος Α., Παραδοσιακά επαγγέλματα που χάνονται, Ρέθυμνο.
ΔΕΡΕΔΑΚΗΣ 2009: Δερεδάκης Ν., «Η πόρτα της Άμμου», deredakis.blogspot.com, 22-2-2009.
ΔΕΤΤΟΡΑΚΙΣ 1949-1950: Δεττοράκις I. «Από το παλαιόν Ρέθυμνον», εφημερίδα Κρητική Επιθεώρησις, φ. 8-7-1949 έως 20-4-1950.
ΕΚΚΕΚΑΚΗΣ 1993Β: Εκκεκάκης Γ., «Εικόνες από το Ρέθυμνο του 1780. Τι αναφέρει για την πόλη μας ο περιηγητής Savary», εφημερίδα Κρητική Επιθεώρηση, φ. 7-7-1993.
ΕΚΚΕΚΑΚΗΣ 1993Γ: Γιώργος Εκκεκάκης, «Γύρω από τα τοπωνύμια «Αρσάνι» – «Σκαλέτα», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 7/8, σσ. 27-31.
ΕΚΚΕΚΑΚΗΣ 2008Α: Εκκεκάκης Γ. (επιμ.), Πληροφορίες και βιώματα του J. M. Tancoigne από την Κρήτη του 1811-1814. Ένα ξεχασμένο κείμενο για την εποχή του Χ’’ Οσμάν Πασά, Ρέθυμνο 2008.
ΕΚΚΕΚΑΚΗΣ 2008Β: Εκκεκάκης Γ., «Η προκυμαία μας και τα στάδια της ολοκλήρωσης του έργου. Οι πρωτεργάτες της κατασκευής της», εφημερίδα Ρέθεμνος, φ. 2-2-2008, σσ. 18-19.
ΕΚΚΕΚΑΚΗΣ 2008Δ: Εκκεκάκης Γ., «Υπήρχαν ενετικά νεώρια στο λιμάνι μας; Ένα πρόσφατο τεστ απέδειξε την άγνοιά μας», εφημερίδα Ρέθεμνος, φ. 15-11-2008, σ. 15.
ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗ 2009: Καπετανάκη-Μπριασούλη Ε., «Η Φαραωνική διαμόρφωση της προκυμαίας του Ρεθύμνου», εφημερίδα Κρητική Επιθεώρηση, φ. 30-7-2009.
ΚΑΡΝΙΩΤΑΚΗΣ 2006: Καρνιωτάκης Μ., Ρεθυμνίων Νόστος. Λεύκωμα, Ρέθυμνο.
ΚΟΥΝΟΥΠΑΣ Μ. 2009: Κούνουπας Μ., «Πλατεία Κιουλούμπαση», εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, φ. 12-9-2009.
ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΔΩΝ: Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου, «Ιστορία από την ίδρυσή του το 1917», www.lykeioellinidonrethymno.com.
ΜΑΛΑΓΑΡΗ – ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ 1985: Μαλαγάρη Α. – Στρατιδάκης Χ., Ρέθυμνο, Οδηγός για την πόλη, Αθήνα (ανατυπώσεις με προσθήκες 1986, 1989 και 1994).
ΜΑΡΙΟΛΟΣ 2012: Μαριόλος Ν., «Στη Μισιριανή άμμο τιμήθηκε η θυσία της Μάχης της Κρήτης», εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, φ. 24-5-2012.
ΜΑΥΡΑΚΗΣ 1995: Μαυράκης Α., Περιβόλια Ρεθύμνου. Το συναξάρι του τόπου, Ρέθυμνο.
ΞΕΞΑΚΗΣ Κ. 1998: Ξεξάκης Κ., «Πότε είναι επικίνδυνη η θάλασσά μας», εφημερίδα Κρητική Επιθεώρηση, αναδημοσίευση στο Κώστας Α. Ξεξάκης, Επιλογή δημοσιευμάτων 1937-1997, επιμ. Αιμ. Γάσπαρη, έκδοση Συνδέσμου Φιλολόγων Νομού Ρεθύμνης, Ρέθυμνο, σσ. 145-146.
ΠΑΠΑΔΑΚΗ Λ. 2006: Παπαδάκη Λ., Το Ρέθυμνο των παιδικών μου χρόνων, Αθήνα.
ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Κ. 2000: Παπαδάκης Κ. Ηλ. (επιμέλεια-συντονισμός), Γλυπτά και ενεπίγραφες πλάκες του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο.
ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Κ. 2010: Παπαδάκης Κ. Ηλ., Ρέθυμνο 1900-1950. Το Ρέθυμνο που μας κληροδότησε το σημερινό Ρέθυμνο, τ. Α’, Ρέθυμνο.
ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ Χ. 2005: Παπαδάκης Χ., Τα Χασαπιά του Ρεθύμνου και όχι μόνο, Ρέθυμνο.
ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗΣ 2008: Παπαστρατής Θρ., «Το Ρέθυμνο στις αρχές του 20ού αιώνα μέσα από τους εμπορικούς οδηγούς της εποχής», Κρητολογικά Γράμματα τ. 21, σσ. 227-269.
ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2007: Παπιομύτογλου Γ. (επιμ.), Ημερήσιες διατάξεις της Ρωσικής Διοίκησης στο Ρέθυμνο (Οκτώβριος 1898 – Ιούλιος 1899), Ρέθυμνο.
ΠΑΠΙΟΜΥΤΟΓΛΟΥ 2008Α: Παπιομύτογλου Γ., «Η προκυμαία του Ρεθύμνου», εφημερίδα Ρέθεμνος, φ. 29-3-2008, σ. 18.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ 1992: Παρασκευάς Π., «Μερικές ειδήσεις για τη βυρσοδεψία του Ρεθύμνου (1918-1939)», Κρητολογικά Γράμματα, τ. 5/6, σσ. 25-28.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣ 2003: Παρασκευάς Π., Οι σαπωνοποιίες του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο.
ΠΕΠΟΝΑΚΗΣ 1995: Πεπονάκης Μ. , «Εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο του Ρεθύμνου στην περίοδο 1850-1862», στα Πεπραγμένα του Ζ΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Γ1, σσ. 421-427.
ΠΕΤΡΑΚΑΚΗ 2008: Πετρακάκη Αθ., Πυξίδα. Οδηγός για την Ιστορία του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο.
ΠΟΘΟΥΛΑΚΗΣ 2008: Ποθουλάκης Δ., Το Ρέθεμνος που έφυγε, Αθήνα.
ΣΠΑΝΔΑΓΟΣ 1999: Σπανδάγος Γ., Ρέθυμνο, Λιμάνι και προκυμαία, Ρέθυμνο.
ΣΤΑΓΑΚΗΣ Ε. 2004: Σταγάκης Ε., Απ’ του Κουρνά στο Ρέθυμνο. Αναμνήσεις μιας ζωής, Ρέθυμνο.
ΣΤΕΡΙΩΤΟΥ 1992: Στεριώτου I., Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1560 – 1646), τ. Α’ και τ. Β’, Αθήνα.
ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ 1995: Στρατιδάκης Χ., «Οι ακτές του Ρεθύμνου στο πέρασμα των γεωλογικών αιώνων» στο βιβλίο Οι ακτές του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο (ανατύπωση 1996), σσ. 8-10.
ΣΤΡΑΤΙΔΑΚΗΣ 2009Β: Στρατιδάκης Χ., Έναντι Σχολής Χωροφυλακής. Ο μετασχηματισμός μιας ρεθεμνιώτικης γειτονιάς μέσα σε μισό αιώνα, Ρέθυμνο.
ΤΣΙΡΙΜΟΝΑΚΗ 1997: Τσιριμονάκη Μ., Εν Ρεθύμνω, Ρέθυμνο.
ΤΣΙΡΙΜΟΝΑΚΗ 2002: Τσιριμονάκη Μ., Αυτοί που έφυγαν. Αυτοί που ήρθαν. Από την Αυτονομία ως την Ανταλλαγή, Ρέθυμνο.
ΤΣΟΥΔΕΡΟΣ 1995: Τσουδερός Γ., Αφιέρωμα στην ιστορία της Κρήτης κ’ ειδικότερα του Ρεθέμνου 1536 ως 1924, Ρέθυμνο.
FEENSTRA 2001: Feenstra R. and friends, Crete.Postal history. Postage and revenue stamps, coins and bank notes, Athens.
σχολικός σύμβουλος
