Με την αναστήλωση δύο σημαντικών βυζαντινών μνημείων στο Χρωμοναστήρι Ρεθύμνου και στην Πατσό Αμαρίου, αξιοποιήθηκε από την 28η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων το «Πρόγραμμα Διασυνοριακής Συνεργασίας Ελλάδα-Κύπρος 2007-2013».
Πρόκειται για τον Ιερό Ναό Αγίου Ευτυχίου Χρωμοναστηρίου και τον Ιερό Ναό Γέννησης της Θεοτόκου στην Πατσό, που εντάχθηκαν στο έργο «Αποκατάσταση Επιλεγμένων Μεσοβυζαντινών Μνημείων Ελλάδας Κύπρου με καινοτόμες μεθόδους-Ευμάθιος Φιλοκάλης».
Μέσω του ίδιου προγράμματος αναστηλώθηκαν ακόμα δύο ναοί αντίστοιχης ιστορικής περιόδου στην Κύπρο.
Ο αρχικός προϋπολογισμός και για τα τέσσερα μνημεία που αποκαταστάθηκαν ήταν 1.303.800 ευρώ εκ των οποίων τα 519.000 ευρώ αφορούσαν τους τοπικούς ναούς και αξιοποιήθηκαν από την 28η Ε.Β.Α.
Τα μεσοβυζαντινά μνημεία στην Κύπρο είναι οι ναοί της Αγίας Μαρίνας Καντού και Παναγίας Κοφίνου και οι δύο του 11ου αιώνα.
Υπεύθυνος έργου στο Ρέθυμνο ήταν ο κ. Μιχάλης Τρουλλινός, συντηρητής αρχαιοτήτων, προϊστάμενος τμήματος Συντήρησης 28ης Ε.Β.Α. και η αρχαιολόγος κ. Νικολέττα Πύρρου, η οποία συνεργάστηκε με συνάδελφους της, όπως η κ. Βάλια Αγγελάκη και ο κ. Κωστής Γιαμπιτσόγλου.
Υπεύθυνη από κυπριακής πλευράς ήταν η κ. Ελένη Προκοπίου, αρχαιολογική λειτουργός Α’.
Η χρηματοδότηση των έργων, που περιελάμβανε ανασκαφές, ολική αποκατάσταση των μνημείων, προληπτική συντήρηση των αποκαλυφθέντων ερειπίων και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου έγινε κατά 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και 20% από εθνική συμμετοχή.
Τα αποτελέσματα των εργασιών αποκατάστασης των τεσσάρων μνημείων θα παρουσιαστούν σε ημερίδα, η οποία θα πραγματοποιηθεί στο Ρέθυμνο στις 21 Μαρτίου.
Ο Άγιος Ευτύχιος
Η αποκατάσταση και η ανάδειξη των δύο σημαντικών μνημείων του Ρεθύμνου αποτελεί ουσιαστική παρέμβαση με πολλαπλά αποτελέσματα και προεκτάσεις.
Διασώζονται δύο ιστορικοί βυζαντινοί ναοί, οι οποίοι εκτός της θρησκευτικής και λειτουργικής τους χρήσης θα αποτελέσουν πόλο έλξης επισκεπτών και θα συμβάλουν στη γενικότερη προσπάθεια ανάδειξης των πλεονεκτημάτων ενός τόπου με ιστορία και πολιτισμό αιώνων.
Ο ναός του Αγίου Ευτυχίου στο Χρωμοναστήρι, εντάσσεται σε μια ευρύτερα ενδιαφέρουσα περιοχή, καθώς ο οικισμός παρουσιάζει εξαιρετικά στοιχεία αρχιτεκτονικού πλούτου και έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο στο σύνολό του.
Ο ναός τυπολογικά εντάσσεται σε μια σπάνια παραλλαγή του συνεπτυγμένου οκτάστυλου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο μόνο στην κόγχη του ιερού. Ειδικότερα στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας εικονίζεται η Δέηση και στον ημικύλινδρο, μετωπικές μορφές ιεραρχών σε δυο ζώνες.
Οι αγιογραφίες, που έχουν χρονολογηθεί κατά το παρελθόν από τον καθηγητή Νικόλαο Δρανδάκη χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα και τεχνικά παρουσιάζουν έντονα λαϊκό χαρακτήρα, ενδεικτικό της επαρχιακής τέχνης αυτής της περιόδου.
«Ο λαϊκός ανατολίζων ζωγράφος έδωσε στα έργα του ισορροπία, συμμετρία και αίσθηση μακαριότητας» όπως χαρακτηριστικά έχει γραφεί και εκείνο που προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι οι πελώριοι οφθαλμοί των αγίων και ιδιαίτερα του Χριστού.
Μελετητές αναφέρουν, ότι ο έντονα λαϊκός αυτός χαρακτήρας των αγιογραφιών δυσκολεύει την ακριβέστερη χρονολόγησή τους, αποδίδει όμως το μέσο επίπεδο «μιας επαρχιακής τέχνης του 11ου αιώνα, όπως διαμορφώθηκε από την εξάσκησή της τοπικά, παρά την αναφορά της σε κάποια πρότυπα κέντρα.
Ο Άγιος Ευτύχιος βρίσκεται στην θέση Περδίκη Μετόχι.
Παναγία Πατσού
Ο ναός της Γέννησης της Θεοτόκου στην Πατσό Αμαρίου θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του Ρεθύμνου. Σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση, καθώς όλη η ανωδομή του έχει καταρρεύσει σε άγνωστη εποχή, αλλά εντυπωσιάζει μέχρι και σήμερα τον επισκέπτη με το μέγεθός του και τον πλούτο του γλυπτού αρχιτεκτονικού διακόσμου του.
Ο ναός ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο και η κύρια κατασκευαστική φάση του εντοπίζεται στις αρχές του 14ου αιώνα.
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος χρονολογείται στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα και αποτελεί έργο ενός πολύ ικανού συνεργείου, που συνδέεται με τις σύγχρονες τάσεις της παλαιολόγειας τέχνης.
Μεγάλο μέρος του αποτοιχίσθηκε κατά τη δεκαετία του 1970, και εκτίθετο στη Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης στο Ηράκλειο έως το 2011, που τα αποτοιχισμένα σπαράγματα επέστρεψαν στο Ρέθυμνο, προκειμένου να συντηρηθούν. Πρόκειται για σκηνές από το Χριστολογικό και το θεομητορικό κύκλο, το βίο του Αγίου Νικολάου, καθώς και μεμονωμένες μορφές όρθιων μετωπικών αγίων.
Σύμφωνα με τα όσα έχουν καταγράψει οι αρχαιολόγοι στη αρχική κατασκευαστική φάση του ναού το δάπεδο φέρεται περίπου 50 εκ. χαμηλότερα από το υφιστάμενο. Τον τρούλο στήριζαν οι τέσσερις μεγάλοι πεσσοί από λαξευτό πωρόλιθο με τετράγωνη επεξεργασμένη βάση, ενώ λίγο μετά την ανέγερσή του τοιχογραφήθηκε.
Φαίνεται επίσης ότι τον 16ο αιώνα πραγματοποιήθηκε μια εκτεταμένη ανακαίνιση, οπότε κατασκευάστηκε το δάπεδο, που υπάρχει σήμερα από ορθογωνισμένες πλάκες πωρόλιθου, τοποθετημένες διαγώνια. Το νέο αυτό δάπεδο κάλυψε τμήμα του τοιχογραφικού διακόσμου, των πεσσών του τρούλου και του σύνθρονου.
Η ιστορία του μνημείου συνδέεται με την οικογένεια Καλλέργη, η οποία κατείχε εκτεταμένα φέουδα στη δυτική Κρήτη την εποχή της Ενετοκρατίας. Το 1357 αναφέρεται η παρουσία ορθόδοξου επισκόπου στην Πατσό, γεγονός που έχει οδηγήσει στην υπόθεση ότι ο ναός ήταν επισκοπικός.
Σε διαθήκες ωστόσο του 17ου αιώνα αναφέρεται στον οικισμό η Μονή της Ευλογημένης Παναγίας της Πατσιανής.