Της ΖΩΗΣ ΡΙΤΣΑΤΟΥ-ΠΑΠΑΔΑΚΗ*
Η ποιητική συλλογή «Τα μικρά και τα μεγάλα» του Γιώργου Φρυγανάκη και μόνο με ένα ξεφύλλισμα, οπτικά, ελκύει τον αναγνώστη να εξερευνήσει το περιεχόμενο των ποιητικών «αγγείων» που κοσμούν τις σελίδες του.
Όταν για πρώτη φορά είδα αυτά τα ποιήματα στην τοπική εφημερίδα «Ρεθεμνιώτικα Νέα», ενθουσιάστηκα και τα περίμενα κάθε βδομάδα.
Πρώτα-πρώτα, γιατί είναι ωραίο και λυτρωτικό σε μια εφημερίδα να υπάρχει και ποίηση. Μια νότα ευαισθησίας ανάμεσα στα μικρά και τα μεγάλα, συνήθως σκληρά και δυσάρεστα της επικαιρότητας. Όμως και για άλλο λόγο, πριν καν τα διαβάσω, μου τράβηξαν το ενδιαφέρον. Μου θύμισαν τη σχηματοποιημένη ποίηση ή καλύτερα τα καλλιγραφήματα του Μαλαρμέ, του Απολιναίρ και του δικού μας Γ. Σεφέρη. Η σχηματοποιημένη ποίηση, βέβαια, έχει κάποια διαφορά, ίσως πει κάποιος. Το σχήμα είναι ανάλογο με το περιεχόμενο του ποιήματος. Σε γενικές γραμμές πάντως είναι ένα οπτικό παιχνίδι που ξεφεύγει από τη γνωστή μας μορφή του ποιήματος. Και στο κάτω-κάτω σε ένα ποιητικό «αγγείο» χωρεί ακόμα και η ελπίδα και η αλήθεια.
Όπως ανέφερα και παραπάνω, τα ποιήματα είχαν δημοσιευτεί στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» (2017-2021) και εδώ ο Γ. Φρυγανάκης τα συγκέντρωσε σε συλλογή με τίτλο «Τα μικρά & τα μεγάλα» και υπότιτλο «Αντι-ποιητικά Β’», ως συνέχεια της προηγούμενης συλλογής του, «Αντι-ποιητικά» και αφορούν πρόσωπα και πράγματα της επικαιρότητας. Όπως θα αντιληφθεί όμως ο αναγνώστης διαβάζοντας τα ποιήματα στο σύνολό τους ξεφεύγουν από το τοπικό και το επίκαιρο, γίνονται διαχρονικά, πέρα από τόπους και εποχές, γιατί τα πάθη και οι καημοί του κόσμου δεν έχουν τελειωμό, για να θυμηθούμε τον Παπαδιαμάντη, και γιατί οι ηθικές αξίες είναι αιώνιες.
Καθώς ξεφυλλίζομε το βιβλίο, περνούν από μπροστά μας γεγονότα των χρόνων αυτών, που τα ζήσαμε και επηρέασαν τη ζωή μας και άλλα τα ζούμε ακόμη. Όπως λ.χ, σε ένα απόσπασμα από το ποίημα «Πανικοϊός» [(Κορονοϊός 1), «Ρ.Ν.»,4.3.2020]:
Εν μέσω καρναβαλισμού «ξαρμάτωτου»,
να και ο τραγογένης, τραγοπόδαρος,
και τραγοκέρατος Θεός, ο Παν,
σπέρνοντας πανικό στους πάντες
με τις παράξενες κραυγές του και
με το «πειραγμένο» του σουραύλι.
Είχε στο θώρακα για έμβλημά του
μια νυχτερίδα -σαν του Μπάτμαν-
και από κάτω την επιγραφή
«Κοροναϊός COVID-19».
Πίσω του ακολουθούσε
η Πανδημία Π α ν ι κ ο ϊ ο ύ
με πανιασμένο το πρόσωπό της.
Και αλλού: «Λόγια της Προσφυγιάς» (Όλα η ανάγκη τα μπορεί)
Εσύ που παρακολουθείς το δράμα των
ταλαίπωρων παιδιών μου τηλεοπτικά
κι αισθάνεσαι πανευτυχής που είσαι
σ’ αυτή τη θέση κι όχι στη δική μου,
μήπως νομίζεις πως θα είσαι πάντα
στο απυρόβλητο του καναπέ σου;
Έτσι το νόμιζαν πριν από λίγο
και οι Σύριοι ή οι Λίβυοι,
πρωτύτερα οι Ιρακινοί
και οι Αφγανοί
ή οι Παλαιστίνιοι
προτού τους σημαδέψει
ο Πόλεμος και η Ανάγκη!…
Έτσι το νόμιζαν και οι Κύπριοι,
παλιότερα οι Ελληνο-Μικρασιάτες
κι αμέτρητοι άλλοι πάντα και παντού!
Βαθιές ρυτίδες μου οι διαδρομές τους!
Η ποίηση του Γ. Φρυγανάκη είναι κατά βάση κοινωνική. Εμπνέεται από γεγονότα της επικαιρότητας και ασκεί κριτική, συχνά σκληρή. Γίνεται ειρωνική, σατιρική, σαρκαστική. Παραπέμπει στον Καβάφη και άλλοτε στον Αναγνωστάκη. Η διαφθορά, η άμετρη φιλοδοξία, η κοινωνική αδικία, ο εγωισμός και «τα καλά και τα συμφέροντα» ηγετών και πολιτών, ο εφησυχασμός και η εξοικείωση σε πράγματα και καταστάσεις που άλλοτε θεωρούνται απαράδεκτα, γίνονται αντικείμενο της καυστικής πένας του.
Διαβάζομε στο «Τα καλά και τα συμφέροντα» (απόσπ. «Ρ.Ν.»,4.11.2017):
Τα ίδια του σατιρικά ποιηματάκια
άρχισε ν’ απαγγέλλει ο Κριτόδημος
στην Αγορά του Δήμου της Αθήνας
στη διάδοχη πολιτική κατάσταση.
Άρχισαν τώρα να τα κατακρίνουν
αυτοί που πρώτα τα ενέκριναν
και αυτοί που τα κατέκριναν
τώρα να τα εγκρίνουν!
Και στο «Εξοικείωση» (απόσπ. «Ρ.Ν.», 2.9.2017):
Αφού ν’ αλλάξουμε
τ’ ανοίκεια δεν μπορούσαμε,
αφήσαμε και εξοικειωθήκαμε μ’ αυτά.
με ό,τι μας χαλούσε, για να χαλαρώσουμε.
με τα ανυπόφορα, για να μην υποφέρουμε.
με τα συγκεχυμένα, να μη συγχυζόμαστε.
τα σκανδαλώδη, μη σκανδαλιζόμαστε.
τις «τρίχες», μην κατατρυχόμαστε…
Φάρμακο σε ό,τι μας φαρμάκωνε,
ή «εναλλακτική της αλλαγής»
και, άλλως, το «plan B» μας
ήτανε τελικά η εξοικείωση!
Μας πήρε κάποιο χρόνο,
όμως «άξιζε τον κόπο»…
Πίσω, όμως, από την κριτική στάση διακρίνει ο αναγνώστης το γνήσιο ενδιαφέρον του ποιητή για τον άνθρωπο μέσα στην κοινωνία. Για το συμπολίτη, τον συνάνθρωπο, τον ενεργό πολίτη που συμπάσχει, συμπονεί, δρα για μια πιο ανθρώπινη κοινωνία. έρχονται στο νου μου τα λόγια του Σοφοκλή στην «Αντιγόνη»: «Ούτοι συνέχθην, αλλά συμφιλείν έφυ» (:Δεν γεννήθηκα μέσα στην πόλη μου για να μισώ, αλλά για να αγαπώ).
Εξομολογείται ο ποιητής στο «Ήθελες να γράψεις…» (αποσπ. «Ρ.Ν.», 1.10.2020):
Ήθελες να γράψεις
στίχους για τα ρόδα,
μα δε σε άφησαν τ’ αγκάθια.
στίχους για το ηλιόγερμα,
μα δε σε άφησαν τα νέφη.
στίχους για ιριδισμούς θαλασσινούς,
μα οι κυλίδες πετρελαίου δε σε άφησαν.
για την ειρήνη, μα δε σε άφησαν
οι άγριες σειρήνες του πολέμου.
για ανέμελους τουρίστες,
μα δε σε άφησε το κλάμα
ρακένδυτων προσφύγων…
Και έτσι πρόσταξε τον εαυτό του («Γράφε», απόσπασμα εμβληματικό συλλογής):
Γράφε!
Να γίνεται η πένα σου πυρσός του Προμηθέα
διαλύοντας τα «παραμύθια» των καιρών.
Να γίνεται η πένα σου το πυροβόλο όπλο
που δεν αφήνει στόχους απυρόβλητους.
Γράφε!
Να γίνονται οι λέξεις σου λιθάρια
στο λήθαργο των «ζωντανών νεκρών».
Να γίνονται οι λέξεις σου εφιάλτες
στον ύπνο των αλτών της εξουσίας.
Παράλληλα, μας δίνει στίχους ευαίσθητους για τους αδύναμους αυτού του κόσμου, για τα άτομα της τρίτης ηλικίας, για τα παιδιά του ντελίβερι ή τα προσφυγόπουλα και στίχους τρυφερούς, συγκινητικούς, που δείχνουν πόσο ευάλωτος γίνεται ο ποιητής για κάποια πρόσωπα και κάποιες καταστάσεις, ακόμα και για τα παλιά βιβλία. Παραθέτω κάποια αποσπάσματα χαρακτηριστικά:
«Με όλες τις αισθήσεις», απόσπ. «Ρ.Ν.», 2.2.2019)
Μέσα στα σκότη σκοτιζόσουν
τους μαθητές σου να φωτίζεις
πώς να κατανοούν τα ορατά
και να εισδύουν στα αόρατα(…)
Δάσκαλε δια βίου των δασκάλων,
κι αν τώρα απεβίωσες, οι μαθητές σου
θα σε «ανασταίνουν» με όλες τις αισθήσεις
και τη βιώσιμη απέραντη ευγνωμοσύνη τους!
Υποσημείωση: Στο μεγάλο Δάσκαλό μας Φάνη Ι. Κακριδή,
ομότιμο καθηγητή κλασικής φιλολογίας του Παν/μίου Ιωαννίνων.
Ακόμα, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Μητέρας γράφει (Ρ.Ν., 11.5.2018):
Μάνα της έγνοιας και της προσφοράς,
σαρανταποδαρούσα και εκατοντάχειρη,
δεκατετράφτισσα και δεκατετραμάτα,
με τη βαθιά σου αγκαλιά έως τα βάθη
του ουρανού ή του αρχιπελάγους
και την πλατιά απ’ την Ανατολή
στη Δύση κι απ’ το Βορρά στο Νότο…
Μάνα που τη ζωή σου ζεις για τη ζωή μας,
το τόσο σου ΤΕΡΑΣΤΙΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ
σε τόσο δα κορμάκι πώς χωρά;
(Τεράστιο μεγαλείο, απόσπασμα)
Ήτανε ένα λιθαράκι,
Μάνα, η παρουσία σου.
μα έγινε η απουσία σου
ογκόλιθος!…
(Διόγκωση)
Βαθιά συγκινητικό και ανθρώπινο το αφιερωμένο στον ερχομό της εγγονούλας(Συγνώμη, μάνα /Στην εγγονή μου. Απόσπ. «Ρ.Ν.», 9.5.2020):
Δεν ξέρω πώς να σε καλωσορίσω,
δεν ξέρω πώς να σου ευχηθώ,
αόρατό μου πλασματάκι,
κοιλιακό λοφάκι αξιολάτρευτο…
Όλες οι λέξεις μού φαίνονται φτωχές
να ντύσουν τα πηγαία μου αισθήματα.
Κι αυτός ο Πήγασος πού πήγε άραγε
και δεν ακούει τα σφυρίγματά μου;
………………………..
Συγνώμη, μάνα μου,
χίλιες φορές «συγνώμη»,
που κάποτε αστειευόμουν
μ’ όλα τα τάματα που έκανες
στις εκκλησίες του χωριού μας!
Θα ήσουν τότε στην ηλικία
που είμαι τώρα εγώ….
Δεν μπορώ να μη σταθώ στον αφάνταστο γλωσσικό πλούτο που χαρακτηρίζει την ποίηση του Γ. Φρυγανάκη. Φιλόλογος της τάξης, που αφιέρωσε τη ζωή του στη διδασκαλία της γλώσσας με ζήλο, ενθουσιασμό και αγάπη, ήταν επόμενο αυτός ο γλωσσικός πλούτος να βγει στην ποίησή του. Γλωσσικά παιχνίδια με σύνθετες και αντίθετες λέξεις, με αναγραμματισμούς που μας εκπλήσσουν, με ολοζώντανες εικόνες και διαλόγους δίνουν μια εκπληκτική αμεσότητα στο λόγο. Πρόσωπα από τη Βίβλο, από τους κλασικούς ποιητές και συγγραφείς, από τη φιλοσοφία, την πολιτική, τη μυθολογία εναλλάσσονται και προσδίδουν στα ποιήματα δραματικότητα, υπερχρονικότητα και ενδιαφέρον. Κλασική επωδός σε πολλά ποιήματα η φιγούρα του Σωκράτη να αγορεύει στην αγορά του δήμου και σα την αλογόμυγα να προσπαθεί να ξυπνήσει τους Αθηναίους από το λήθαργο της αδιαφορίας.
Θέλω να παραθέσω ένα ακόμα απόσπασμα από ένα συγκινητικό ποίημα που γράφτηκε με αφορμή την παγκόσμια ημέρα βιβλίου (23 Απριλίου)-«Παλιά Βιβλία» απόσπ. «Ρ.Ν.», 20.4.2019):
Είπες να κάνεις κάποια αβαρία
στη βαρυφορτωμένη σου βιβλιοθήκη
και έκανες… «απόσυρση» σε κάμποσα
βιβλία σου απ’ τα φοιτητικά σου χρόνια
στα βάθη καταχωνιασμένα των ραφιών…
Μα παρασύρθηκες να τα φυλλομετράς
τρομάζοντας κάποια «ψαράκια»
στις ολοκίτρινες σελίδες τους.
να σταματάς στα περιθώρια
με κάποιους στίχους σου,
κάποια σκιτσάκια ανίας
ή συνθήματα επαναστατικά
(που αρκετά σε ειρωνεύονται),
ή κάποιες φράσεις σου τσιτάτες
που σου’ χε εμπνεύσει η ανάγνωση.
«Άσ’ το αυτό!», ψιθύρισες απότομα.
«Άσ’ το και τούτο!», έπειτα από λίγο.
«Κάτι έχει κι αυτό απ’ τη ζωή μου!»,
μονολόγησες πικρά λίγο αργότερα.
«Άσε το ένα» και «Άσε τ’ άλλο»,
άρχισες να τα «επαναπροωθείς»
στις προηγούμενες εστίες τους.
Τέλος, βραχνομουρμούρισες
χαϊδεύοντας τις ράχες τους:
«Συγνώμη, παλιοφιλαράκια!
Εσείς θα φύγετε από ’δώ
μόνο μετά από μένα»!…
Δεν θα παραλείψω, φυσικά, και τα χαριτωμένα, παιχνιδιάρικα, αλλά και φιλοσοφημένα «χαϊκού», που κλείνουν τη συλλογή, παραθέτοντας μερικά χαρακτηριστικά δείγματα:
– Μέσα στις δάφνες/και στις πικροδάφνες σου/μοιάζεις Ιανός.
– Όσες φτερούγες/κι αν φάει η αλεπού, φτερά δεν βγάζει!
-Δίχως τον Ήλιο/τα ηλιοτρόπια/πώς θ’ ανατείλουν;
– Χαμογελά το/χαμομήλι στων μήλων/το χαμόστρωμα!
– Μία ελ-πίδα/με αναγραμματισμό/είναι λε-πίδα!
– Στην ανηφόρα /παίρνε φόρα και κόβε/στην κατηφοριά.
– Σεμνοτυφία:/η μάσκα της άσεμνης/Αναρρίχησης
– Πένθη απενθή/οι δημόσιοι θρήνοι/δίχως τους κρυφούς.
– Η Κύπρος δείχνει/με τον Πενταδάκτυλο/τους βιαστές της!
H συλλογή ολοκληρώνεται με ένα πρωτοδημοσιευόμενο – όπως και το προηγούμενο – αφιέρωμα σε Ομηρικές Γυναίκες (Κασσάνδρας, Ανδρομάχη, Καλυψώ, Πηνελόπη, Κλυταιμνήστρα, Ελένη), όπου ο ποιητής λειτουργεί συμπαθητικά και συνηγορητικά: «ΕΛΕΝΗ» (Απολογία και Κατηγορώ της). Περιορίζομαι στο παρακάτω:
Ορθώθηκε στο εδώλιο η Ελένη,
αιθέρια ωσάν ενσαρκωμένη Αφροδίτη
και μ’ όψη πυρωμένη και υπέρπυρη φωνή
άρχισε την απολογία και το κατηγορώ της:
Εγώ δεν ήμουν η αιτία αλλά η αφορμή.
Σε κάθε άθλιο πόλεμο θέλουνε μιαν Ελένη.
με προεξάρχοντα τώρα εδώ τον Αγαμέμνονα
Η συλλογή «Τα μικρά και τα μεγάλα» είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα, πρωτότυπη και απόλυτα προσωπική ποίηση. Ο αναγνώστης βρίσκει συγκεντρωμένα όλα τα ποιήματα αυτών των χρόνων και μπορεί να ανατρέξει όποτε το επιθυμεί σε όποιο ποίημα επιθυμεί, μέσα στον αφάνταστο που περιέχει η συλλογή.
Κλείνοντας, θα ’θελα να επισημάνω στο Γ. Φρυγανάκη ότι η φωτιά του Προμηθέα, προσφιλές μυθικό του πρόσωπο, ανάβει στην ποίησή του με φλόγες ολοζώντανες και τα δώρα του Δία στον άνθρωπο (από το γνωστό μύθο), «η αιδώς και η δίκη», που είναι αυτά που κρατούν την κοινωνία υγιή και δεμένη, μ’ αυτά τα δώρα έχει γεμίσει τα ποιητικά «αγγεία» που κοσμούν τις σελίδες του βιβλίου του.
*Η Ζωή Ριτσάτου-Παπαδάκη είναι φιλόλογος