Παιδαγωγική της χαράς: Προς ένα αντισυμβατικό σχολείο
ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΤΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ
• Η ευτυχία θα πρέπει να καταστεί ο στόχος της κάθε εκπαιδευτικής δράσης μας
– «Το πρωί μόλις σηκωθείς αναρωτήσου:…Ποιος είμαι;… Φέρε στο νου σου τις πράξεις σου: Τι παρέλειψα από αυτά που οδηγούν στην ευτυχία; Τι έκανα που να αντίκειται στη φιλία, στις υποχρεστην κοινωνία, στα χαρίσματα της καρδιάς;» (Επίκτητος)
– «Απογειώσου! Kάθε μέρα! Τουλάχιστον για μια στιγμή, που ας είναι σύντομη, φτάνει να είναι έντονη…» (G. Friedmann).
Στην Παγκόσμια Έκθεση Ευτυχίας (World Happiness Report) των Ηνωμένων Εθνών που δημοσιεύθηκε το 2015, η Ελλάδα βρέθηκε στην 102η θέση, καταγράφοντας μάλιστα και τη μεγαλύτερη πτώση παγκοσμίως. Στην έκθεση μεταξύ των άλλων τονίζεται πως η Ελλάδα αποτέλεσε αντικείμενο ειδικής έρευνας, λόγω της οικονομικής κρίσης και της επίδρασής της στον κοινωνικό ιστό. Συγκρίνοντας το δείκτη ευτυχίας της χώρας μας μεταξύ των περιόδων 2005-2007 και 2012-2014, η Ελλάδα απώλεσε γύρω στον 1,5 βαθμό, πλησιάζοντας το αντίστοιχο επίπεδο πτώσης της Αιγύπτου. Αντίθετα στις πρώτες πέντε θέσεις βρίσκονται η Ελβετία, η Ισλανδία, η Δανία, η Νορβηγία και ο Καναδάς. Η Φινλανδία βρίσκεται στην έκτη θέση, ακολουθούμενη από την Ολλανδία, τη Νέα Ζηλανδία και την Αυστραλία.
Στο πλαίσιο αυτό και με αφορμή και άλλα δημοσιεύματα γύρω από το θέμα της ευτυχίας στο σχολείο που είχαν δει κατά καιρούς το φως της δημοσιότητας, το Κέντρο Μελέτης και Έρευνας της Ιστορίας της Εκπαίδευσης και του Διδασκαλικού Επαγγέλματος (ΚΕΜΕΙΕΔΕ) του Πανεπιστημίου Κρήτης, η Ελληνική Εταιρεία των Ιστορικών της Εκπαίδευσης (ΕΛΕΙΕ), το Εθνικό Πανεπιστήμιο της Tainan, Ταϊβάν (ΝUTN) και η Εταιρεία Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης της Ταϊβάν (TASE), με τη στήριξη και της Περιφέρειας Κρήτης, αποφάσισαν και διοργάνωσαν Διεθνές Συμπόσιο στο Ρέθυμνο με θέμα «Παιδαγωγική της χαράς: Προς ένα αντισυμβατικό σχολείο».
Το Συμπόσιο διεξήχθη στις 26-30 Μαΐου στην Πανεπιστημιούπολη του Γάλλου, στο Μουσείο της Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης και της Περιφέρειας Κρήτης και στη Μονάδα Διεθνούς Εκπαίδευσης και Έρευνας «Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ» και εντάχθηκε στον εορτασμό για τα 30 χρόνια ίδρυσης και επιστημονικής πορείας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης. Διοργανωτές και εισηγητές κλήθηκαν να απαντήσουν στο σύνθετο ερώτημα: Τι είναι η Παιδαγωγική της ευτυχίας; Πόση ευτυχία «χωράει» στο σχολείο (πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο) και πόση χαρά μπορεί να «απελευθερώσει» το αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραμμα; Αλλά και κατά πόσο οι μαθητές και μαθήτριές μας είναι ευτυχισμένοι στο σχολειό τους; Έτσι, στο Συμπόσιο αυτό κλήθηκαν ως προσκεκλημένοι ομιλητές διακεκριμένοι μελετητές από διάφορα σημεία του κόσμου (Αφρική, Ασία, Ευρώπη, Ηνωμένες Πολιτείες και Ελλάδα) και παρουσίασαν πρωτότυπες μελέτες για την «παιδαγωγική» της χαράς και της ευτυχίας, ενώ παράλληλα διοργανώθηκαν καινοτόμα και εναλλακτικά εργαστήρια γύρω από τη θεματική του που έδωσαν και το επιστημονικό στίγμα της βιωματικής προσέγγισης ενός τέτοιου σχεδιασμένου σχολείου.
Οι συζητήσεις πλαισιώθηκαν και με τα αρνητικά (δυστυχώς στην περίπτωση της Ελλάδας) δεδομένα μιας άλλης πρόσφατης Έκθεσης από τον Οργανισμό για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη (ΟΟΣΑ), θέτοντας το δάχτυλο επί τον τύπο των ήλων.
Η διεθνής Έκθεση του ΟΟΣΑ που κράτησε τρία χρόνια συγκρίνει τις επιδόσεις στα τεστ μαθητών από 65 χώρες, ενώ η κατάταξη για το πόσο ευτυχισμένοι είναι προκύπτει από το πώς απάντησαν στο ερώτημα: «Αν είμαι χαρούμενος/-η στο σχολείο μου». Στην πρώτη θέση στο συνδυασμό Επίδοση και Ευτυχία βρέθηκαν οι μαθητές /τριες της Σιγκαπούρης, στη δεύτερη της Ταϊβάν και στην τρίτη οι μαθητές /τριες της Ελβετίας και του Χονγκ Κονγκ. Αντίθετα οι έλληνες μαθητές και μαθήτριες βρέθηκαν στην 4η θέση στο συνδυασμό επίδοσης και κακής διάθεσης. Αναφορικά μόνο με την ευτυχία προηγούνται οι μαθητές/τριες από την Ινδονησία, ενώ οι πιο δυστυχισμένοι ήταν στη Νότια Κορέα.
Ανάμεσα στις χειρότερες βαθμολογίες και στους πιο δυστυχισμένους μαθητές/τριες στην τρίτη θέση ήταν οι κύπριοι και στην τέταρτη οι έλληνες μαθητές/ τριες, μετά από το Κατάρ και την Αργεντινή.
Ανεξάρτητα αν τα δεδομένα ανταποκρίνονται πλήρως ή μερικώς στις εθνικές πραγματικότητες που αναφέρονται, ωστόσο αντανακλούν έναν οξύ προβληματισμό για το σχολείο του μέλλοντος.
Οι εισηγητές εστίασαν σε ένα ευρύ φάσμα προσέγγισης της ευτυχίας στο σχολείο και ειδικότερα στην παιδαγωγική της προσέγγιση μέσα από το αναλυτικό και κρυφό πρόγραμμα. Έννοιες- κλειδιά στις αναλύσεις τους αποτέλεσαν: η θετική ψυχολογία, η θετική εκπαίδευση, η κοινωνική παιδαγωγική, η φιλοσοφία της πληρότητας και ευδαιμονίας (από τον Σωκράτη και τον Αριστοτέλη έως τον Καντ, τον Σοπενχάουερ, τον Russell, τον Dewey και Freire), η αγωγή για την ευημερία και ευεξία των μαθητών και μαθητριών, οι εκπαιδευτικές πολιτικές, η κοινωνιολογία της ευτυχίας, κ.λπ.
Η ευτυχία θα πρέπει να καταστεί ο στόχος της κάθε εκπαιδευτικής δράσης μας. Αυτό θεωρήθηκε η βάση του παιδαγωγικού αγαθού. Το υγιές και το καλό. Τρία κύρια θέματα έδωσαν οι ποιοτικές μελέτες: την απόλαυση των συζητήσεων στα μαθήματα, την ψυχολογική επίδραση που μπορεί να έχει η επίγνωση της κατάστασης, τις επιλογές μας και τον έλεγχό τους, καθώς και την προσωπική μας αυτορρύθμιση, και τις ποικίλες προκλήσεις (συμπεριλαμβανομένων τόσο των εσωτερικών όσο και των εξωτερικών εμποδίων για την υλοποίηση του προγράμματος σπουδών του σχολείου). Συνολικά, τα στοιχεία από τις μελέτες δείχνουν ότι μια θετική επίδραση της έννοιας της ευημερίας στο πρόγραμμα θα έχει θετικές συνέπειες για το μέλλον της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης των παιδιών.
Στο πλαίσιο του Συμποσίου αναδείχθηκε η βεβαιότητα ότι οι μαθητές και μαθήτριες μπορούν να «διδαχθούν» πώς να είναι ευτυχισμένοι με βάση τα πορίσματα σοβαρών αξιολογήσεων. Μάλιστα, στην Αυστραλία αναπτύσσονται από επιστήμονες προγράμματα εκμάθησης της αισιοδοξίας, ενώ από το 2008 το «Geelong Grammar School» εφαρμόζει πρόγραμμα «Θετικής Εκπαίδευσης», συνδέοντας τη διδασκαλία με τη θετική ψυχολογία. Το σχολικό πρόγραμμα στηρίζεται σε πρωτοποριακές εργασίες του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια υπό την καθοδήγηση του Μάρτιν Σέλιγκμαν. Αλλά και μαθητές /τριες στο Αμβούργο διδάσκονται πώς να είναι ευτυχισμένοι. Μέσα από τα «μαθήματα ευτυχίας», τα παιδιά κατανοούν τι σημαίνει κοινότητα και να εμπιστεύονται τους άλλους. Οι δημιουργοί των ειδικών προγραμμάτων «Happiness» αναπτύσσουν εργαλεία ώστε οι μαθητές/ τριες να μπορούν να αντιμετωπίσουν την πίεση και το άγχος στο σχολείο τους υπό τις υφιστάμενες συνθήκες. Η ευτυχία επίσης ως θέμα αλλά και ως μέθοδος εκπαίδευσης κατακτά όλο και περισσότερο έδαφος τόσο στη Γερμανία όσο και στις αγγλόφωνες χώρες. Ελάχιστες βέβαια χώρες στον κόσμο θέτουν την ευτυχία ως βασικό αναπτυξιακό τους στόχο με χαρακτηριστικό παράδειγμα το κρατίδιο του Μπουτάν στα Ιμαλάια που έχει μετονομάσει το ΑΕΠ σε Ακαθάριστο Εθνικό προϊόν Ευτυχίας.
Οι θετικοί ψυχολόγοι και άλλοι θεωρητικοί παιδαγωγοί στηριζόμενοι στην αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση της ευτυχίας, όπως επί παραδείγματι ο Peterson, προτείνουν καθορισμένες «διαδρομές»: την εκμάθηση της ευτυχίας και το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο βασίζεται, το θετικό συναίσθημα και τη χαρούμενη διάθεση (κάνοντας λόγο για γοητευτική, συναρπαστική και ζωή με ενδιαφέρον) και την απόκτηση του νοήματος της ζωής μας. «Το νόημα της ζωής» καθίσταται έννοια με παιδαγωγική και ψυχολογική διάσταση: – Ποια είναι η καλή ζωή; Είναι η αρετή η αμοιβή της; Τι σημαίνει να είναι κάποιος ευτυχισμένος; κ.ο.κ.
Ψυχολόγοι και παιδαγωγοί, ακολουθώντας την αριστοτελική έννοια της ευδαιμονίας ως ύψιστη αξία της ζωής, συλλαμβάνουν ευρύτερες πτυχές του όρου, παράλληλα με τις γνώσεις που είναι και αυτές σημαντικές πάντα στο πλαίσιο μιας σχολικής ζωής. Κάθε συνεκτική έννοια της εκπαίδευσης πρέπει να περιλαμβάνει νόημα και αξίες σε όλα τα επίπεδα. Οι συμβουλές του τύπου: «Πάρτε τον έλεγχο στα χέρια σας», «Μην ζείτε κατά λάθος», «Αποφύγετε να είστε το είδος του ατόμου που κατηγορεί την κακοτυχία του για τα πάντα και τους γύρω του», «Αναλάβετε να κατευθύνετε τη ζωής σας και να κάνετε θετικές επιλογές»… είναι θεμελιώδεις στην «ενορχήστρωση» της ευτυχίας στο σχολείο από τους εκπαιδευτικούς.
Μάλιστα, η συμβολή της Κοινωνικής Παιδαγωγικής στο πλαίσιο αυτό είναι σημαντική, καθώς επιδιώκει να επιτύχει:
-Μια ολιστική εκπαίδευση (γνωστική, συναισθηματική/ πνευματική και σωματική καλλιέργεια και ανάπτυξη).
-Ολιστική ευεξία – ενίσχυση των παραγόντων διατήρησης της υγείας και παροχή υποστήριξης στους μαθητές/ τριες, ώστε να απολαμβάνουν μια μακρόχρονη αίσθηση της ευτυχίας
-Ενεργοποίηση των παιδιών και των νέων, ώστε να χειραφετηθούν και να γίνουν υπεύθυνα άτομα για την κοινωνία τους.
-Προώθηση της ανθρώπινης ευημερίας και της πρόληψης ή άμβλυνσης των κοινωνικών προβλημάτων.
Προς την κατεύθυνση αυτή ο/ η επαγγελματίας εκπαιδευτικός θα πρέπει να δει τον εαυτό του/της σε σχέση με το παιδί ως συνολική οντότητα. Άλλωστε τα παιδιά και το διδακτικό προσωπικό του σχολείου διαβιούν στον ίδιο ζωτικό χώρο και όχι σε διαφορετικά ιεραρχημένους, καθώς μοιράζονται εξίσου πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής και των δραστηριοτήτων τους. Τα σχολεία μπορούν να δημιουργήσουν συνθήκες για τη διαμόρφωση της κοινωνίας και του κόσμου που ονειρευόμαστε. Πολυμορφία, δημιουργικότητα, ανάπτυξη περιέργειας, πολυαισθητηριακή (poly-esthetic) γνώση είναι τα «νήματα» της παιδαγωγικής της ευτυχίας. Ως επαγγελματίες, οι εκπαιδευτικοί καλούνται συνεχώς να προβληματιστούν σχετικά με την πρακτική τους και να εφαρμόσουν θεωρίες και μοντέλα, επιδεικνύοντας παράλληλα αυτογνωσία στις συχνά προκλητικές απαιτήσεις με τις οποίες βρίσκονται αντιμέτωποι. Αν και πρέπει να ενθαρρύνουν και να κάνουν χρήση της ομάδας, με δεδομένη τη θέση του Freire, ότι η κοινωνία προδιαγράφει την εκπαίδευση, ώστε να προσαρμόζεται στις αξίες που στηρίζεται η ίδια, οι προσπάθειες για περισσότερες ομαδοσυνεργατικές λογικές, για ανίχνευση δρόμων για μάθηση «εκτός ύλης» και αναλυτικού και ωρολόγιου προγράμματος, η εξατομικευμένη και διαφοροποιημένη διδασκαλία, μπορούν στα χέρια των «εμπειριστών» να μετατραπούν στο αντίθετο από αυτό που επιδιώκουν, δημιουργώντας προβλήματα στην μετάβαση των παιδιών από τάξη σε τάξη και από βαθμίδα σε βαθμίδα εκπαίδευσης, αν δεν υπάρξει σοβαρή επιστημονική αποτίμησή της.
Τα παιδιά είναι εξαρτημένα, παθητικά και φοβισμένα μπροστά στις νέες προκλήσεις. Αυτός ο φόβος πολλές φορές εκδηλώνεται με τσαμπουκά, θυμό ή επιθετικότητα, όμως κατά βάθος διαπιστώνεται έλλειψη θάρρους. Η παιδαγωγική της ευτυχίας μπορεί να βοηθήσει να βγουν από το τέλμα αυτό. Ελεύθερη μελέτη, κοινωνική εργασία, εναλλαγή εμπειριών, ελεύθερος χρόνος και αναστοχασμός σωστά σχεδιασμένα συνιστούν σημαντικές μαθητείες για την ευτυχία του ανθρώπου. Είναι εφικτές, ανέξοδες και αποτελεσματικές μέθοδοι για την αναμόρφωση των σχολείων μας. Καμιά όμως αναμόρφωση δεν μπορεί να γίνει ερήμην των μαθητών/-τριών και χωρίς την οικογένειά τους στο βασικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
Από τη Γραμματεία του Συμποσίου
Στρογγυλό τραπέζι: Αντώνης Χουρδάκης, Eckhardt Fuchs, Nicola Barbieri, Hermenegilde Rwantabagu, Ανδρέας Καζαμίας, Κώστας Καρράς
Dr. Tien-Hui Chiang. Προ-Συμποσιακή Εναρκτήρια Συνεδρία. Μονάδα Διεθνούς Εκπαίδευσης και Έρευνας «Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ»
Στιγμιότυπο από τις εργασίες του Συμποσίου