Εξαιρετικού ενδιαφέροντος ήταν η διημερίδα «Ιστορικές αναφορές από τη νεότερη ιστορία των Ανωγείων» που οργανώθηκε από τον Δήμο Ανωγείων στις 12 και 13 Αυγούστου 2015 στην αίθουσα «Μανώλης Κεφαλογιάννης – Τράπεζα Πειραιώς Ανωγείων».
Εμπεριστατωμένες εισηγήσεις, που αποκάλυπταν άγνωστες πτυχές της σύγχρονης ιστορίας ανέβασαν σε επιστημονικά επίπεδα την ποιοτική στάθμη της εκδήλωσης.
Εκεί που υπήρχε όμως και το βιωματικό στοιχείο τότε η εισήγηση αποκτούσε ξεχωριστό ενδιαφέρον. Όπως συνέβη με την εισήγηση του πρώην δημάρχου κ. Γεωργίου Σμπώκου, εκπαιδευτικού και συγγραφέα.
Ο κ. Σμπώκος αφιέρωσε την ομιλία του στους αγωνιστές των αγώνων κατά του φασισμού, καλύπτοντας με πληρέστατες αναφορές κάθε σημαντικό σταθμό και τους ήρωες που πρωτοστάτησαν σε τόπους θυσίας.
Αφού αναφέρθηκε στα δυο πρώτα ολοκαυτώματα των Ανωγείων, ανέλυσε με γλαφυρές περιγραφές τα γεγονότα που οδήγησαν στο τρίτο, λέγοντας μεταξύ άλλων:
Ο Αγώνας γιγαντώνεται
Στην Κρήτη ο αγώνας της Αντίστασης γιγαντώνεται και ο Ψηλορείτης εξακολουθεί να παραμένει το κέντρο του αντάρτικου αγώνα. Στρατηγικό σχέδιο των Γερμανών είναι η υποχώρηση και συγκέντρωσή τους στα Χανιά, απ’ όλη την Κρήτη. Όμως, η γνώση για την αύξηση της δύναμης των ενόπλων αντάρτικών σωμάτων του Ψηλορείτη και τα στενά περάσματα διέλευσης κατά την υποχώρηση, ιδιαίτερα των πολυπληθών τμημάτων του Ηρακλείου, μέσω Μυλοποτάμου και Αμαρίου, αυξάνουν τον φόβο και την αγωνία τους.
Άμεσα βάζουν σε ενέργεια σχέδιο με στόχο τη διάλυση των αντάρτικων σωμάτων του Ψηλορείτη και την κατατρομοκράτηση των ορεινών πληθυσμών του. Επιχειρούν επιδρομές στα ορεινά του Ψηλορείτη με αφετηρίες το Ηράκλειο, τον Κρουσώνα, το Γαράζο, το Γενί Γκαβέ, και το Τυμπάκι. Στις επιδρομές συμμετέχει και ένας σημαντικός αριθμός βδελυρών υποκειμένων, τα οποία ο λαός ονόμασε δωσίλογους και κεσταμπίτες.
Στόχος των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στη νότια πλευρά του Ψηλορείτη ήταν να εξαναγκάσουν τους αντάρτες να κινηθούν προς τη βόρεια πλευρά του Ψηλορείτη, όπου πίστευαν ότι οι δυνάμεις τους θα μπορούσαν να τους εγκλωβίσουν και εξουδετερώσουν.
Οι Γερμανοί απέτυχαν να θίξουν, ούτε στο ελάχιστο, τους αντάρτες το 1943 και η προσπάθειά τους συνεχίστηκε το 1944. Από τον χειμώνα κι ενώ ο Ψηλορείτης ήταν σκεπασμένος με χιόνι, επιχειρούν κλοιό στ’ Ανώγεια τη 13η Φεβρουαρίου 1944, πιστεύοντας ότι οι αντάρτες βρίσκονταν μέσα σ’ αυτά. Με τον κλοιό καταφέρνουν να συλλάβουν τον αρχηγό της Αντίστασης Ιωάννη Στεφ. Δραμουντάνη ή Στεφανογιάννη τον οποίο και εκτελούν. Φεύγοντας από τ’ Ανώγεια συλλαμβάνουν και παίρνουν μαζί τους, τους ακόλουθους Ανωγειανούς: Σμπώκο Κωνσταντίνο, Δραμουντάνη Γεώργιο, Κονιό Ιωάννη, Κοκοσάλη Ανδρέα, Κοκοσάλη Εμμανουήλ, Μανουρά Νικολαο, Μανουρά Βασίλειο, Σαλούστρο Ανδρέα, Σαλούστρο Αλκιβιάδη, Αεράκη Ανδρέα και Σταυρακάκη Ιωάννη. Τα ίχνη των αναφερθέντων Ανωγειανών εχάθησαν. Λέγεται ότι εκτελέστηκαν στην περιοχή του Ηρακλείου.
Αρκετές επιδρομές στην ορεινή ζώνη
Ακολουθούν κατά το 1944 αρκετές επιδρομές των Γερμανών προς την ορεινή περιοχή. Σε μια από τις εξορμήσεις από τη μεριά του Κρουσώνα, αιφνιδιάζουν ομάδα ανταρτών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και σκοτώνουν 5 απ’ αυτούς: Μαυράκη, Μυσιρλή, Καλέμπουμπα, Φιλιππάκη Νικόλαο και Καλυβιανάκη Μιχάλη. Σε άλλη εξόρμηση το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου, πάλι από τον Κρουσώνα, ισχυρό γερμανικό απόσπασμα προχωρεί και φθάνει στην περιοχή Μύθιας, όπου συγκρούεται με την Ανεξάρτητη Ομάδα Ανωγειανών «Ο Ψηλορείτης», και τρέπονται σε φυγή, εγκαταλείποντας στη θέση «Κορίτσι» μεγάλο μέρος του εξοπλισμού του και όλα όσα είχαν λεηλατήσει από τα μιτάτα κατά την πορεία τους.
Απογοητευμένοι οι Γερμανοί στην προσπάθειά τους να εξουδετερώσουν τη Αντίσταση του Ψηλορείτη, η οποία άρχισε να γίνεται γι’ αυτούς, ακόμα περισσότερο επικίνδυνη, ιδιαίτερα μετά την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, το σαμποταζ της Δαμάστας και τη μάχη στο Σφακάκι, επιδίδονται σε ένα όργιο καταστροφών κράτησης των κατοίκων του Ψηλορείτη και με την απειλή ότι, για κάθε νεκρό Γερμανό στρατιώτη θα εκτελούνται 50 όμηροι.
Την 13η Αυγούστου 1944 ο Γερμανός Φρούραρχος Κρήτης Χ. Μίλλερ εκδίδει την ακόλουθη διαταγή ισοπέδωσης των Ανωγείων:
«Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρον της αγγλικής κατασκοπιας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το φόνο του λοχία φρούραρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ’ αυτόν φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποταζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγό Φόν Κράιπε, χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διακόμιδής τα Ανώγεια, διατάσσομεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΗ τούτων και την εκτέλεση παντός άρρενος Ανωγειανού, όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωριού και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου.
Χανιά 13-8-1944
Ο Στρατηγός Διοικητής Φρουρίου Κρήτης, Χ. ΜΙΛΛΕΡ»
Η εκτέλεση της διαταγής του Μίλλερ ήταν άμεση και στις 13 Αυγούστου 1944 άρχισε το κάψιμο και η ισοπέδωση των Ανωγείων, που κράτησε μέχρι τις 5 του Σετέμπρη.
Σημαντικός όγκος γερμανικού στρατού σενεπικουρούμενος από ένα ικανό αριθμό δοσίλογων-κεσταμπιτών καίνε τα πάντα και στη συνέχεια γκρεμίζουν τους εναπομείναντας τοίχους, αφού πρώτα λεηλατούν και αρπάζουν όσα πολύτιμα αγαθά υπήρχαν στο πλούσιο κεφαλοχώρι και υπήρχαν πολλά, τα οποία μεταφέρουν στα Σείσαρχα και από ‘κει σε διάφορα γερμανικά κέντρα και σπίτια δοσίλογων.
Μίσος και βαρβαρότητα
Το μίσος και η βαρβαρότητα κατά τη διάρκεια των 22 ημερών ολοκαυτώματος των Ανωγείων ξεπερνά κάθε όριο λογικής και φαντασίας. Αρκετοί γέροντες και γυναίκες που έμειναν κρυπτόμενοι στο χωριό και άρρωστα παιδιά που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν, καίγονται ή καταπλακώνονται από τα ερείπια και οποιοσδήποτε κινούμενος στόχος τίθεται στο στόχαστρο των Γερμανοκεσταμπιτών. Δύο παιδιά και είκοσι πέντε άντρες και γυναίκες εκτελούνται ή καταπλακώνονται από τα χαλάσματα και είναι οι ακόλουθοι:
1) Αεράκης Νικόλαος
2) Βρέντζος Εμμανουήλ
3) Βουιδάσκης Βασίλειος
4) Βλατά Ελένη
5) Κοκοσάλη Αμαλία
6) Κουβίδης Μιχαήλ
7) Καβλέντη Αγάπη
8) Καλλέργη Αικατερίνη
9) Καραΐσκου Ειρήνη
10) Ξυλούρης Στέφανος (παιδί 8 ετών)
11) Ξυλούρης Κωνσταντίνος
12) Ξυλούρης Ιωάννης
13) Πατραμάνη Ελένη
14) Πετροκόπος Κωνσταντίνος
15) Πασπαράκη Ευαγγελία
16) Σκουλάς Εμμανουήλ
17) Σκουλά Όλγα
18) Σκουλά Ανδρονίκη
19) Σαλούστρου Αικατερίνη
20) Σαλούστρου Ειρήνη
21) Σαλούστρος Εμμανουήλ
22) Σπαχή Αφροδίτη
23) Χαχλιούτης Κωνσταντίνος (παιδί 14 ετών)
24) Σπιθούρης Γεώργιος
25) Παπαδιός Εμμανουήλ
26) Κουτάντος Σωκράτης
27) Κουταντος Ιωάννης
Από τα εκτελεστικά αποσπάσματα σώζονται δια της φυγής, τρεις Ανωγειανοί οι: Μιχάλης Ρούλιος, Στέφανος Χαιρέτης και Ιωάννης Σουλτάτος ή Αλισαβογιάννης.
Χαρακτηριστικό της τόλμης και της στωικότητας που οι Ανωγειανοί αντιμετώπιζαν τον θάνατο, στις δύσκολες εκείνες ώρες της καταστροφής και του ολέθρου, είναι και το ακόλουθο περιστατικό: «Ο Αριστείδης Πασπαράκης ή Αλμπάτης, υπερήλικας κατά την περίοδο καταστροφής των Ανωγείων, διέμενε μόνος σε ένα μικρό σπιτάκι που είχε κτίσει σε αγρόκτημα του στο Μέσα Πλατάνι, κάτω από τα Σίσσαρχα. Μια μέρα τον επισκέφθηκε ο περιπλανώμενος, όπως και οι υπόλοιποι Ανωγειανοί, επίσης γέροντας Μιχάλης Παπαδιός η Τζιομιχάλης. Την ώρα που οι δύο γέροντες καθόταν στο σπιτάκι κατέφθασε ένας Γερμανός από τα Σίσαρχα και οργισμένος τους διέταξε να σηκωθούν για να τους εκτελέσει, να τους κάνει «καπούτ», όπως τους είπε. Και ο Αλμπάτης απευθυνόμενος στο Τζιομιχάλη.
«-Σήκω, μουρέ, στάσου ανατολικά και κάμε το σταυρό σου. Μια φορά, μουρέ, θα ποθάνουμε, ας ποθάνουμε σήμερο!»
Ο Γερμανός τους έβγαλε στον οψιγιά, πάνω από το σπιτάκι κι εκεί έχοντας γυρισμένη την πλάτη προς τον εκτελεστή, περίμεναν τη βολή.
Οι στιγμές περνούσαν βασανιστικές χωρίς ο Γερμανός να πραγματοποιεί την απειλή του.
Κάποια στιγμή ο Αλμπάτης γύρισε και είδε τον Γερμανό να έχει κατεβασμένο το όπλο και τον άκουσε να του λέει:
«-Νιξ παππού, καπούτ σήμερο. Αύριο καπούτ!»
Κι ο Αλμπάτης:
«-Έπαε θαν είμαι ‘γω και αύριο μονό να ‘ρθείς».
Την επάυριο οι δύο γέροντες πήγαν στις συκιές που ήταν απέναντι στο σπιτάκι να βρουν κανένα σύκο να το φάνε και να ξεπεινάσουν και αφού βοσκήθηκαν ο Αλμπάτης λέει στο Τζιομιχάλη:
«-Άιντε, μουρέ, Μιχάλη να πάμε στο σπιτάκι γιατί μπορεί να ρθει κείοσες», εννοώντας το Γερμανό. Άμεσα όμως πήρε την απάντηση.
«Για γροίκα είντα λέει! Εγώ δε πάω!»
Αργότερα ο Αλμπάτης διηγούμενος το περιστατικό στους Σαρχιανούς τους είπε ότι γύρισε στο σπιτάκι και:
«-Εκειά τονέ περίμενα πολλή ώρα, μα δεν εγύρισε ο κερατάς».
Τραγικό τέλος για 31 πατριώτες
Οι Γερμανοί ανερχόμενοι από διάφορα σημεία για να πραγματοποιήσουν το ολοκαύτωμα των Ανωγείων συνέλαβαν 31 άντρες από διάφορα χωριά το Μαλεβυζίου και Μυλοποτάμου και Ανωγειανούς, τους μετέφεραν στα Σείσαρχα κι από ‘κει καθημερινά τους χρησιμοποιούσαν ως αγωγιάτες για να μεταφέρουν τα πάσης φύσεως υλικά αγαθά, που άρπαξαν από το χωριό πριν γκρεμίσουν και κάψουν τα σπίτια του.
Στις 22 Αυγούστου θεωρώντας ότι δε χρειάζονταν άλλο τους αγωγιάτες, πήραν την απόφαση να τους εκτελέσουν. Από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευή Σεισάρχων όπου οι αγωγιάτες διέμεναν, υπό φρούρηση, παρελάμβαναν ένα-ένα και οδηγώντας τον στο ρυάκι, 150 περίπου μέτρα νοτιοανατολικά των Σεισάρχων, τους έστηναν στην άκρη μικρού γκρεμού και τους εκτελούσαν. Ευνόητο ότι, ο 31ος πρέπει να θεωρηθεί ότι εκτελέστηκε 31 φορές.
Τι βαρβαρότητα!
Τα ονόματα των εκτελεσθέντων είναι χαραγμένα σε απλό και ωραίο μνημείο στην πλατεία των Σεισάρχων, στην κορυφή του οποίου είναι γραμμένη η μαντινάδα του Βασίλη Καλομοίρη, γιού εκτελεσθέντα, η οποία μας λέει:
«Στη θύελλα του φασισμού
που τη φωθιά σκορπίζει,
μόνο με αίμα το δεντρό
της λεφτεριάς ανθίζει!»
Ανάμεσα στους εκτελεσθέντες και 7 Ανωγειανοί οι ακόλουθοι: 1) Πατραμάνης Εμμανουήλ, 2) Καλομοίρης Γεώργιος, 3) Καλομοίρης Κωνσταντίνος, 4) Μανουράς Ευγένιος, 5) Κοκοσάλης Νικόλαος, 6) Καραμπίνης Χαράλαμπος και 7) Σκουλάς Κωνσταντίνος.
Μια μέρα πριν την εκτέλεση των πατριωτών στα Σείσαρχα στις 21-8-1944, οι Γερμανοί πραγματοποιούν κλοιό στο Καμαράκι Μαλεβυζίου και συλλαμβάνουν μέσα σ’ αυτό και στην ευρύτερη περιοχή τους 24 άνδρες, τους οποίους οδηγούν στον ανατολικό πόρο του φαραγγιού των Γωνιών, όπου τους εκτελούν πλην του Ιωάννη Σουλτάτου, ο οποίος κατάφερε να διαφύγει και να σωθεί κατά την ώρα της εκτέλεσης. Μέσα στους 23 εκτελεσθέντες συμπεριλαμβάνονται και τρεις Ανωγειανοί οι:1) Μαυρόκωστας Βασίλειος 2) Παπαδιός Ιωάννης και 3)Σουλτάτος Μιχαήλ.
Την ίδια περίοδο, άλλο γερμανικό απόσπασμα ερευνώντας το Ζωνιανό αόρι συλλαμβάνει 4 Ζωνιανούς τους: 1) Κωνσταντίνο Παρασύρη ή Κάτσουνα 2) Κάββαλο Γεώργιο 3) Κλίνη Μιχαήλ 4) Κλίνη Ιωάννη τους οποίους οδηγεί στη θέση Ρουσαλίμνη και από ‘κει στην πορεία τους προς τ’ Ανώγεια, σταματά λίγο πιο πάνω από αυτά και τους εκτελεί στη θέση «Πετριάς» και ακόμη 3 Παπαδιούδες Ανωγειανοι: Παπαδιός Στυλιανός, Παπαδιός Εμμανουήλ και Παπαδιός Νικόλαος ευρισκόμενοι στο Στρούμπουλα και μη αντέχοντας τη πείνα, κατεβαίνουν στην Τύλισσο για να βρουν κάτι να φάνε, συλλαμβάνονται από τους Γερμανούς στη θέση «Αλώνια» και εκτελούνται επί τόπου.
Παράλληλα με το ολοκαύτωμα των Ανωγείων πραγματοποιείται και το ολοκαύτωμα της Δαμάστας. Τριάντα νέοι Δαμαστιανοί εκτελούνται στη θέση «Κερατίδι» και τρεις ακόμη 2 γυναίκες και 1 άντρας χάνουν τη ζωή τους κατά την περίοδο του σαμποτάζ και της καταστροφής της Δαμάστας.
Τιμή και δόξα
Όμως οι βάρβαρες και δολοφονικές επιχειρήσεις των Γερμανών κατά τη διάρκεια του 1944, δεν περιορίζονται μόνο στη βόρεια πλευρά του Ψηλορείτη, ορεινό Μυλοπόταμο και Μαλεβύζι, επεκτείνονται και σε περιοχές του ανατολικά και νότια. Τον Μάη του 1944 καίνε το χωριό του Πετρακογιώργη Μαγαρικάρι και τον Αύγουστο πραγματοποιούν εκτελέσεις πατριωτών στον Κρουσώνα, τα Σκούρβουλα, το Μαγαρικάρι, τις Καμάρες, το Πετροκεφάλι και τη Γέργερη και η δράση τους κατά τον ίδιο μήνα επεκτείνεται σε Αμάρι και Άγιο Βασίλη. Πολλά χωριά καίγονται και 179 πατριώτες και πατριώτισσες εκτελούνται: στο Άνω Μέρος 38, στις Βρύσσες 29, στο Καρδάκι 19, στο Γερακάρι 43, στην Κρύα Βρύση 35 και στα Σαχτούρια 15.
Τιμή, Δόξα και αιώνια ευγνωμοσύνη στις άγιες και ιερές μορφές των αμέτρητων επώνυμων και ανώνυμων ηρώων, που πρόσφεραν τη ζωή τους, στο πέρασμα των αιώνων για την Πατρίδα και τη Λευτεριά και ανάμεσά τους και οι 272 επώνυμοι Ανωγειανοί Ήρωες, που πότισαν με το αίμα τους τα ιερά χώματα του Ψηλορείτη και της Ελληνικής Πατρίδας, εκ των οποίων οι μισοί και περισσότεροι, 146 είναι η προσφορά της περιόδου 1940-1944.
