Βιβλιοεπισημάνσεις

Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που είχαμε συζητήσει με τον αείμνηστο Γιάννη Χαλκιαδάκη για μια μόνιμη στήλη βιβλιοκρισίας στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα». Είχα τις επιφυλάξεις μου, όχι μόνο για μια εβδομαδιαία στήλη αλλά και για μια μηνιαία, όπως θα είναι αυτή που σήμερα ξεκινά σ’ αυτή τη σελίδα. Κι αυτό γιατί δεν ξέρω αν μπορώ να είμαι τόσο συνεπής, ώστε την τελευταία εβδομάδα κάθε μήνα να παραδίδω στην ώρα τους τα κείμενα που απαιτεί η καθημερινή ροή μιας εφημερίδας. Πήρα όμως προ καιρού θάρρος από έναν σημαίνοντα άνθρωπο των κρητικών γραμμάτων, τον συνταξιούχο εκπαιδευτικό Σταμάτη Αποστολάκη. Όταν τον ρώτησα πώς μπορεί να παραδίδει (όχι κάθε μήνα αλλά κάθε εβδομάδα!) στην ώρα τους στα «Χανιώτικα Νέα» τα πολυάριθμα καλλιγραφημένα χειρόγραφά του, με πληροφόρησε με φυσικότητα και σεμνότητα ότι αυτό το κάνει χωρίς διακοπή περισσότερα από 40 χρόνια! Του εύχομαι να τα εκατοστίσει, πάντα δημιουργικός και εύστοχος, και σε ένδειξη σεβασμού στην πνευματική του προσφοράς θα περιλάβω σήμερα στη δική μου στήλη το βιβλίο του για τα ριζίτικα τραγούδια της Κρήτης. Οπωσδήποτε δεν πρόκειται να τον ακολουθήσω σε μακροημέρευση στήλης. Θα είμαι ευτυχής αν η δική μου έχει διάρκεια ενός χρόνου…

 

Τα βιβλία και γενικότερα τα έντυπα που θα παρουσιάζονται δεν έχουν να κάνουν με τυχόν φιλίες ούτε απαραίτητα με την επικαιρότητα. Θα είναι βιβλία που ζήλεψα, που θα ήθελα να έχω γράψει ο ίδιος, βιβλία που «κάτι μου είπανε», κατά τον εύστοχο τίτλο του πρώτου βιβλίου της Μαρίας Τσιριμονάκη, από το οποίο και βάζω αρχή.

 

 

 

Στο βιβλίο αυτό η «δέσποινα του Ρεθύμνου» περιέλαβε 14 βιβλιοκρισίες από την ομώνυμη στήλη που διατήρησε στα Ρεθεμνιώτικα Νέα το έτος 1986, διανθισμένες με εισαγωγή και επίλογο και με χαιρετισμό του εκδότη της εφημερίδας. Αξίζει τον κόπο, νομίζω, οι αναγνώστες να αναζητήσουν στις βιβλιοθήκες το εξαιρετικό αυτό πόνημα, το οποίο πραγματικά «ποιεί ήθος» για την συγγραφέα του και για την Κρήτη την ίδια. Παραθέτω εδώ τους τίτλους των βιβλίων που είχε επιλέξει για παρουσίαση: «Μνήμης παιχνιδίσματα» του Γιώργη Μαθιουδάκη, «Κείμενα» του Δημήτρη Πικιώνη, «Το χρονικό μιας πολιτείας» του Παντελή Πρεβελάκη, «Εθνική αντίσταση 1941-45» του Εμμανουήλ Τσιριμονάκη, «Ill met by moonlight (=Κακό συναπάντημα στο φως του φεγγαριού)» του Stanley Moss, «Ο Κρητικός μαντατοφόρος» του Γιώργη Ψυχουντάκη, «Ιστορικά σκηνογραφήματα» του Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, «Επικήδειος Γάμος» του Χρίστου Μακρή, «The poetics of manhood» του Michael Herzfeld (κυκλοφορεί και στα ελληνικά ως «Η ποιητική του ανδρισμού» από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια), «Το κρητικό σπίτι» του Δημήτρη Βασιλειάδη, «Το ρεθεμνιώτικο παραδοσιακό ψωμί» της Ροδούλας Σταθάκη-Κούμαρη (με εξαιρετικές φωτογραφίες του Ανδρέα Θεοδωράκη), «Ο γάμος εν Κρήτη» του Παύλου Βλαστού, «Ο νέος Ερωτόκριτος του Παντελή Πρεβελάκη» του Στυλιανού Χαρκιανάκη και «Ένα χωριό στο Οροπέδιο» της Σόνιας Greger.

 

Υπενθυμίζω ότι η συγγραφέας μας έχει προσφέρει δύο εξαιρετικές τριλογίες, που η μία αναφέρεται στο Ρέθυμνο και στην κοινωνική του ιστορία και η δεύτερη στην κρητική χειροτεχνία. Η πρώτη τριλογία απαρτίζεται από τα βιβλία «Εν Ρεθύμνω», Ρέθυμνο 1997, «Ρεθεμνιώτες», Ρέθυμνο 2000 και «Αυτοί που έφυγαν. Αυτοί που ήρθαν», Ρέθυμνο 2002. Η δεύτερη τριλογία απαρτίζεται από τα βιβλία «Φυτικές βαφές από τους θησαυρούς της κρητικής γης», Ρέθυμνο 2005, «Ο κρητικός κουσκουσές», Ρέθυμνο 2007 και «Τελειώματα», Ρέθυμνο 2009. Ας ελπίσουμε ότι ο τελευταίος τίτλος αναφέρεται αποκλειστικά στον τρόπο που οι νοικοκυρές τελείωναν τα κάθε λογής εργόχειρα και δεν έχει παράλληλη αλληγορική σημασία, σχετική με τις συγγραφικές της προθέσεις. Να προσθέσω στα παραπάνω το φυλλάδιο «Εν Ρεθύμνω-Οι πηγές», Ρέθυμνο 1997, που προέκυψε από διάλεξη της συγγραφέως και είναι εξίσου πολύτιμο. Και μια και βρισκόμαστε στον χώρο του βιβλίου, ας μου επιτραπεί η αναφορά τόσο στο γνωστό βιβλιοπωλείο-βιβλιοδετείο του πατέρα της Αριστόδημου Χατζηδάκη όσο και στο λιγότερο γνωστό της ίδιας «Αναζητήσεις», στην οδό Δασκαλογιάννη. Το βιβλιοπωλείο αυτό αποτέλεσε μια όαση στο «στενό της Εφορείας», όπως το θυμόμαστε οι παλιότεροι.

 

Ώρα όμως να περάσουμε στο επόμενο βιβλίο, γιατί κινδυνεύουμε να καταστούμε ασυγχώρητοι από την σεμνότητα της κυρίας Μαρίας.

 

 

 

 

Είμαστε τόσο κοντά τελικά αλλά και τόσο μακριά με τα Χανιά! Πόσοι άραγε Ρεθεμνιώτες γνωρίζουμε το απίστευτο λαογραφικό και γλωσσολογικό έργο του Σταμάτη Αποστολάκη; Αντί άλλου προλόγου επιλέγω να παραθέσω εδώ τους ομιλητές και τα θέματα των εισηγήσεων κατά την παρουσίαση του βιβλίου στις 14 Ιουνίου 2010. Ήταν λοιπόν Ο Γεώργιος Αικατερινίδης, τέως διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών που είχε μιλήσει με θέμα «Σταμάτης Αποστολάκης: Ένας σεμνός δάσκαλος και ακάματος λαογράφος», ο Νικόλαος Κοντοσόπουλος, τέως διευθυντής του Κέντρου Σύνταξης του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, που είχε μιλήσει με θέμα «Η συμβολή του Σταμάτη Αποστολάκη στην κρητική Ονοματολογία» και η Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, τέως διευθύντρια του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, που έκανε την κυρίως παρουσίαση του βιβλίου. Την εκδήλωση είχε ανοίξει ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ανατολικού Σελίνου με ένα ριζίτικο τραγούδι (πώς αλλιώς θα μπορούσε;), «Τη συντροφιά σας χαίρομαι».

 

Να προσθέσω στα παραπάνω ότι ο συγγραφέας ασχολείται από το 1959 με τη συλλογή, επεξεργασία και δημοσίευση στοιχείων από την ιστορία, τη λαογραφία και τις δημοτικές μας παραδόσεις. Έχει δημοσιεύσει περισσότερες από 150 μελέτες μέχρι σήμερα και πολλά βιβλία, όπως τα «Λαογραφικά μελετήματα στον Ελευθέριο Βενιζέλο», τη «Μάχη της Κρήτης στη Νεοελληνική Ποίηση», τα «Λαογραφικά του Δωδεκαημέρου», τα «Λαογραφικά του χορού στη Δυτική Κρήτη» και πολλά άλλα. Για το έργο του έχει βραβευθεί τρεις φορές από την Ακαδημία Αθηνών.

 

Πρόκειται για ένα έργο ζωής, ένα πολύ μεγάλο βιβλίο, 572 σελίδων, που έχει κάνει ήδη δύο εκδόσεις και μία ανατύπωση. Σ’ αυτό παρουσιάζονται 799 τραγούδια, καταταγμένα σε δώδεκα κατηγορίες: ακριτικά-ηρωικά, ιστορικά, παραλογές, ερωτικά-του γάμου-της ξεφάντωσης, νανουρίσματα-ταχταρίσματα-παιδικά, της ξενιτιάς, μοιρολόγια-του κάτω κόσμου-του χάρου, θρησκευτικά-λατρευτικά, γνωμικά, ποιμενικά-ζωοκλοπής, εργατικά και σατιρικά-ευτράπελα. Προηγούνται εισαγωγικά κείμενα για την μουσική των ριζίτικων τραγουδιών, τους συλλογείς και τις συλλογές ριζίτικων τραγουδιών (από το 1815) και για τη μεθοδολογία της έκδοσης, ενώ παρατίθενται εκτενές γλωσσάρι του κρητικού ιδιώματος, αναλυτική βιβλιογραφία και ευρετήρια κυρίων ονομάτων, τόπων και «πρώτων στίχων» (το τελευταίο ευρετήριο εξαιρετικά πρωτότυπο και χρήσιμο!). Η ποιότητα της εργασίας φαίνεται και από το γεγονός ότι τα τραγούδια κατατάσσονται σε 32 μουσικές ομάδες, ανάλογα με τη μελωδία καθενός, ενώ δεν λείπουν και 63 ιδιόμελα τραγούδια.

 

Η εμφάνιση του πολυσέλιδου τόμου είναι παραπάνω από εξαιρετική. Δεν χρειάζεται να πούμε ότι πρόκειται για μια μνημειώδη έκδοση, που τιμά τόσο τον δημιουργό της όσο και την Κρήτη συνολικά και τον λαϊκό της πολιτισμό.

 

 

 

Το αίσιο τέλος της περιπέτειας του Γ. Π. Εκκεκάκη μου επιτρέπει να επανέλθω στον τιμητικό τόμο, τον οποίο είχα τη χαρά να επιμεληθώ μαζί με τους Στέργιο Μανουρά, Γιάννη Παπιομύτογλου, Μιχάλη Τζεκάκη και την Ασπασία Παπαδάκη. Μετά λοιπόν από τους τόμους «Ροδωνιά. Τιμή στον Μ. Ι. Μανούσακα», Ρέθυμνο 1994 και «Αντίφωνον. Τιμητικός τόμος στον καθ. Ν. Β. Δρανδάκη», Θεσσαλονίκη 1994, έφτασε η σειρά του έργου και ενός τρίτου Ρεθεμνιώτη να αναγνωριστεί με τιμητικό τόμο.

 

Το «Αντιδώρημα» έχει έκταση 366 σελίδων και συγγραφείς του είναι 25 ερευνητές, από το Ρέθυμνο, το Ηράκλειο, τα Χανιά, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Ισπανία: Ζαχαρίας Αντωνάκης, Σταμάτης Αποστολάκης, Μαρία Αρακαδάκη, Ιωάννης Βολανάκης, Χαράλαμπος Γάσπαρης, Γιάννης Γρυντάκης, Νίκος Δερεδάκης, Παύλος Κόρπης, Χρίστος Μακρής, Στέργιος Μανουράς, Μανόλης Μανούσακας, Κώστας Μουτζούρης, Μιχάλης Παπαδάκης (Δάνδολος), Χαρίδημος Παπαδάκης (Νταραμανελίτης), Γιάννης Παπιομύτογλου, Παναγιώτης Παρασκευάς, Γεώργιος Περπιράκης, Αντώνης Πλυμάκης, Manuel Serrano, Ιωάννα Στεριώτου, Χάρης Στρατιδάκης, Μιχάλης Τζεκάκης, Κώστας Τσικνάκης και Αριστόδημος Χατζηδάκης.

 

Τον τιμητικό τόμο προλογίζει η Επιτροπή Έκδοσης και ακολουθούν εισαγωγικά κείμενα από τον Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Ευγένιο, τον δήμαρχο Ρεθύμνης Γιώργη Μαρινάκη και τον ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης Αλέξη Πολίτη. Βιογραφικό σχεδίασμα και αναλυτική εργογραφία του τιμώμενου παραθέτει η Ασπασία Παπαδάκη.

 

Εκείνο που ασφαλώς λείπει από τον τιμητικό τόμο είναι το συλλεκτικό (όπως άλλωστε και το εικαστικό) έργο του Γ. Π. Εκκεκάκη. Θα προσθέσω λοιπόν σήμερα εδώ ότι με την ίδια ευκολία με την οποία αγοράζει βιβλία (στερούμενος προφανώς άλλων απολαύσεων), ως τυπικός ευπατρίδης τα χαρίζει, είτε για τη συγκρότηση προ διετίας αμαριώτικης βιβλιοθήκης στο «Πάνακρον» (αλήθεια, υπάρχουν νεότερα γι’ αυτήν;) είτε στη Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης είτε στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου. Το 2013 για τη δεύτερη από τις παραπάνω δωρεές του, ο διευθυντής της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης έγραψε: «Είναι τιμή μας να εμπλουτιστεί η Βιβλιοθήκη μας με βιβλία της συλλογής σας, ένα περισσότερο όταν πρόκειται για εκδόσεις προ του 1900 και αρκετές μοναδικότητες. Τα βιβλία αποτελούν πλέον την «Συλλογή Εκκεκάκη», την οποία έχουμε δημιουργήσει ως αυτόνομη ενότητα στις Κλειστές Συλλογές μας». Το ίδιο, νομίζω, θα πρέπει να γίνει και με τη δωρεά άνω των 20.000 βιβλίων που έχει αναγγείλει και ξεκινήσει στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, να αποτελέσουν δηλαδή μια ιδιαίτερη συλλογή, με ιδιαίτερο κατάλογο (προσπελάσιμο και από τον γενικό) και σε ιδιαίτερο οπωσδήποτε χώρο. Να προσθέσουμε ότι σημαντικά αποκτήματα της συλλογής του πλουτίζουν μετά από δωρεές του ήδη τις Μονές Τζαγκαρόλων και Αρκαδίου και τα Μουσεία Στρατιωτικό Ρεθύμνου και Τυπογραφίας Χανίων.

 

Είμαι σίγουρος ότι ο τιμώμενος παράλληλα με τις προσφορές του θα ετοιμάζει νέες ερευνητικές συνεισφορές και ότι οι 418 βιβλιοεργογραφικές αναφορές που καταγράφονται στον Τόμο θα φτάσουν και θα ξεπεράσουν τις χίλιες!

 

 

 

Το 2015 θα αποδειχτεί μια καλή χρονιά για το Ρέθυμνο, αν κρίνουμε τουλάχιστον από το επιτραπέζιο ημερολόγιο του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης. Το «Χειροποίητον», όπως ονομάζεται, κυκλοφόρησε από τον Σύλλογο Φίλων του Μουσείου και για τη δημιουργία και έκδοσή του δούλεψε ιδιαίτερα η Αγγελική Βλαχοπούλου. Το ημερολόγιο είναι εξαιρετικής αισθητικής, αν και το θέμα του, τα λαογραφικά εκθέματα, είναι οπωσδήποτε δύσκολο για ανάδειξη και απαιτεί πεπειραμένο γραφίστα, όπως αποδείχτηκε και πάλι η Ελένη Αλεβυζάκη. Το ημερολόγιο είναι οργανωμένο κατά εβδομάδα, σε καθεμιά από της οποίες αντιστοιχεί μια ολοσέλιδη φωτογραφία. Είναι υποτιτλισμένο στην ελληνική αλλά και στην αγγλική γλώσσα, από την Καρολάιν Μηκλ-Φωτοπούλου, οι φωτογραφίες του έχουν τραβηχτεί από την Αναστασία Πλατυρράχου και το Φωτο-Ρέθυμνο και η τυπογραφική εργασία έγινε από την Γραφοτεχνική. Τα εκθέματα που εικονίζονται είναι τα περισσότερα προϊόντα δωρεών, ιδιαίτερα του Χριστόφορου Σταυρουλάκη, της Ροδούλας Σταθάκη-Κούμαρη και του Κώστα Ξεξάκη.

 

 

 

Δεν πνίγηκε ευτυχώς μέσα στην προεκλογική περίοδο και στον κατακλυσμό της βροχής, που δεν άφησε αλώβητο και το «Ξενία», στο οποίο θα φιλοξενούνταν η εκδήλωση με το παραπάνω θέμα του Ομίλου Φίλων του Ινστιτούτου Νίκος Πουλατζάς. Ο χώρος που τελικά την φιλοξένησε ήταν η αίθουσα εκδηλώσεων του Εργατικού Κέντρου. Μίλησαν ο Μανόλης Κουκουράκης, διευθυντής της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Κρήτης, η Ασπασία Παπαδάκη, προϊσταμένη των ΓΑΚ Ρεθύμνου, και ο Χρήστος Χατζηιωσήφ, διευθυντής του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών. Στην εκδήλωση, στην οποία θα θέλαμε και τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, ώστε να μην εστιαστεί κατ’ ανάγκη στον ακαδημαϊκό χώρο, έκαναν παρεμβάσεις πολλοί παρευρισκόμενοι, μεταξύ των οποίων ο Μιχάλης Τζεκάκης, η Ελένη Κωβαίου, ο Βασίλης Τζουράς κ.ά. Συντονιστής ήταν ο επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας Ηλίας Κολοβός.

 

 

 

62 ολόκληρα χρόνια λειτουργίας υπό δύσκολες συνθήκες, στη γνωστή στέγη πίσω από την Αγία Βαρβάρα (Μοσχάκειο Παρθεναγωγείο) συμπληρώνει η Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, η μετέπειτα Δημόσια Κεντρική. Με επικείμενη τη μετεγκατάστασή της στο σύγχρονο κτίριο της οδού Σταυριανού Μπίρη στην περιοχή του Αγίου Νικολάου, ας θυμηθούμε οι παλιότεροι τις αγωνίες που ζήσαμε για την αξιοπρεπή στέγασή της το έτος 1994, στις καμπάνιες με το σύνθημα «Στεγάστε τη γνώση». Προσωπικά θυμάμαι άρθρο μου στον τοπικό Τύπο με τον τίτλο «Με τα παιδιά μας στο Δημοτικό Συμβούλιο», το οποίο πολύ είχε στενοχωρήσει τον τότε δήμαρχο, όπως και ένα επόμενο, που αναφερόταν στον τρόπο με τον οποίο είχε μιλήσει στο Δημοτικό Συμβούλιο στον τότε διευθυντή Γιάννη Παπιομύτογλου. Θυμάμαι επίσης τις 2.600 υπογραφές που είχαν συγκεντρωθεί, περισσότερες ίσως από αυτές για οποιοδήποτε άλλο θέμα απασχόλησε ποτέ το Ρέθυμνο. Με την ευκαιρία επαναφέρω στη μνήμη την τότε πρόταση να παραμείνει το παιδικό τμήμα στο κτίριο της Αγίας Βαρβάρας, ώστε να είναι επισκέψιμο από τα παιδιά με τα πόδια, συνήθεια που δεν θα πρέπει να διακοπεί.

 

 

 

Το έγραφα και το ξανάγραφα χρόνια τώρα και χρειάστηκαν 26 χρόνια για να βρεθεί μία ομάδα Κυνηγιού Θησαυρού να το κάνει πράξη: η κάθε οργανώτρια ομάδα θα πρέπει να αναλαμβάνει μεταξύ άλλων την υποχρέωση να εκδίδει ένα βιβλίο για το Ρέθυμνο, από αυτά που αδρανούν υπό μορφή χειρογράφων στα συρτάρια των τοπικών ιστοριοδιφών. Μπράβο λοιπόν στους Μαλαγάνες και στον Χάρη Καλαϊτζάκη που έβαλαν αρχή, όχι απλά εκδίδοντας ένα καλό και όμορφο βιβλίο (στο τυπογραφείο «Ραδάμανθυς) αλλά και συγγράφοντάς το. Πρόκειται για «Τα δικά μας καφενεία», που φέρουν τον υπότιτλο «Τα καφενεία του παλιού Ρεθύμνου μέσα από την τοπική λογοτεχνία, την ιστορία, τον τοπικό Τύπο, τον φωτογραφικό φακό και τις αφηγήσεις» και που έχουν έκταση αντίστοιχη σε μέγεθος με τον υπότιτλο, 310 σελίδων, και πολλές εκατοντάδες πρωτότυπων φωτογραφιών! Εύχομαι και σε άλλα με το καλό, τόσο στον συγγραφέα όσο και στις άλλες ομάδες του Κυνηγιού Θησαυρού!