Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΛΕΛΕΔΑΚΗ
Πραγματοποιήθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία η διάλεξη του γνωστού αρχαιολόγου κ. Χαράλαμπου Κριτζά, επίτιμου Διευθυντή του Επιγραφικού Μουσείου με θέμα, «Αρχαιολογικοί περίπατοι στην Κρήτη» που διοργανώθηκε από την Εταιρεία φίλων της Ονιθές και το περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες», την προηγούμενη Παρασκευή στο Κέντρο Νέων του Δήμου Ρεθύμνου.
Παρά το εορταστικό κλίμα η ανταπόκριση του κόσμου ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητική. Την εκδήλωση άνοιξε ο Πρόεδρος της Εταιρείας φίλων της Ονιθές κ. Μανούσος Ψαρουδάκης, ο οποίος αφού καλωσόρισε το κοινό και αναφέρθηκε στους σκοπούς της Εταιρείας παρουσίασε τον διακεκριμένο ομιλητή του οποίου η ομιλία ήταν ένα νοερό ταξίδι στην Κρητική φύση και τους ανθρώπους της διαχρονικά. Συνδυάζοντας αρχαιολογία, λαογραφία και οικολογία, οι ακροατές είχαν την ευκαιρία με οδηγό τον ομιλητή να πεζοπορήσουν σε βουνά και δάση, να επισκεφθούν σπήλαια και εξωκκλήσια, θα γνωρίσουν τους βοσκούς και τα κοπάδια τους και να θυμηθούν ξεχασμένες λατρευτικές πρακτικές και έθιμα, που επιβιώνουν μέσα στους αιώνες και που τείνουν να χαθούν. Εκτός από τις προσωπικές εμπειρίες του ο ομιλητής τεκμηρίωσε την παρουσίαση που έκανε με αναφορές σε αρχαίους συγγραφείς και επιγραφές.
Όπως έδειξαν εντελώς πρόσφατα ευρήματα, η Κρήτη κατοικείται ήδη από τα παλαιολιθικά χρόνια. Οι παλιοί της κάτοικοι, Μικρασιατικής κυρίως καταγωγής, ανέπτυξαν τον σπουδαίο Μινωικό πολιτισμό, ο οποίος συγχωνεύθηκε με τον Μυκηναϊκό, όταν οι εμπειροπόλεμοι Μυκηναίοι κατέλαβαν την Κρήτη τον 15ο αι. π.Χ. Ακολούθησαν τα δωρικά φύλα, που έβαλαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους στον χαρακτήρα του νησιού.
Ήρθαν έπειτα οι Ρωμαίοι, τους οποίους διαδέχτηκε η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που με ένα διάλειμμα Αραβικής κατάκτησης από το 823 έως το 961, διοίκησε την Κρήτη μέχρι το 1210. Οι Βυζαντινοί έφεραν πολλούς εποίκους, που οι απόγονοί τους υπάρχουν μέχρι σήμερα. Ακολούθησαν οι Βενετσιάνοι μέχρι το 1669, πολλοί από τους οποίους εξελληνίστηκαν. Έπειτα οι Τούρκοι και για λίγο οι Αιγύπτιοι, πριν το νησί ενωθεί με την υπόλοιπη Ελλάδα το 1913, και δεχτεί ένα μεγάλο αριθμό Μικρασιατών προσφύγων το 1922.
Παρά την διαδοχή και την ανάμειξη τόσων λαών και πολιτισμών και έπειτα από όλες αυτές τις ιστορικές περιπέτειες, είναι εκπληκτικό ότι έχουν επιβιώσει πολλά στοιχεία από τον αρχαίο βίο της Κρήτης. Τα ανιχνεύει κανείς στην κρητική διάλεκτο, γεμάτη δωρισμούς και πλούσια σε αρχαιοπρεπείς λέξεις και εκφράσεις· στα τοπωνύμια, ορισμένα από τα οποία υπάρχουν αναλλοίωτα από τα μινωικά χρόνια· στα ήθη και τα έθιμα, τη μουσική και τους χορούς, στα χειροτεχνήματα και την κεραμική. Ακόμα και σε κάποιες πρακτικές της καθημερινότητας που περνούν απαρατήρητες από τους πολλούς.
Φυσικά όλα αυτά μην περιμένει κανείς να τα βρει στα αστικά κέντρα ή τα πολυσύχναστα παράλια, που τα έχει ανεπανόρθωτα νοθεύσει ο μαζικός τουρισμός. Η καρδιά της πραγματικής Κρήτης χτυπά ακόμα στα απομονωμένα χωριά και κυρίως στα βουνά, που είναι ότι πιο γνήσιο έχει απομείνει από τη λιτή, δωρική φυσιογνωμία του νησιού.
Εκεί, στο πείσμα των καιρών, οι Κρητικοί μιας κάποιας ηλικίας τηρούν ακόμη τις παραδόσεις. Οι γεωργοί και οι βοσκοί εξακολουθούν να φέρνουν τις απαρχές των καρπών της γης και των γεννημάτων στις εκκλησίες για να ευλογηθούν και να μοιραστούν στους πιστούς. Κηπευτικά και λαχανικά του Αγίου Τρύφωνα, την 1η του Φλεβάρη. Σταφύλια τον Δεκαπενταύγουστο και το νέο κρασί του Άη Γιώργη του Μεθυστή στις 3 του Νοέμβρη. Κηρήθρες μελιού να καπνιστούν με το θυμιατό και να ευλογηθούν· αλλά και στάρι, λάδι, γάλα και τυρί από τα κοπάδια, καθώς και ζωντανά γεννήματα. Ο ευωδιαστός νωπός ξυνόχοντρος που μοιράζεται σήμερα σε μερικά ποιμενικά πανηγύρια δεν είναι άλλος από το χονδρόγαλα που αναφέρουν οι αρχαίες επιγραφές ότι μοιραζόταν στις αρχαίες πανηγύρεις.
Μια ιδιαίτερη κατηγορία προσφορών είναι οι πανσπερμίες, που συνόδευαν τα αρχαία Θαργήλια και που σε πολλές περιοχές είναι γνωστές ως πολυσπόρια. Όπως δηλώνει και ο όρος, πρόκειται για ένα μείγμα ποικίλων καρπών, κυρίως σιτηρών και οσπρίων, που μαγειρεύονταν όλα μαζί και αποτελούσαν προσφορά σε χθόνιες κυρίως θεότητες της βλάστησης και της φύσης, όπως η Δήμητρα.
Εκτός από τα σημερινά κόλλυβα, κατεξοχήν προσφορά στους νεκρούς, γνωστή είναι η πανσπερμία που βράζουν την ημέρα των Θεοφανείων και που στην Κρήτη λέγεται παλληκάρια, από την οποία έτρωγαν εκτός από τους ανθρώπους του σπιτικού και όλα τα οικόσιτα, ιδίως τα καματερά ζώα. Ανάλογα πολυσπόρια κάνουν και την ημέρα της Παναγιάς της Μεσοσπορίτισσας στις 21 του Νοέμβρη, περίοδο της σποράς των δημητριακών.
Άλλη κατηγορία προσφορών είναι οι περίτεχνα διακοσμημένοι εθιμικοί ή εορταστικοί άρτοι, όπως τα αρχαία πόπανα και πλακούντες, που εκτός από τις θρησκευτικές εορτές (άρτοι, πρόσφορα, φανουρόπιτες, βασιλόπιτες, λαμπροκουλούρες) συνοδεύουν διάφορες φάσεις του ανθρώπινου βίου, από την γέννηση (μοιρόψωμα), την βάπτιση, τον γάμο (γαμοκουλούρες), μέχρι τον θάνατο (λαζαρόψωμα). Μια εντελώς ιδιαίτερη κατηγορία είναι οι ανθρωπόμορφοι ή σε σχήμα ανθρώπινων μελών άρτοι που μέχρι πρόσφατα πήγαιναν στην εκκλησία του Αγίου Αντωνίου στα Σφακιά. Βρίσκουν τα παράλληλά τους σε πήλινα αναθήματα ανθρωπίνων μελών σε αρχαία μινωικά ιερά κορυφής και σε μεταγενέστερα Ασκληπιεία.
Ένα είδος τάματος, που γίνεται ολοένα και πιο σπάνιο είναι οι πλόκαμοι μαλλιών των κοριτσιών, που τους κρεμούν στις εικόνες της Παναγιάς και των Αγίων. Πρόκειται για πανάρχαια συνήθεια, που στην αρχαιότητα γινόταν από αγόρια και κορίτσια, συνήθως στη μεταβατική φάση από τη νεανική στην ενήλικη περίοδο της ζωής. Ήταν συνηθισμένη προσφορά κυρίως στις ποτάμιες και γενικά υδάτινες θεότητες, αλλά και στους νεκρούς. Μια ιδιαίτερη επίσης κατηγορία αναθημάτων είναι τα ενδύματα. Συνήθως νέες κοπέλες αλλά και αγόρια (συνήθως ασθενικά), τα λεγόμενα «καλογεροπαίδια», τάζονταν να φορέσουν για ένα διάστημα μαύρα και μετά τα κρεμούσαν στην εικόνα ή στο τέμπλο της εκκλησίας. Πίστευαν ότι βγάζοντας από πάνω τους το ρούχο, έβγαινε με τη βοήθεια του θείου και η αρρώστια, ψυχική ή σωματική, και γινόταν μια αναγέννηση. Άλλοτε ρούχα, ακόμη και εσώρουχα κρεμιούνται στα κλαδιά ιερών δένδρων, όπως αυτό δίπλα στο τρυποπέρασμα στον Αχλαδέ Μυλοποτάμου.
Μοναδικό και περίεργο έθιμο που υπάρχει στην περιοχή των Σφακίων και που αγγίζει τα όρια της ασέβειας είναι να τοποθετούν την εικόνα ενός Αγίου ανάποδα μέχρι να ικανοποιηθεί το αίτημά τους, για το οποίο εκπλήρωσαν το τάμα που είχαν κάνει, χωρίς να εισακουστούν. Ο ομιλητής αναφέρθηκε και σε «τιμωρίες» θεών και αγίων στην αρχαιότητα και πρόσφατα.
Άλλα έθιμα είναι επιβιώσεις αρχαίων παγανιστικών εθίμων. Τέτοιο είναι να κρεμούν ή να τοποθετούν έξω από τις πόρτες σκιλλοκρεμύδες (ασκελετούρες) την Πρωτοχρονιά για να αποτρέπουν το κακό. Τον βολβό του ίδιου φυτού τρυπούσαν με καλαμένιες περόνες (τσίτες) προφέροντας κάποιες γητειές για να προστατέψουν ιδίως τα μικρά παιδιά από την επίφοβη κακιά μάγισσα Γελλού (την Γελλώ των αρχαίων), κάτι που θυμίζει την πρακτική της καταπασσαλεύσεως ή καταπερονήσεως των αρχαίων, που αποσκοπούσε στο να εξορκίσει το κακό και τον φθόνο.
Αντίστοιχα κατάλοιπο του αρχαίου εθίμου του περισχοινισμού είναι το ζώσιμο με νήμα της εκκλησίας ή και ολόκληρου του χωριού, σχηματίζοντας ένα προστατευτικό κύκλο, όπου δεν θα μπορεί να εισχωρήσει το κακό.
Ο ομιλητής αναφέρθηκε και σε άλλα έθιμα, όπως αυτό στη Μονή της Παναγίας της Κεράς κοντά στο Κράσι, όπου γίνεται προστατευτικό ζώσιμο των πιστών με τις αλυσίδες που είχαν δέσει σε κολώνα την εικόνα της Παναγίας. Για σύγκριση έκανε αναφορά σε αρχαία αγάλματα που τα έδεναν για να μη φύγουν.
Μίλησε επίσης για το γονιμικό έθιμο του «αποθαμένου» στη Γέργερη, με τον εικονικό θάνατο, την κάλυψης – ταφή του «νεκρού» άντρα με χλωρά χόρτα και τη νεκρανάστασή του μέσα σε εύθυμη ατμόσφαιρα και ρακοποσία.
Λατρευτικά έθιμα στα βουνά της Κρήτης
Μεγάλο μέρος της ομιλίας του αρχαιολόγου Χαράλαμπου Κριτζά ήταν αφιερωμένο στα βουνά με τα άλλοτε πλούσια δάση τους, τα αρωματικά και ιαματικά βότανα, και τους βοσκούς με τα μιτάτα και τα βοσκοτόπια τους. Ιδιαίτερα στον Ψηλορείτη με το οροπέδιο της Νίδας και τις περιβόητες διαμάχες (νταβάδες) των Ανωγειανών με τους Βοριζανούς για μερίδιο στα βοσκοτόπια, που απαθανάτισαν λαϊκοί ριμαδόροι.
Εκτός από την λατρεία του Δία στο σπήλαιο Ιδαίο Άντρο, που είχε κυρίως χθόνιο χαρακτήρα με μυητικές τελετουργίες, φαίνεται να υπήρχε μια παράλληλη λατρεία στην ψηλότερη κορυφή του βουνού, κοντά στο εκκλησάκι του Τιμίου Σταυρού, που οι αρχαίες πηγές την ονομάζουν (τα) Πάνακρα. Εντοπίστηκαν εκεί διάφορα κεραμικά όστρακα και θραύσμα ειδωλίου, που αποτελούν ένδειξη λατρείας του Διός Βιδάτα (δηλ. Ιδαίου) ως καιρικού θεού, όπως σε όλες σχεδόν τις κορυφές των ελληνικών βουνών. Διάφορα λατρευτικά επίθετα του Δία, όπως Κορυφαίος, Κορυφίτης, Επάκριος, Ακραίος, Όρειος, Ύπατος, Ύψιστος κ.ά. είναι χαρακτηριστικά για την λατρεία του μέγιστου θεού του ελληνικού πανθέου σε κορυφές βουνών. Από εκεί επιβλέπει την τάξη του κόσμου και ελέγχει τις καιρικές συνθήκες, ιδίως την ευεργετική βροχή. Επίθετα όπως Όμβριος, Υέτιος, Κεραυνός, Βρονταίος, Αστραπαίος, Χαλάζιος, Αίθριος κ.ά είναι χαρακτηριστικά αυτής της ιδιότητας του Δία. Ένας μεγαλοπρεπής βωμός του Θεού Υψίστου που ταυτίζεται με τον Δία Ύψιστο, ο οποίος βρέθηκε στην Γόρτυνα φέρει παραστάσεις δεκάδων αρότρων, που υποδηλώνουν τη σύνδεση του θεού με την γεωργία και την ευφορία της γης. Άλλωστε και οι σύγχρονοι Κρητικοί σε περιπτώσεις παρατεταμένης ξηρασίας κάνουν λιτανείες και με περισσή κατάνυξη παρακαλούν τον Θεό να στείλει βροχή και να ποτίσει την ξεραμένη γη.
Το εκκλησάκι του Τιμίου Σταυρού του Ψηλορείτη συνομιλεί με το ομώνυμο εξωκκλήσι στην κορυφή της Οροσειράς των Αστερουσίων, που λέγεται Κόφινας. Εκεί, η λειτουργία την ημέρα της πανήγυρης στις 14 Σεπτεμβρίου συνοδεύεται από την συλλογή των καρπών ενός θάμνου που φυτρώνει σε απόκρημνα σημεία και που οι ντόπιοι τα αποκαλούν μήλα και τα θεωρούν θαυματουργά. Τα ευλογεί ο παπάς και τα λιτανεύει μαζί με τον σταυρό, πριν τα μοιράσει ως πολύτιμα φυλαχτά στους πιστούς. Πρόκειται για μια λανθάνουσα μορφή δενδρολατρείας, από τις πολλές που υπάρχουν ακόμα στην Κρήτη.
Πιο χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Αγίας Μυρτιάς στη Μονή Παλιανής ΝΔ του Ηρακλείου. Εκεί κυριολεκτικά το αιωνόβιο δένδρο έχει σχεδόν ταυτιστεί με την Παναγία. Οι πιστοί κρεμούν στα κλαδιά του τα τάματα και παίρνουν φυλλαράκια για καλορίζικα. Η πίστη ότι η θεϊκή δύναμη ενοικεί μέσα σε δένδρα είναι πολύ παλιά, όπως δείχνουν αρχαία λατρευτικά επίθετα θεών του τύπου Ένδενρος, Δενδρίτης, Κυπαρισσίτης κλπ. Στην Κρήτη το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι του Ερμή Κεδρίτη, το ιερό του οποίου έφεραν στο φως οι ανασκαφές στη Σύμη Βιάννου, στο ΝΔ πρόβουνο της Δίκτης που λεγόταν Ιερόν Όρος και σε υψόμετρο 1130 μ. Εκεί συλλατρεύονταν ο Ερμής Κεδρίτης και η Αφροδίτη, θεότητες που συνδέονται με την βλάστηση, τη γονιμότητα και τον έρωτα. Θεότητες που προστατεύουν τους νέους να περάσουν από το στάδιο της παιδικότητας στο στάδιο της βιολογικής και ψυχολογικής ωρίμανσης. Οι νέοι της δωρικής αριστοκρατίας περνούσαν εκεί ένα δίμηνο μαζί με του ωριμότερους συντρόφους, τους φιλήτορες, ως ένα στάδιο μύησης στη ζωή του ενήλικου πολίτη πολεμιστή, με κύρια ενασχόληση το κυνήγι και την προσφορά των θηραμάτων, κυρίως αιγάγρων, στο ιερό. Πλήθος προσκυνητών και των δύο φύλων συνέρρεαν στο ιερό από διάφορα μέρη, όπως μαρτυρούν πολυάριθμες επιγραφές. Μια από αυτές μας επιβεβαίωσε ότι το οροπέδιο Λασιθίου ονομαζόταν από τα μινωικά κιόλας χρόνια Λάσυνθος και οι κάτοικοι Λασύνθιοι. Στο Δικταίο Άντρο η αρχαία παράδοση τοποθετούσε την γέννηση του Δία.
Αντίθετα η παράδοση συνδέει με τον θάνατό του το Βουνό Γιούχτας (αρχαίος Ιυττός) πάνω από τις Αρχάνες, στην κορυφή του οποίου ανασκάφτηκε το σημαντικότερο μινωικό ιερό κορυφής. Κοντά στο σπήλαιο του Στραβομύτη που βρίσκεται στους πρόποδές του ανακαλύφθηκε αναθηματική επιγραφή στους τροφούς του Δία Κουρήτες, με την ιδιότητά τους ως προστατών των καρταιπόδων, δηλαδή των ζώων με ισχυρούς πόδες, όπως τα ιπποειδή και τα βοοειδή (χοντρά οζά). Μάλιστα ο αναθέτης της επιγραφής ήταν επιστάτης στα κτήματα του πάμπλουτου Ρωμαίου Μάρκου Κλαύδιου Θετταλίσκου, που σύμφωνα με τον Πλίνιο εισήγαγε την αειθαλή πλάτανο από την Κρήτη, όπου είναι ενδημική, στην Ιταλία.
Με αφορμή τη συγκεκριμένη επιγραφή ο ομιλητής, ο κ. Χαράλαμπος Κριτζάς, αναφέρθηκε στους σημερινούς προστάτες των ζώων, τον Άγιο Μόδεστο, τον Άγιο Μάμα, τον Άγιο Βλάσιο και τον ξεχασμένο σήμερα Άγιο Ρωμανό τον Σκλεποδιώκτη, θεραπευτή και πεταλωτή των αλόγων. Επίσης στα φυλακτήρια (χαϊμαλιά) των ζώων και άλλα μέσα προστασίας τους, όπως το διάβασμα ευχών και το ράντισμα με αγιασμό, το πέρασμα κάτω από τον Επιτάφιο ή κάτω από δύο τεντωμένα πετραχήλια που σχηματίζουν αψίδα, την ευλογία των κουδουνιών τους την ημέρα του Σταυρού. Εξέτασε επίσης άλλες πτυχές του ποιμενικού βίου, όπως τον χαρακτηριστικό για την Κρήτη τρόπο αρμέγματος από δύο αντωπούς βοσκούς με τα ζώα ανάμεσα στα σκέλη τους, τις σαμιές που τεκμηρίωναν την ιδιοκτησία κάθε ζώου, τα ονόματα που έδιναν στα ζώα. Έδειξε ένα πίθο από το Αρκαλοχώρι που βρέθηκε πρόσφατα και φέρει ανάγλυφες παραστάσεις δύο φορβάδων σε κατάσταση οίστρου και δύο αντωπές ομάδες κριών, οι δύο πρώτοι από τους οποίους συγκρούονται μετωπικά για το ποιος «θα πάρει την καπετανιά» κατά την περίοδο της οχείας.
Αναφέρθηκε τέλος ο κ. Κριτζάς και στον φοβερό όρκο που παίρνουν οι ύποπτοι για ζωοκλοπή βοσκοί μπροστά στην εικόνα του Αγίου Γεωργίου στη Μονή Δισκουρίου, με την αρχαιοπρεπή επίκληση στον Δία: «Νη Ζα, φάσκω σου και κάτεχέ το πως δεν σου φταίω το πράμα σου, έργω μου γη βουλή μου».
