Η περίοδος που επηρέασε βαθιά το νησί μας
Αν και δεν ήταν η πλέον μακροχρόνια περίοδος κατάκτησης της Κρήτης, ωστόσο ήταν η περίοδος που επηρέασε πιο πολύ από κάθε άλλη, τη σημερινή φυσιογνωμία του νησιού μας. Ξεκίνησε το 1645 επί Σουλτάνου Ιμπραχήμ Α’, με την απόβαση στα Χανιά και ολοκληρώθηκε το 1669 επί Μεχμέτ Δ’ με την κατάληψη του Χάνδακα. Στο σύνολό της διήρκεσε 250 χρόνια ως και το 1898 με την αποχώρηση των Τουρκικών στρατευμάτων. Σίγουρα οι αιτιολογίες μπορεί να είναι πολλές, όπως:
α) Η χρονική εγγύτητα της περιόδου, ως της πλέον πρόσφατης, β) Οι πολιτικές που εφάρμοζαν στις κατακτήσεις τους οι Οθωμανοί, γ) και ακόμη το φαινόμενο της εμφάνισης της κοινωνικο-θρησκευτικής τάξης των Τουρκοκρητικών, οι οποίοι ήταν Κρήτες εξισλαμισθέντες που κυριάρχησαν στο νησί ως και την οριστική τους αποχώρηση. Οι γνήσιοι Οθωμανοί ήταν μόνο εκείνοι που προέρχονταν από τα στρατεύματα και οι λίγοι υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι.
Οι επιρροές
Γλώσσα: Η ομιλούμενη γλώσσα από χριστιανούς και μουσουλμάνους, ήταν η Κρητική διάλεκτος. Οι Οθωμανοί ουδέποτε διανοήθηκαν να επιβάλλουν τη γλώσσα τους στους Κρήτες. Ωστόσο από την αλληλεπίδραση των πολιτισμικών στοιχείων των δύο κοινοτήτων, χριστιανών και μουσουλμάνων, προέκυψαν πολλές λέξεις και φράσεις που ενσωματώθηκαν στη Κρητική διάλεκτο και διατηρούνται ακόμη και σήμερα. Τέτοιες είναι οι: ταχινή, ταϊταίρου, αλάμπιλίρι, ξαργότου, μπέσα, παράδες, ταρλάς, μπαξές, μποστάνι, χαμπέρι, οντάς, πύρι -πυριού, σάϊκα, ντελόγο, ταχιά, δόξα σοι τον γιαραμπί, μπαξίσι, καντάρι, μουκατάς, τσογλάνι, ντολμάδες, ντερμπίσης, ορτάκις, μουσαφίρης, έχνη, μπαστάρδι, βολά, γροικώ, γλακώ, γλάκιο,ντίγκα, ντιγκάρισε, σαλεύγω, σκιάς, μποξάς, δροσά, μπεγίρι, ουρί, ντιδέρνω, μπέλικι, χανούμη, ντάκαρε, ντιδέρνω, λαγκαντιδέρνω, χαράτσι, χαρέμι, σεβντάς, μπαταχτσής, μουστερής, αμανές, πασαδικό, αγαδικό, αμπλά, μπάρμπας και πολλές άλλες.
Η γραφή: Στα επίσημα Οθωμανικά έγγραφα, η γραφή ήταν στα αραβικά και τουρκικά. Όμως τα έγγραφα των Κρητών, πάντα εγράφονταν στα Ελληνικά.
Σχολεία και εκπαίδευση: Οι Οθωμανοί επέτρεψαν τη λειτουργία κάποιων ελάχιστων Ελληνικών σχολείων. Στα Τούρκικα σχολεία εδιδάσκονταν κυρίως η Ελληνική και δευτερευόντως η Τουρκική γλώσσα. Αναφέρεται πως το Τούρκικο σχολείο του Ρεθύμνου κτίστηκε το 1795 και κατ’ αρχήν λειτούργησε ως μουσουλμανικό σχολείο θηλέων. Κατά το 19ο αιώνα και μέσα στα πλαίσια της υποτιθέμενης φιλελευθεροποίησης αναφέρονται πως λειτούργησαν κάποια αμιγή Ελληνικά σχολεία κατά περιόδους, όπως: Στο Καστέλλι Μυλοποτάμου (Πάνορμο), στη μονή Πρέβελη, στη μονή Αγίου Πνεύματος στον Κισσό Αγ. Βασιλείου, στη μονή Προφήτη Ηλία στα Ρούστικα και αλλού. Τέλος του 1800 λειτούργησαν κάποια σχολαρχεία και κάποια ημιγυμνάσια. Ωστόσο το ποσοστό αναλφαβητισμού στο νησί παρέμεινε σε πολύ υψηλά επίπεδα. Αυτό εξ άλλου ήταν και η πολιτική των κατακτητών. Από ιστορικά στοιχεία τεκμηριώνεται πως εν έτει 1881 και παρ’ όλες τις κινήσεις φιλελευθεροποίησης που είχαν εξαγγελθεί, το ποσοστό των αναλφάβητων Κρητών ανήρχετο για μεν στους άνδρες στο 82%, για δε τις γυναίκες στο 97%! (Μ. Μαρκάκης, Ηράκλειο 2000).
Καθημερινότητα και κοινωνική ζωή: Οι άνδρες Οθωμανοί υιοθέτησαν τη φορεσιά των Κρητών, φορώντας σαλβάρια και στιβάνια. Διέφεραν μόνο ως προς το μαύρο σαρίκι στο κεφάλι των χριστιανών και το κόκκινο φέσι των Οθωμανών. Μόνο οι Οθωμανοί αξιωματούχοι, Πασάδες, Μπέηδες, Εφένδες, φορούσαν οθωμανική φορεσιά με τα καφτάνια και τα τουρμπάνια. Στα γλέντια τους ακολουθούσαν τα έθιμα των Κρητών. Έπιναν κρασί και τσικουδιά και χόρευαν πεντοζάλι! Η μουσική τους ήταν οι Κρητικοί σκοποί, με τη λύρα ή το βιολί, το λαγούτο, το μαντολίνο και την ασκομπαντούρα. Ονομαστός υπήρξε ο βιολάτορας Αλή Σουμάνης από την Ιεράπετρα, που σκοποί του παίζονται ακόμη και σήμερα! Αλλά και στη Δυτική Κρήτη ονομαστοί οργανοπαίκτες αναδείχτηκαν ο Μεχμέτ Μπέης Σταφιδάκης, ο Αμντούλ Καλημεράκης και ο Μουσταφά Καραγκιουλές. Συνήθιζαν το έθιμο της συντεκνιάς, βαφτίζοντας παιδιά χριστιανών όπου ο νονός δεν παρευρίσκονταν στην τελετή στην εκκλησία. Προχωρούσαν σε μεικτούς γάμους όπου το ζευγάρι για να παντρευτεί θα έπρεπε ο ένας να ασπαστεί το δόγμα του άλλου.
Οι γενιές: Αν θεωρήσουμε ότι ο κάθε αιώνας χαρακτηρίζεται από 4 τουλάχιστον γενιές, τα 250 χρόνια της Οθωμανοκρατίας στο νησί μας, κάλυψαν 10 τουλάχιστον γενιές! Οι μουσουλμάνοι Κρήτες, οι Τουρκοκρητικοί, είχαν υιοθετήσει τα Κρητογενή επώνυμα, που ορισμένες φορές σχετίζονταν με την Οθωμανική παράδοση. Έτσι υπήρχαν τα επώνυμα όπως: Αχμετιτζεδάκης, Χοτζάκης, Σπαχής, Καντιδάκης, Φερετζιδάκης, Ιμπραχιμάκης, Εφεντάκης, Αγατζιδάκης και πολλά άλλα. Υπήρχαν όμως και Τουρκοκρητικοί, με επώνυμα που υπήρχαν και στους χριστιανούς.
Τα ιστορικά γεγονότα
Οι δυνάστες: Οι πολεμικές επιχειρήσεις της κατάληψης της Κρήτης από τους Οθωμανούς, διήρκεσαν από το 1645 ως και το 1669. Ήταν ο περίφημος Κρητικός πόλεμος όπου στη πραγματικότητα ήταν ένας πόλεμος για αλλαγή των καταχτητών του νησιού. Τους ήδη καταχτητές για 450 χρόνια τους Ενετούς, διαδέχτηκαν οι νέοι καταχτητές οι Οθωμανοί. Δυστυχώς όμως στον πόλεμο αυτό το μεγάλο φόρο αίματος, τον πλήρωσαν οι Κρήτες, με δεκάδες χιλιάδες νεκρούς, αφού εξαναγκάζονταν από τους Ενετούς να εμπλακούν στις πολεμικές επιχειρήσεις, χωρίς τη θέλησή τους. Ως τότε οι Κρήτες πολεμούσαν τους επιδρομείς του νησιού τους, υπερασπιζόμενοι την ελευθερία τους. Στον πόλεμο αυτόν εξαναγκάστηκαν να πολεμήσουν στο πλευρό των δυναστών τους εναντίον των νέων επίβουλων δυναστών τους. Οι νέοι κατακτητές, οι Οθωμανοί, αποδείχτηκαν το ίδιο σκληροί και βάρβαροι με τους Ενετούς. Στη πραγματικότητα οι Κρήτες ούτε έχασαν μα ούτε και κέρδισαν σε επίπεδο εθνικής και κοινωνικής αξιοπρέπειας! Απλά άλλαξαν δυνάστες! Αυτό που στερούνταν, ήταν η ελευθερία τους, την οποία ούτως ή άλλως δεν την είχαν. Και για τους Κρήτες τίποτα δεν ήταν πολυτιμότερο από αυτήν.
Το σοκ από τους σκοτωμούς: Οι Οθωμανοί πολύ γρήγορα εδραίωσαν την κυριαρχία τους και συνέχισαν την εκβίαση και την εκμετάλλευση στις ψυχές και τα κορμιά των Κρητών όπως και οι προηγούμενοι κατακτητές τους οι Ενετοί έπρατταν τα παλιότερα χρόνια, με περισσή έγνοια! Οι αδούλωτες όμως ψυχές των Κρητών ποτέ δεν ησύχασαν και ποτέ δεν αποδέχτηκαν τους κατακτητές τους. Υπάρχει όμως ένα ερώτημα! Γιατί άργησαν (100 χρόνια περίπου) να εμφανιστούν οι επαναστατικές κινήσεις κατά των κατακτητών; Σίγουρα υπάρχουν πολιτικές και κοινωνιολογικές εξηγήσεις γι’ αυτό. Το πιο πειστικό όμως είναι «το σοκ θανάτου» που βίωσαν κατά τον Κρητικό πόλεμο, όπου οι άνδρες του νησιού της γόνιμης ηλικίας από τα 20 ως και τα 50 χρόνια σκοτώθηκαν σχεδόν όλοι! Χρειάστηκε λοιπόν να περάσουν κάποιες γενιές, ώστε να επανέλθει η ισορροπία στην ηλικιακή σύνθεση του ανδρικού πληθυσμού και να επαναωριμάσει η εθνική συνείδηση στον ψυχισμό των Κρητών.
Οι πόλεμοι: Οι πρώτες οργανωμένες ένοπλες αντιδράσεις των Κρητών στο νέο καθεστώς του νησιού, έρχονται περίπου 100 χρόνια μετά, το 1770 με την επανάσταση των Σφακιανών με αρχηγό τους τον Γιάννη Δασκαλογιάννη. Δυστυχώς όμως, η επανάσταση δεν κατάφερε να γενικευτεί και γρήγορα κατεστάλη. Οι επαναστατικές κινήσεις, με τοπικές όμως δράσεις, συνεχίστηκαν και στις αρχές του 1800, πότε στο Σέλινο, πότε στα Σφακιά, πότε στο Ρέθεμνος και πότε στη Σητεία, χωρίς όμως να καταφέρουν να πετύχουν μια γενικευμένη εξέγερση. Η πρώτη τέτοια γενικευμένη εξέγερση εκδηλώθηκε τη χρονιά του 1821 συντονισμένη με την Ελληνική επανάσταση στην υπόλοιπη χώρα. Ακολούθησαν οι μεγάλες σφαγές στο νησί καθ’ όλη την 10ετία του 1821 -1830 με αποκορύφωμα τις θυσίες στα σπήλαια του Μελιδονίου και της Μιλάτου. Χιλιάδες οι νεκροί Κρήτες, σε τέτοιο σημείο που ο πληθυσμός της Κρήτης είχε φτάσει στο ελαχιστότατο όριό του, στις 80 χιλιάδες ψυχές! Ήταν η περίοδος που όπως ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης αναφέρει, ο πόλεμος είχε αφήσει τη Κρήτη γεμάτη από «ερείπια και χήρες»! Οι εξεγέρσεις των Κρητών συνεχίστηκαν και κατά τα χρόνια 1833, 1841, 1858, 1866, 1878, 1889, 1895, 1897 ώσπου φτάνουμε στο 1898 και στην εγκαθίδρυση της Αυτονομίας με τον Πρίγκιπα Αρμοστή και την πλήρη αποχώρηση των Τούρκικων στρατευμάτων από το νησί.
Το τίμημα των αγώνων: Όλα αυτά τα χρόνια, εκατοντάδες χιλιάδες υπήρξαν οι Κρήτες αγωνιστές, και πολλές δεκάδες χιλιάδες οι θυσιασμένοι στις μάχες και τις συγκρούσεις. Δεν υπήρξε ούτε μία Κρητική οικογένεια που να μην μετρούσε νεκρούς! Υπήρξαν περίοδοι όπου σχεδόν σε όλα τα χωριά του νησιού διατηρούνταν κατάλογοι με άνδρες ενόπλους και άνδρες άοπλους (αμούστακους και μεσήλικες). Οι κατάλογοι αυτοί ανανεώνονταν χρόνο με το χρόνο, ώστε να είναι πάντα επίκαιροι. Ακριβές παράδειγμα αναφέρομε δημοσιευμένο έγγραφο του 1868, του Γενικού Αρχηγού Αγίου Βασιλείου Μιχαήλ Τσουδερού, όπου ανά χωριό της επαρχίας αναφέρονται ονομαστικά 1280 ένοπλοι και 854 άοπλοι!
Η τοπολογία των εξεγέρσεων: Οι περισσότερες περιοχές όπου ορίζονταν ως τα κέντρα των επαναστατών βρίσκονταν στη Δυτική Κρήτη, όπως: Τα Σφακιά, το Λουτρό, τα Μπουτσουνάρια, του Ασκύφου, ο Βαφές, ο Φρες, το οροπέδιο του Ομαλού, η Ανώπολη, οι Αρμένοι, η Μαλάξα, το οροπέδιο της Κράπης, τα Σελλιά, το Αμπελάκι Ρεθύμνου, το Αρκάδι, το Μελιδόνι, οι Μαργαρίτες και αργότερα οι Πλακούρες στο Ακρωτήρι και η Θέρισος. Η περιοχή των Σφακίων, και λόγω δύσκολης της πρόσβασης, αλλά και λόγω του ανεξάρτητου του χαρακτήρα των κατοίκων τους, είχαν πάντα μια ιδιαίτερη αναφορά στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Τα Σφακιά εξ άλλου, ήταν πάντα και το καταφύγιο των επαναστατών αφού για τους Οθωμανούς η πρόσβαση στην περιοχή ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη.
Σημ. Ακολουθεί η Β’ Ενότητα σε επόμενο φύλλο με τίτλο: Κεντρικό Μουσείο στον άγιο Βασίλειο Ρεθύμνου και 5 παραρτήματα στην υπόλοιπη Κρήτη.
