Της ΜΑΡΙΑΣ ΜΑΝΙΑΔΑΚΗ*
Η Νήσος του Πάσχα είναι ένα από τα πιο απομακρυσμένα κατοικημένα μέρη του πλανήτη. Έχει έκταση 150 τετραγωνικά μίλια περίπου και βρίσκεται στον Ειρηνικό Ωκεανό. Ο πληθυσμός της έφτασε στην ακμή του τους 7.000 κατοίκους. Πρόκειται για έναν λαό που ξεκίνησε γύρω στον 5ο αιώνα μ.Χ. με πολύ περιορισμένους φυσικούς πόρους και οικοδόμησε μια από τις πιο προηγμένες πολυνησιακές κοινωνίες. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με περίπλοκες τελετές καθώς και με την ανέγερση μνημείων με βασικά κέντρα λατρευτικής δραστηριότητας τα «αχού», στα οποία ανήγειραν τεράστια πέτρινα αγάλματα. Για την μεταφορά των αγαλμάτων αυτών πάνω σε κυλίνδρους φτιαγμένους από κορμούς δένδρων οι κάτοικοι αποδάσωσαν το νησί, με αποτέλεσμα γύρω στα 1600 να εγκαταλείψουν την κατασκευή ξύλινων σπιτιών λόγω έλλειψης ξυλείας και να καταφύγουν σε σπήλαια, επιπλέον να μην διαθέτουν ξύλα για κανό και να εγκλωβιστούν στον απομονωμένο τόπο τους, καθώς επίσης να τρέφονται μόνο με κοτόπουλα εξαιτίας της μειωμένης συγκομιδής λόγω της διάβρωσης του εδάφους. Έτσι, μετά το 1600 μ.Χ. η Νήσος του Πάσχα έπεσε σε παρακμή και παλινδρόμησε σε ακόμα πιο πρωτόγονες συνθήκες μέχρι που ο πληθυσμός της κατέφυγε στον κανιβαλισμό. Φυσικά η αιτία της κατάρρευσης δεν ήταν άλλη από τη μαζική περιβαλλοντική υποβάθμιση που επέφερε η αποδάσωση ολόκληρου του νησιού.
Μπορεί βέβαια οι κάτοικοι στη νήσο του Πάσχα να ήταν ανήμποροι να επινοήσουν ένα σύστημα που θα τους επέτρεπε να βρουν τη σωστή ισορροπία με το περιβάλλον τους, στον αντίποδα οι αρχαίοι Έλληνες έχοντας θεοποιήσει τη φύση, όχι μόνο την σέβονταν αλλά διέθεταν και νόμους για την προστασία της χλωρίδας και της πανίδας. Για παράδειγμα στην αρχαία Ελλάδα οι νόμοι απαγόρευαν την ξύλευση στα ιερά δάση και όριζαν ότι τα άγρια ζώα κυκλοφορούσαν ελεύθερα σε αυτά με τσουχτερά πρόστιμα για τους παραβάτες. Ο Σόλων περαιτέρω προστάτευε την ελαιοκαλλιέργεια με ειδικούς νόμους, ενώ ο Πλάτων σημειώνει ότι και «οι οικοδομές πρέπει να είναι κατασκευασμένες κατά νόμους»… Φύλακας δε των κάθε είδους νόμων και τιμωρός κάθε προσβολής τους θεωρείτο η «Θέμις», μία Τιτάνας, παιδί της Γαίας και του Ουρανού, ανθρωπόμορφη προσωποποίηση της φυσικής και ηθικής τάξης.
Έκτοτε πολύ νερό κύλησε στο αυλάκι, αλλά το δίκαιο της προστασίας του περιβάλλοντος άργησε να αποκτήσει την αυτονομία του ως κλάδος. Χρειάστηκαν δυστυχώς τεράστιες οικολογικές καταστροφές για να καταστεί αυτόνομος κλάδος του δικαίου αλλά και για να υπογραφούν οι πρώτες περιβαλλοντικές συνθήκες και κοινοτικές οδηγίες.
Στην μικρή μας χώρα δε παρά την πληθώρα νόμων, κανονισμών, εγκυκλίων, προεδρικών διαταγμάτων κ.λπ. που έχουν εκδοθεί για τον σκοπό της προστασίας του περιβάλλοντος, η εφαρμογή του δικαίου περιβάλλοντος εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται επιφανειακά και με προχειρότητα, ενώ κραυγαλέες περιβαλλοντικές παραβάσεις λιμνάζουν ατιμώρητες μέσα σε μια χαώδη κρατική γραφειοκρατία και δυσλειτουργική δικαιοσύνη. Δεν είναι λίγες βέβαια οι περιπτώσεις που η Ελλάδα καταδικάστηκε για μη εφαρμογή του ενωσιακού περιβαλλοντικού δικαίου από το Ευρωδικαστήριο. Στην πολύ πρόσφατη μάλιστα απόφασή του (C-584/14) το Ευρωδικαστήριο καταδίκασε στις 7/9/2016 την Ελλάδα σε πρόστιμο 10.000.000 ευρώ και χρηματική ποινή 30.000 ευρώ για μη υιοθέτηση ειδικού σχεδίου για τη διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων, για την μη δημιουργία ολοκληρωμένου και κατάλληλου δικτύου εγκαταστάσεων διαθέσεως των επικίνδυνων αποβλήτων και για τη μη θέση σε εφαρμογή διαχείρισης των «ιστορικών αποβλήτων» (παλαιών αποβλήτων προσωρινώς εναποθηκευμένων σε χώρους μη προοριζόμενους προς τούτο) σύμφωνης με τις απαιτούμενες προδιαγραφές.
Ως αποτέλεσμα της κρατικής αυτής δυσλειτουργικότητας, και οι ίδιοι οι πολίτες της χώρας μας συχνά είτε αδιαφορούν για το περιβάλλον, είτε θυσιάζουν την προστασία του στο βωμό του πρόσκαιρου προσωπικού τους κέρδους.
Μπορεί άραγε να ανακοπεί η τρέχουσα περιβαλλοντική υποβάθμιση, ώστε να μην καταλήξουμε «εξ αμελείας» ή «εκ προθέσεως» σε μία μη αναστρέψιμη για το περιβάλλον και για τον άνθρωπο κατάσταση, αντίστοιχη με αυτήν του πολιτισμού της νήσου του Πάσχα;
Ναι η ιστορία μας διδάσκει και η νήσος Κρήτη πρωτοπορεί φιλοδοξώντας να αφήσει μόνο θετικό ιστορικό αντίκτυπο στον τομέα της προστασίας του περιβάλλοντος! Δανειζόμενο το όνομα της «Θέμιδος» το Πανεπιστήμιο Κρήτης-Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης, σε συνεργασία με το Συντονιστικό Γραφείο Αντιμετώπισης Περιβαλλοντικών Ζημιών του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, τον Δικηγορικό Σύλλογο Ηρακλείου, τον Δικηγορικό Σύλλογο Χανίων και την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης υλοποιούν ήδη από τον Οκτώβριο του 2015 το έργο Life Natura Themis- «Προώθηση της ενημέρωσης για τη δίωξη εγκλημάτων κατά της άγριας ζωής και ανάδειξη της περιβαλλοντικής ευθύνης για την αποκατάσταση ζημιών της βιοποικιλότητας σε περιοχές του Δικτύου NATURA 2000 στην Κρήτη» (LIFE14/GIE/GR/000026), η εκτιμώμενη διάρκεια του οποίου εκτείνεται μέχρι τις 30/9/2020. Βασικές επιδιώξεις του Προγράμματος είναι οι εξής: α) Πολύπλευρη μελέτη του περιβαλλοντικού εγκλήματος στην Κρήτη εστιάζοντας στις προστατευόμενες περιοχές του δικτύου NATURA 2000 και εξαγωγή κατάλληλων συμπερασμάτων που θα χρησιμοποιηθούν για την ενημέρωση των εμπλεκόμενων φορέων, για προτάσεις τυχόν νομοθετικών παρεμβάσεων καθώς και για ακαδημαϊκούς σκοπούς.
β) Συνειδητοποίηση εκ μέρους των εμπλεκόμενων φορέων στην Κρήτη ότι το περιβαλλοντικό έγκλημα εντάσσεται σε ένα ξεχωριστό πεδίο του Δικαίου, ενώ πέρα από την ποινική του δίωξη είναι δυνατή και η επιβολή διοικητικών μέτρων στους παραβάτες, καθώς επίσης και η αναζήτηση τυχόν αστικής ευθύνης τους για την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας.
γ) Ενημέρωση εισαγγελέων και δικαστών σχετικά με το περιβαλλοντικό έγκλημα και καλλιέργεια δεξιοτήτων σε δικαστικούς υπαλλήλους σχετικά με την ηλεκτρονική καταχώριση του περιβαλλοντικού εγκλήματος.
δ) Καλλιέργεια δεξιοτήτων σε προανακριτικούς υπαλλήλους, προκειμένου να προλαμβάνουν και να συνδράμουν αποτελεσματικά στη δίωξη του περιβαλλοντικού εγκλήματος.
ε) Ενημέρωση των κατοίκων των περιοχών του δικτύου NATURA 2000 για την παράνομη δραστηριότητα στις περιοχές τους, που προσβάλλει την τοπική ανάπτυξη, την κοινωνική συνοχή και την οικονομική τους πρόοδο, καθώς και δυνατότητα καταγγελίας του περιβαλλοντικού εγκλήματος μέσω έξυπνων συσκευών.
Οι περαιτέρω δράσεις του έργου συνίστανται στη δημιουργία δύο Παρατηρητηρίων Περιβαλλοντικού Δικαίου από τους μετέχοντες Δικηγορικούς Συλλόγους σε Ανατολική και Δυτική Κρήτη, με έδρες το Ηράκλειο και τα Χανιά, καθώς και σε μια εκστρατεία ενημέρωσης με τη χρήση καινοτόμων και μοντέρνων εργαλείων, στην εκπαίδευση των κοινωνικών εταίρων και των ομάδων-στόχων του έργου για την αποτελεσματικότερη εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας και στη διάχυση των αποτελεσμάτων τόσο τοπικά όσο και σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Ήδη, μετά από έναν χρόνο υλοποίησης, τα αποτελέσματα είναι απτά, καθώς κατόπιν άριστης συνεργασίας με τις βασικές προανακριτικές αρχές κάθε περιφερειακής ενότητας (Λιμεναρχείο, Δασαρχείο, Πυροσβεστική Υπηρεσία), τα Τμήματα Περιβάλλοντος των Περιφερειακών Ενοτήτων, και τα Δικαστήρια της Κρήτης και τηρουμένων όσων προβλέπονται για την προστασία των προσωπικών δεδομένων έχουν συγκεντρωθεί και καταγραφεί 454 περιβαλλοντικές παραβάσεις σε περιοχές του δικτύου NATURA 2000 στην Κρήτη, αφορώσες την τελευταία πενταετία, οι οποίες έχουν αναρτηθεί σε ένα εξαιρετικά εύχρηστο γεωπληροφορικό χάρτη, ο οποίος φιλοξενείται στην ιστοσελίδα του έργου http://www.lifethemis.eu. Ο επισκέπτης της ιστοσελίδας μπορεί να λάβει πληροφορίες για τον τόπο, τον χρόνο, τον τρόπο και την εξέλιξη κάθε καταχωρημένης υπόθεσης. Ο εν λόγω χάρτης πέραν από ενημέρωση στον απλό πολίτη προσφέρεται και ως εργαλείο σχεδίασης στρατηγικών πρόληψης και καταστολής του περιβαλλοντικού εγκλήματος στην Κρήτη.
Τέλος, η ομάδα των ερευνητών μελετά και μεμονωμένες αξιόλογες δικαστικές υποθέσεις ή δράσεις των δικαστικών ή προανακριτικών φορέων, οι οποίες μπορούν να λειτουργήσουν ως προτεινόμενα μοντέλα αποτελεσματικής πρόληψης ή καταστολής του περιβαλλοντικού εγκλήματος. Πρόσφατα μάλιστα στις 19/9/2016 με την αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας (αξιοποίηση ηλεκτρονικών δεδομένων-παρακολούθηση συνομιλιών υπόπτων μέσω άμεσης άρσης του τηλεφωνικού απορρήτου τους) εξιχνιάστηκε και επεβλήθη από το Μονομελές Εφετείο Κακουργημάτων Δυτικής Κρήτης, στον αυτουργό και στον ηθικό αυτουργό εμπρησμού από πρόθεση δασικής έκτασης ιδιαίτερα μεγάλης αξίας από ιδιοτέλεια και κακοβουλία ποινή κάθειρξης δέκα ετών. Η εν λόγω απόφαση, όπως και η εν γένει επιτυχημένη και συντονισμένη δράση της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας στον τομέα της πρόληψης και καταστολής των εμπρησμών από συγκεκριμένες ομάδες δραστών μελετώνται και προτείνονται από την ομάδα μας ως υποδειγματικές.
Επικεφαλής του Προγράμματος Life Natura Themis είναι ο Δρ. Μιχάλης Προμπονάς, ο οποίος είναι και συντονιστής του Δικαιούχου του Έργου, Πανεπιστημίου Κρήτης Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης. Την μελέτη υλοποιούν για τους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου ο δικηγόρος – ερευνητής Δρ. Γεώργιος Σμπώκος και για τους νομούς Χανίων και Ρεθύμνης η δικηγόρος – ερευνήτρια Μαρία Μανιαδάκη, συνεπικουρούμενοι στο έργο τους από τις Επιτροπές Περιβάλλοντος των οικείων Δικηγορικών Συλλόγων. Επιστημονικοί υπεύθυνοι του Προγράμματος έχουν οριστεί οι Ταμίες των οικείων Δικηγορικών Συλλόγων και συγκεκριμένα ο δικηγόρος κ. Εμμανουήλ Βοργιάς, για τον Δικηγορικό Σύλλογο Ηρακλείου και ο δικηγόρος κ. Νικόλαος Χαζιράκης για τον Δικηγορικό Σύλλογο Χανίων.
Σημειώνεται ότι είναι η πρώτη φορά που Δικηγορικοί Σύλλογοι συμμετέχουν σε Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα, ως εκ τούτου το πρόγραμμα αναμένεται να έχει ιδιαίτερη απήχηση από τα μέλη τους αλλά και από το ευρύ κοινό. Η δε αντικειμενικότητα των υπό έναρξη Περιβαλλοντικών Παρατηρητηρίων διασφαλίζεται από την ανεξαρτησία των οικείων δικηγορικών συλλόγων. Εξάλλου, αυτήν ακριβώς την αντικειμενικότητα υποδηλώνει και η ίδια ονομασία του Προγράμματος «ΘΕΜΙΣ», η οποία συνειρμικά παραπέμπει στη γνωστή σε όλους μας «Ιustitia» της Ρωμαϊκής Μυθολογίας, η οποία απεικονίζεται να φοράει ένα μαντίλι στα μάτια, πρόκειται δηλαδή για «τυφλή δικαιοσύνη»…
* Το έργο LIFE NATURA THEMIS «Προώθηση της ενημέρωσης για τη δίωξη εγκλημάτων κατά της άγριας ζωής και ανάδειξη της περιβαλλοντικής ευθύνης για την αποκατάσταση ζημιών της βιοποικιλότητας σε περιοχές του Δικτύου NATURA 2000 στην Κρήτη» (LIFE14/GIE/GR/000026), συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και απευθύνεται σε Δικαστές, Εισαγγελείς, Δικηγόρους, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, δημόσιες αρχές με προανακριτικές αρμοδιότητες, κοινωνικές ομάδες και το ευρύ κοινό.
* Η Μαρία Μανιαδάκη, είναι δικηγόρος, συντονίστρια Προγράμματος Life Natura Themis για τον Δικηγορικό Σύλλογο Χανίων
