Πόσοι άραγε γνωρίζουν τους ευεργέτες αυτού του τόπου;
Ας μας επιτραπεί να παρατηρήσουμε ότι οι όποιοι γνωρίζοντες, τυχαία θα έφτασαν στις πηγές αυτές της τοπικής ιστορίας. Είναι μετρημένοι στα δάκτυλα εκείνοι που με πάθος πραγματικό ασχολήθηκαν με τους πνευματικούς θησαυρούς του τόπου. Και τους έχουν αναδείξει. Κρίμα μόνο που αυτές οι εργασίες δεν αξιοποιούνται, όσο θα έπρεπε, από το σύνολο των εκπαιδευτικών. Για να ξέρουν οι νεότεροι γιατί θα πρέπει να είναι τόσο υπερήφανοι που είναι Ρεθεμνιώτες.
Για παράδειγμα το όνομα του Γεωργίου Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκη δεν θα έπρεπε να είναι άγνωστο στους περισσότερους. Γιατί ο άνθρωπος αυτός, με την αρμοδιότητα που είχε, έσωσε και ζωές και περιουσίες σε δύσκολες εποχές, πριν γίνει η πολυπόθητη Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Λέγεται ότι και μόνο το χερούλι της πόρτας του να ακουμπούσε ένας κυνηγημένος ήταν απόλυτα ασφαλής.
Ευτυχώς για την τοπική ιστορία δυο εξαίρετοι ερευνητές ο πανεπιστημιακός δάσκαλος κ. Δεττοράκης και ο πρώην διευθυντής της Βιβλιοθήκης κ. Γιάννης Παπιομύτογλου, στον οποίο η τοπική ιστορία οφείλει μεγάλες ευεργεσίες, ανέδειξαν όλες τις πτυχές της προσωπικότητας του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη, στη διάρκεια ενός σπουδαίου συνεδρίου, που είχε γίνει πριν από μερικά χρόνια, για την παρουσία των Ρώσων στο Ρέθυμνο.
Στη συνέχεια ανασύρθηκε η μνήμη του μεγάλου αυτού ανδρός από τη λήθη στο πλαίσιο ενός παιδικού κυνηγιού θησαυρού και αργότερα μέσα από τις θαυμάσιες εκδόσεις της Ιστορικής Λαογραφικής Εταιρίας με την επιμέλεια Νίκου Παπαδογιαννάκη – Ελπινίκης Σουρή. Μια ακόμα εργασία ενδιαφέρουσα είναι και του φιλολόγου – ιστορικού κ. Ζαχαρία Δ. Αντωνάκη που βασίζεται σε αναρίθμητες έγκριτες πηγές και τεκμηριώνει επιστημονικά ενδιαφέρουσες πτυχές της προσωπικότητας του Χατζηγρηγοράκη, ιδιαίτερα τον πολιτικό του ρόλο.
Από τις εργασίες των κ.κ. Δετοράκη και Παπιομύτογλου επιχειρούμε σήμερα την αναφορά μας στην μεγάλη αυτή μορφή του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη, στον οποίο οι Ρεθεμνιώτες οφείλουν ευγνωμοσύνη, για τις ευεργεσίες του στην πόλη και στους προγόνους τους.
Και η επιλογή δεν είναι τυχαία, γιατί όπως είδαμε στη σχετική βιβλιογραφία αρκετές εργασίες αργότερα βασίστηκαν στις μελέτες των δυο διακεκριμένων λογίων, ιδιαίτερα του κ. Παπιομύτογλου.
Ποιος ήταν
Ο Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης ήταν γόνος της ιστορικής οικογένειας των (Χατζη) Γρηγοράκηδων των Σφακίων. Ο παππούς του Ξενοφών Χατζηγρηγοράκης διέπρεψε ως πρακτικός γιατρός και αγωνιστής στην επανάσταση του 1821.
Ο πατέρας του Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης (ή απλώς Γρηγοράκης) υπήρξε επίσης επιφανής γιατρός και αγωνιστής των Κρητικών Επαναστάσεων.
Ο Γεώργιος γεννήθηκε στη Χώρα Σφακίων στις 5 Φεβρουαρίου 1853. Η αναφερόμενη μητέρα του Χρυσή ήταν κόρη του Γεωργίου Πωλογιωργάκη, οπλαρχηγού στην επανάσταση του 1821. Τα πρώτα γράμματα διδάχτηκε στη Χώρα Σφακίων.
Έζησε μια τραγωδία
Όταν ήταν 12 χρονών είχε την ατυχία να βιώσει μια τραγωδία, μια απίστευτη τραυματική εμπειρία. Είδε το πατρικό του σπίτι να τινάζεται στον αέρα από έκρηξη στα υπόγεια όπου εφύλασσαν πυρίτιδα που προόριζαν για τις ανάγκες της Επανάστασης του 1866. Από την ανατίναξη σκοτώθηκε η μητέρα του που ήταν έτοιμη να γεννήσει (κυοφορούσε όπως διαπιστώθηκε δίδυμα αγόρια), αλλά και τρία ακόμα αδέλφια του αγόρια κι αυτά.
Όπως είχε μάθει ο μικρός έκρυψε τον πόνο του και υποχρεώθηκε να συνεχίσει τις σπουδές του σε σχολείο της Μήλου, ενώ το Γυμνάσιο τελείωσε στη Σύρο.
Το πνεύμα του αλτρουισμού που τον χαρακτήριζε φάνηκε από την πιο τρυφερή του ηλικία, όταν έσωσε από βέβαιο πνιγμό δύο συνομηλίκους του, τον ένα στη Μήλο και τον άλλο στη χώρα Σφακίων.
Σπούδασε ιατρική
Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση. Το 1873 διέκοψε τις σπουδές του και κατέβηκε στα Σφακιά για να γεφυρώσει τα χάσματα μεταξύ διαφόρων ομάδων αγωνιστών. Η έμφυτη τάση του να διεκπεραιώνει με σύνεση τα πιο σοβαρά θέματα φάνηκε έντονα στη φάση αυτή της ζωής του.
Κατάφερε να τους εμφυσήσει το πνεύμα του αγώνα που έπρεπε να είναι ο μοναδικός σκοπός πάνω από προσωπικές φιλοδοξίες και εγωκεντρικές διαθέσεις. Και επιστράτευσε στην προσπάθειά του εκτός από την δύναμη της πειθούς που διέθετε και την παράδοση ενεργοποιώντας το έθιμο της αδελφοποιίας.
Ο Γεώργιος Χ. Γρηγοράκης είχε στενή συνεργασία με την Κεντρική Υπέρ των Κρητών Επιτροπή των Αθηνών από το 1877 και είχε εκλεγεί υπολοχαγός της Πανεπιστημιακής Φάλαγγας. Βρισκόταν σε συνεχή επαφή με πολλούς Κρήτες οπλαρχηγούς και προκρίτους με σκοπό τη νέα επανάσταση εναντίον της Τουρκίας, που βρισκόταν ήδη σε πόλεμο με την ομόδοξη Τουρκία.
Στις πρώτες πολεμικές πράξεις που σημειώθηκαν στις αρχές του 1878 καταλέγεται και ο εξαναγκασμός του Τούρκικου στρατού να εγκαταλείψει τα Σφακιά ειρηνικά και να μεταφερθεί με τον οπλισμό του δια θαλάσσης στην Παλαιόχωρα Σελίνου. Ο ρόλος του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη υπήρξε πρωταρχικός.
Πολυσύνθετη δράση
Στις μάχες που ακολούθησαν, ο γιατρός συμμετέχει με πολλαπλές ιδιότητες.
Πληρεξούσιος της επαρχίας του στη Επαναστατική Συνέλευση αλλά και αγωνιστής. Γιατρός αλλά καλός άγγελος για άπορους και δυστυχείς.
Λαμβάνει μέρος στις μάχες και τραυματίζεται στη θέση «Πόρος του Αλιγάνου» έξω από την Παναγία των Κεραμειών.
Το 1889 εκλέχτηκε με τον Ιωσήφ Μανουσογιαννάκη γενικός αντιπρόσωπος της επαρχίας Σφακίων για την υποστήριξη των δικαίων του τόπου, μετά την κατάργηση της σύμβασης της Χαλέπας ενώπιον του εκπροσώπου της Πύλης Μαχμούτ Τζελαλδίν Πασά.
Στο μεταξύ από το 1882 είχε εγκατασταθεί στο Ρέθυμνο όπου νυμφεύθηκε την Ελένη, θυγατέρα του εμπόρου Μανούσου Μαυραζά ή Μαυρατζάκη υποπροξένου της Ρωσίας στην πόλη μας.
Διετέλεσε διερμηνέας του Ρωσικού υποπροξενείου από το 1885 μέχρι το 1891, οπότε πέθανε ο πεθερός του και τον διαδέχτηκε στη θέση του υποπρόξενου, θέση την οποία διατήρησε μέχρι την πτώση του τσαρικού καθεστώτος.
Με την ιδιότητα αυτή προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στο Ρέθυμνο. Έφθανε λένε κάποιος κυνηγημένος να ακουμπήσει μόνο στο χερούλι της πόρτας του και δεν τολμούσε να τον πειράξει κανένας. Εύρισκε αυτόματα άσυλο.
Οι εξαιρετικές διπλωματικές του ικανότητες τον βοήθησαν να επηρεάσει τους Ρώσους και να τους εμπνεύσει έργα που βοήθησαν το Ρέθυμνο να ανακάμψει.
Έργα πνοής
Επί της εποχής του έγιναν από τους Ρώσους η ανακαίνιση του Επισκοπείου, η ανέγερση του Νοσοκομείου εκεί που βρίσκεται σήμερα η Σχολή Αστυνομίας και που προς τιμήν του Τσάρου που είχε αναλάβει τη δαπάνη ονομάστηκε Τσάρειο, διανοίχτηκαν δρόμοι, εξασφαλίστηκε βοήθεια στους αγρότες με τρόφιμα, σπόρους για καλλιέργεια, και ξυλεία για την ανοικοδόμηση κατοικιών.
Ο Χατζηγρηγοράκης ευτύχησε να καμαρώσει το γαμπρό του, Μανούσο Κούνδουρο που παντρεύτηκε την κόρη του Χρυσούλα και επίσης να καμαρώσει τον πρωτότοκο γιο του, μέλος της Βουλής των Κρητών.
Για τις φιλανθρωπίες του θα μπορούσαν να γίνουν άπειρες αναφορές. Εκτός από την αβραμιαία φιλοξενία που χωρίς διακρίσεις πρόσφερε, σε όποιον κατέφευγε στο σπίτι του, πρόσφερε και τις ιατρικές του φροντίδες χωρίς ποτέ να πάρει χρήματα.
Για την ωφέλεια των χωρικών κυρίως επιδόθηκε στη δημιουργία γεωργικών επιχειρήσεων, ενώ ασχολήθηκε και με την ακτοπλοΐα.
Ο πολιτικός του ρόλος
Από ένα εξαιρετικό άρθρο του κ. Ζαχαρία Δ. Αντωνάκη ιστορικού φιλολόγου στην εφημερίδα «Ρέθυμνο» παραθέτουμε μερικά μικρά αποσπάσματα που δείχνουν, με επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο, τον πολιτικό ρόλο του Γεωργίου Χατζηγρηγοράκη στους χαλεπούς εκείνους καιρούς.
Όπως αναφέρεται μεταξύ άλλων, ο Υποπρόξενος Γεώργιος Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκης διορίστηκε αρχικά με τηλεγραφική διαταγή του Προξενείου των Χανίων στις 24 Απριλίου 1891, ενώ με το υπ’ αριθμόν 113 προξενικό έγγραφο της 11 Σεπτεμβρίου 1891 διορίστηκε προσωρινός Υποπρόξενος. Ο Χατζηγρηγοράκης είχε διατελέσει αρχικά Διερμηνέας του Υποπροξενείου με το υπ’ αριθμόν 36 προξενικού εγγράφου της 25ης Μαρτίου 1885.
Ο Χατζηγρηγοράκης από τα χρόνια της Αθήνας, όταν σπούδαζε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, είχε ενεργή συμμετοχή στα πολιτικά ζητήματα της Κρήτης και διαδραμάτισε ενεργό ρόλο και κατά τις επαναστατικές περιόδους. Με πατέρα πολιτικό και αγωνιστή των Κρητικών Επαναστάσεων, πληρεξούσιο και Έπαρχο της επαρχίας Σφακίων, ο υιός δε θα μπορούσε παρά να ακολουθήσει τα βήματα του πατέρα και να επιδείξει ενεργή συμμετοχή από νωρίς στις Κρητικές Υποθέσεις. Στην Επανάσταση του 1878 συμμετέχει ενεργά ως πληρεξούσιος της επαρχίας Σφακίων στην Γενική Συνέλευση των Κρητών.
Ο γάμος του
Το 1882 ο Χατζηγρηγοράκης νυμφεύτηκε την Ελένη, κόρη του Εμμανουήλ Μαυραντζάκη, τον οποίο και θα διαδεχτεί μετά τον αιφνίδιο θάνατό του στη θέση του Υποπρόξενου. Στις 24 Φεβρουαρίου 1912 θα τιμηθεί με το παράσημο της Αγίας Άννης τρίτης τάξεως και την 28 Δεκεμβρίου 1913 με το μετάλλιο για την τριακοσιετηρίδα του αυτοκρατορικού οίκου των Ρωμανώφ.
Ένα βασικό ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι αν ο Υποπρόξενος Χατζηγρηγοράκης διαμόρφωνε την πολιτική του συμπεριφορά σύμφωνα με τις οδηγίες πλεύσης του πολιτικά προϊσταμένου του εκπροσώπου της Αυτοκρατορικής Ρωσίας στην Κρήτη ή αν είχε και έως ποιο σημείο δυνατότητες παρέκκλισης από τις επίσημες διπλωματικές θέσεις του Προξενείου, όποτε συναντούσε ο ίδιος ασυμφωνίες με τις δικές του πολιτικές γραμμές. Είναι λογικό να υπήρχε μια διαρκής διαπραγμάτευση μέσα στην εκάστοτε συγκυρία, η οποία διαμόρφωνε μέσα από μια αμφίδρομη σχέση και τα όρια των δυνατοτήτων του Υποπρόξενου να εφαρμόσει τη δική του πολιτική πρακτική. Υποστηρίζουμε πως η περίοδος των επαναστάσεων στο τέλος του 19ου αιώνα έδινε μεγαλύτερη ευελιξία και αυτονομία στις πολιτικές κινήσεις του Υποπρόξενου, ενώ θα περίμενε κανείς το αντίθετο, να υπάρχει, δηλαδή, μεγαλύτερος βαθμός εξάρτησης από την πολιτική του ρωσικού Προξενείου μέσα στη ρευστότητα των συνθηκών.
Συμπερασματικά. Η διαδρομή του Χατζηγρηγοράκη από τα Σφακιά στη θέση του Υποπρόξενου της Ρωσίας παρουσιάζει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του μικροαστικού ιδεώδους της κοινωνικής ανόδου, όπως αυτά εκφράστηκαν στο λόγο του Θεόδωρου Δηλιγιάννη το 1893: «Αρετή της φυλής είναι να ορμάται τις εκ του μηδενός, να εξέρχεται εις την κοινωνίαν μη έχων ουδ’ οβολόν, ν’ αγωνίζεται εν τω βίω εκθύμως ίνα κερδήση μικρόν τι ημερομίσθιο, να υποβάλληται εις τας εσχάτας στερήσεις, να παρασκευάζει μικρόν τι περίσσευμα, να φυτεύη άμπελλον, να οικοδομή οικίσκον όπως τεθεί υπό στέγην, να αγοράζη μετ’ ολίγον αγρόν και κτήματα, να έρχηται εις γάμον, να φροντίζη περί εκπαιδεύσεως των υιών του και των θυγατέρων του, να οικονομή τας προίκας των θυγατέρων του ίνα αποκαταστήση αυτάς μετά συζύγων μετερχόμενων επάγγελμα ευγενέστερον εκείνου, όπερ μετήρχετο αυτός, και να κρίνη εαυτόν ευτυχή εάν ιδή τον υιόν αυτού εκλεγόμενον βουλευτήν».
Ταφή με τιμές
Ο Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης πέθανε μετά από μακρά νόσο στις 26 Αυγούστου 1937. Η ταφή του έγινε με μεγάλες τιμές. Ο Δήμος Ρεθύμνου έδωσε το όνομά του εκεί όπου ήταν η οδός Χορτατσών.
Κι έπειτα όλα ξεχάστηκαν. Και μόνο στο κυνήγι θησαυρού άρχισε να γίνεται λόγος για το κτίριο που ήταν το προξενείο και μόνο από τυχαίες αναφορές γινόταν λόγος για τον μεγάλο αυτό ευεργέτη.
Από δυο επιφανείς τους κ.κ. Δετοράκη και Παπιομύτογλου πληροφορηθήκαμε περισσότερα για το Γεώργιο Ιωσήφ Χατζηγρηγοράκη. Και είναι να απορείς πως σε μια πόλη των Γραμμάτων χρειάζονται κάποιες συγκυρίες για να μάθουμε τους ευεργέτες τους τόπου. Αλλά και να τους μάθουμε μήπως τους τιμάμε;;;
