Το τελευταίο του πόνημα παρουσιάστηκε στο Σπίτι του Πολιτισμού την Πέμπτη 23 Μάη 2013 από τους Θεόδωρο Πελαντάκη φιλόλογο, Κατερίνα Κόπακα καθηγήτρια Προϊσταμένη Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης με συντονιστή τον δημοσιογράφο Δημήτρη Κορωνάκη. Η εκδήλωση συνδιοργανώθηκε από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Ελεύθερνας και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Καλύβου.
Το έργο του καλαίσθητου βιβλίου 112 σελίδων με 184 φωτογραφίες και 16 πίνακες, με σχήματα και χάρτες περιγράφει 43 θέσεις αρχαίων λατομείων στην Κρήτη. Τα ερωτήματα και τα αινίγματα τεχνολογίας που θέτει είναι τόσα πολλά που καλύπτουν ακόμη και το οπισθόφυλλο του βιβλίου. Είναι μία ανοιχτή πρόσκληση και πρόκληση για έρευνα. Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης πρόκειται μόνο για την αρχή μιας πολύ σπουδαίας ερευνητικής δουλειάς που ακροβατεί μεταξύ γεωλογίας και αρχαιολογίας, επιστήμες που αποτελούν κλειδιά που μπορούν να ξεκλειδώσουν τα κρυφά μυστικά πάνω στα λαξεύματα της Κρητικής γης. Ο ίδιος εξάλλου ο συγγραφέας καταθέτει στον πρόλογό του τα εξής: «Το βιβλίο αυτό δε φιλοδοξεί να δώσει οριστικές απαντήσεις στα επιστημονικά ζητήματα που τίθενται για κάθε περιοχή. Φιλοδοξεί όμως να ανοίξει θέματα σε ότι αφορά την προστασία αυτών των μνημείων, αλλά και την ένταξή τους σε ένα νέο αναπτυξιακό μοντέλο για τον τόπο, στον οποίο κυρίαρχο ρόλο θα έχουν οι αξίες που σμιλεύτηκαν δίπλα από τις πέτρες της αρχαίας Ελλάδας». Θέλω να πιστεύω ότι: Με τις σκέψεις αυτές ο Στέλιος Μανωλιούδης στήνει και τις διεπιστημονικές γέφυρες και προσκαλεί τους επιστήμονες διαφορετικών ειδικοτήτων να ερευνήσουν από κοινού και κάθε ένας από τη σκοπιά του το θέμα των αρχαίων λατομείων και των τεχνολογιών λατόμευσης αλλά και της προστασίας και ανάδειξης των θέσεων ως ήπια και εναλλακτική μορφή τουρισμού.
Η τεκμηρίωση ενός άσημου λαξεύματος στο βράχο, σε μία σπηλιά, σε μία ακτή, σε ένα υποθαλάσσιο χώρο κ.λπ. με ταυτοποίηση, με γεωλογικά, περιβαλλοντικά, αρχαιολογικά, ιστορικά στοιχεία, με μύθους και προφορική παράδοση, με σήμανση (πινακίδες πληροφόρησης), με καθαρισμό, με προστασία και ανάδειξη θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έλξης και προσέλκυσης επισκεπτών.
Ας μου επιτραπεί ένα μικρό παράδειγμα σχετικά με τον (την) Λαβύρινθο της Μεσσαράς. Ο συγγραφέας επέλεξε να μην αναφέρει τον συγκεκριμένο χώρο στις λίγες σχετικά θέσεις, 43 τον αριθμό, τις οποίες παρουσιάζει στο βιβλίο του. Αναφέρεται όμως στο μικρό Λαβυρινθάκι στο Μορόνι και υποθέτει ότι αποτελούσε τη διέξοδο των στείρων υλικών της Λαβυρίνθου με την οποία πολύ πιθανόν επικοινωνούσε. Εν πάση περιπτώσει ο (η) Λαβύρινθος υπήρξε το λατομείο από το οποίο χρησιμοποιήθηκαν υλικά για την κατασκευή της αρχαίας Γόρτυνας. Οι Ρωμαίοι λοιπόν πρέπει να είναι αυτοί που «έστησαν» το σενάριο της υπόγειας κατοικίας στην οποία ζούσε έγκλειστος ο Μινώταυρος, υποδεικνύοντας αλλά και αναδεικνύοντας την Λαβύρινθο, έχοντας ελάχιστες ενδείξεις, συγχέοντας τοποθεσίες και μυθολογία και βασισμένοι σε φανταστικές διηγήσεις ή πολύ πιθανά σε τοπικιστικές σκοπιμότητες κ.λπ.
Το θέμα πέρασε στις επόμενες γενιές όλο και πιο μυστηριώδες όλο και πιο συγκεχυμένο, αλλά και ισχυρά ελκυστικό για το άγνωστο, για το πιθανό, για το αξιοθέατο, για τον άθλο.
Έτσι για τουλάχιστον 5-6 αιώνες και πολύ πριν την ανακάλυψη της Κνωσσού από τον Έβανς η Λαβύρινθος της Μεσσαράς αυτό το αρχαίο υπόγειο λατομείο υπήρξε ο πλέον επισκέψιμος χώρος της Κρήτης πιθανότατα πριν και σίγουρα μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Ενετούς εκατοντάδες περιηγητές, αξιωματούχοι, στρατιωτικοί, προσκυνητές, φιλάρχαιοι, απλοί άνθρωποι, χάραξαν πάνω στα μέτωπα του λατομείου της Λαβυθρίνθου αλλά και σε άλλα σημεία τα ονόματά τους και τη χρονολογία επίσκεψης. Οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν αποκλειστικά κάτοικοι της Κρήτης, ήταν κυρίως επισκέπτες από διάφορα μέρη της γηραιάς Ηπείρου και του παλιού κόσμου που είτε περνούσαν υποχρεωτικά από το θαλάσσιο σταυροδρόμι της Κρήτης, είτε έφταναν στην Κρήτη ως κατακτητές κ.λπ. Η μαζική και διαρκής στο χρόνο επίσκεψη, αλλά και διατάραξη ή και πιθανή σύληση και καταστροφή του αρχαίου περιβάλλοντος έσβησε πολλές αποδείξεις από την αρχική χρήση του χώρου, αλλά ενίσχυσε την προφορική παράδοση, τις δοξασίες, περιέπλεξε τους μύθους με την πραγματικότητα και ενίσχυσε το μυστηριώδες και το αινιγματικό του χώρου.
Να λοιπόν πώς ένα υπόγειο λατομείο έγινε για εκατοντάδες χρόνια πόλος έλξης, αξιοθέατο και μάλλον υποχρεωτικός «τουριστικός» προορισμός εν είδη άθλου ή προσκυνήματος, όπως και σήμερα η διάσχιση του φαραγγιού της Σαμαριάς ή η ανάβαση στην κορυφή του Ψηλορείτη.
Η προστασία και η ανάδειξη αυτών των χώρων με καταγραφή σχετική σήμανση, δυνατότητα επίσκεψης και πληροφόρησης-τεκμηρίωσης αποτελεί ένα φιλόδοξο αναπτυξιακό στόχο που διαφαίνεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΛΑΤΟΜΕΙΑ ΣΤΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.
Στο βιβλίο δεν είναι εφικτό λόγω του πλήθους των να αναφερθούν όλες οι θέσεις. Το Ρέθυμνο διαθέτει ένα μεγάλο αριθμό λατομείων και λαξεύσεων όλων των εποχών διασπαρμένων σε όλο το εύρος του νομού από Βορρά σε Νότο και από Ανατολή προς Δύση, που βρίσκονται μακριά ή πολύ κοντά σε αρχαίες πόλεις. Πρόκειται για υπόγεια λατομεία, σπήλαια λατομεία, υπαίθρια λατομεία, εγκαταλελειμμένα και ευκαιριακά λατομεία, υποθαλάσσια λατομεία. Ο συγγραφέας εισάγει και τον όρο υποθαλάσσιες λαξεύσεις και υποθαλάσσια λατομεία που μπορεί να είναι και απαρχή αρχαίων λιμενικών εγκαταστάσεων. Καταγράφει και παρουσιάζει τέσσερα σημεία στην Κρήτη, ένα εκ των οποίων βρίσκεται στην περιοχή Κουμπέ Ρεθύμνου. Έτσι προτείνει την αξιοποίηση αυτών των περιοχών για υποβρύχιο τουρισμό, που παρουσιάζει ολοένα και αυξανόμενο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια στην Κρήτη. Ασφαλώς υπάρχει η δυνατότητα περαιτέρω έρευνας και μελέτης των σημείων αυτών και της ευρύτερης περιοχής. Ασφαλώς και μένει να απαντηθούν τα ερωτήματα εάν επρόκειτο για παράκτια λατομεία που βρέθηκαν κάτω από το νερό της θάλασσας λόγω ισοστατικών κινήσεων ή λόγω υπερεκμετάλλευσης. Ασφαλώς και πρέπει να εξεταστεί εάν αφαιρούσαν τον ψαμμιτικό ασβεστόλιθο του Ολοκαίνου (πορόλιθο) ή τον μαργαϊκό ασβεστόλιθο του Μειοκαίνου και άλλα πολλά. Η συνεξέταση και άλλων λατομικών θέσεων στο Ρέθυμνο, αναφορών, εργασιών και βιβλιογραφίας που δεν έχουν περιληφθεί θα μπορούσε να οδηγήσει όπως υποσχεθήκαμε στις 23 του Μάη, σε μία μελλοντική συνάντηση με κεντρικό ομιλητή και πάλι τον συγγραφέα και το βιβλίο του.
Αυτό που είναι βέβαιο και για αυτό πρέπει να ευχαριστήσουμε το συγγραφέα είναι ότι έκανε τη μεγάλη αρχή για το συγκεκριμένο θέμα. Άρα έχει κάνει τη μισή δουλειά (η αρχή είναι το ήμισυ του παντός). Παραδίδει λοιπόν με αυτό του το βιβλίο ένα νέο πεδίο έρευνας και μελέτης προς τους ενδιαφερόμενους.
Θερμά συγχαρητήρια λοιπόν στο γεωλόγο «Μινωίτη» όπως αρέσκετε να αυτοαποκαλείται Στέλιο Μανωλιούδη και ευχόμαστε το έργο του να βρει άμεσα συνεχιστές αλλά και αυτούς που θα επεξεργαστούν και θα στηρίξουν τις αναπτυξιακές πρωτοβουλίες του.
