Το Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνου, μας έχει συνηθίσει σε εκδηλώσεις ποιότητας. Και δικαιώνει την προσπάθεια της προέδρου του κ. Φαλής Βογιατζάκη να υπογράφει κάθε πολιτιστική της προσφορά με ποιότητα, παράδοση και αρχοντιά.
Από τις νέες πρωτοβουλίες που αξίζει να επαινεθούν ιδιαίτερα είναι η γνωριμία με το έργο μεγάλων Κρητών λαογράφων. Και η αρχή έγινε με τον εκλεκτό συγγραφέα και λαογράφο κ. Γεώργιο Σμπώκο, πρώην δήμαρχο Ανωγείων.
Η σεμνή τελετή προς τιμήν του πολυβραβευμένου από την Ακαδημία Αθηνών λαογράφου, έγινε στην αίθουσα «Παντελής Πρεβελάκης» του Συνδέσμου για τη διάδοση Καλών Τεχνών, το βράδυ της Κυριακής παρουσία του γενικού Αρχιερατικού Επιτρόπου της Ιεράς Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου π. Νικόλαο Νικηφόρο που εκπροσώπησε το Σεβασμιότατο Μητροπολίτη μας κ.κ. Ευγένιο, τον αντιδήμαρχο κ. Στέλιο Σπανουδάκη και τη συμμετοχή πανεπιστημιακών και εκπροσώπων πνευματικών και πολιτιστικών φορέων.
Η κ. Φαλή Βογιατζάκη στη μεστή περιεχομένου αλλά δωρική πάντα ομιλία της, αφού καλωσόρισε επισήμους και κοινό και αναφέρθηκε σύντομα στο περιεχόμενο της εκδήλωσης, που έγινε με τη στήριξη της Περιφερειακής Ενότητας και του Δήμου Ρεθύμνου, τους οποίους και ευχαρίστησε θερμά, έδωσε το λόγο στο γενικό γραμματέα του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου δρα Χάρη Στρατιδάκη να μιλήσει για το ιστορικό και λαογραφικό έργο του Γεωργίου Σμπώκου.
Γνωστός και για το χαρισματικό του τρόπο αφήγησης ο δρ. Στρατιδάκης έκανε μια εξαιρετική παρουσίαση καθηλώνοντας το ακροατήριό του.
Ένας σημαντικός λαογράφος
Ο κ. Στρατιδάκης, ανέφερε μεταξύ άλλων:
«… Ο Γεώργιος Σμπώκος καταλαμβάνει σημαίνουσα, οπωσδήποτε, θέση ανάμεσα στους λαογράφους. Εξαρχής προκύπτει το θέμα του διαχωρισμού του σε λαογραφικό και ιστορικό. Το θέμα αυτό παρουσιάζεται σε τρεις από τις εργασίες του. Δεν θα επιχειρήσω να κάνω έναν τέτοιο διαχωρισμό, αφού μάλιστα αυτό ακριβώς το δέσιμο τις κάνει περισσότερο ενδιαφέρουσες.
Αυτό δηλαδή είναι ένα πρόσθετο σημείο θελκτικότητας, και πρωτοτυπίας -αν θέλετε- του πρώτου χρονολογικά βιβλίου του, που κυκλοφόρησε το 1992 με τον τίτλο «Ανώγεια. Η ιστορία μέσα από τα τραγούδια τους». Το βιβλίο αυτό, θυμίζω, είναι το μοναδικό του συγγραφέα που έχει παρουσιαστεί μέχρι σήμερα στο Ρέθυμνο.
Το δεύτερο βιβλίο στο οποίο το λαογραφικό στοιχείο συνενώνεται με το ιστορικό, αλλά και δεύτερο επίσης στη χρονολογική εκδοτική σειρά, κυκλοφόρησε το 2005 με τον τίτλο «Ο Ανωγειανός. Απόγονος των Κουρητών και των Ιδαίων Δακτύλων». Είναι το πρώτο της πεντάτομης λαογραφικής συλλογής «Ανωγειανά», που στο σύνολό της βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 2002 με πρώτο έπαινο. Περιλαμβάνει αναλυτική περιγραφή του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, στο οποίο αναφέρεται, όπως και ειδική αναφορά στο Ιδαίον Άντρον και στη διαδρομή του στον προϊστορικό και ιστορικό χρόνο.
Το ίδιο έτος, 2003, κυκλοφόρησε το επόμενο βιβλίο, «Η Ανωγειανή μαντινάδα». Θα περίμενε κανείς να δει ένα μακροσκελή κατάλογο διστίχων, όπως γίνεται συνήθως, και με όχι άσχημο αποτέλεσμα.
Το τέταρτο κατά σειρά έκδοσης βιβλίο, με τον τίτλο «Το γλωσσικό ιδίωμα των Ανωγείων», είναι ουσιαστικά ένα ερμηνευτικό λεξικό του τοπικού γλωσσικού ιδιώματος. Έχει τρεις στόχους: να διασώσει ό,τι είναι δυνατόν από μια εξαιρετική γλώσσα που σβήνει, να παρακινήσει τους γλωσσολόγους να τη μελετήσουν βαθύτερα και να αποτυπώσει πιστά σε γραπτή μορφή την ηχητική της έκταση.
Το πέμπτο βιβλίο του Γεωργίου Σμπώκου εκδόθηκε το 2010 και επιγράφεται «Στοιχεία από την υλική και πνευματική ζωή των Ανωγειανών». Θα παρακαλούσα να σημειώσετε τον όρο «στοιχεία» σε έναν τίτλο, ο οποίος θα αναμέναμε να είναι «Η υλική και πνευματική ζωή των Ανωγειανών», για να συνειδητοποιήσουμε την μετριοφροσύνη του συγγραφέα. Στο βιβλίο αυτό περιέχεται αυτή την οποία θεωρούσαμε παλιότερα ως κυρίως λαογραφική ύλη.
Το έκτο κατά σειρά έκδοσης βιβλίο επιγράφεται «Η γέννηση, οι χαρές και ο θάνατος του Ανωγειανού» και εκδόθηκε επίσης το 2006.
Το επόμενο βιβλίο, οι «Πρωταγωνιστές της λευτεριάς. Χαΐνηδες του Ψηλορείτη», εκδόθηκε το 2010 και ανήκει στα ιστορικά, αν και το τεκμηριωτικό του υλικό είναι κατά βάση λαογραφικό, το δημοτικό τραγούδι. Αναφέρεται στον Ψηλορείτη ως άντρο της λευτεριάς και στους ανθρώπους που θυσιάστηκαν γι’ αυτήν εκεί κατά την περίοδο κυρίως της οθωμανικής κατοχής. Βοηθοί του συγγραφέα υπήρξαν, πέραν της δημώδους ποίησης, τα ιστορικά συγγράμματα, η παράδοση, πληθώρα μαρτυριών που κατέγραψε κατά τη δεκαετία του 1960 και ανέκδοτες ιστορικές συλλογές.
Στο όγδοο κατά σειρά έκδοσης βιβλίο, με τον τίτλο «Η ποιμενική ζωή των Ανωγειανών», η διαπραγμάτευση του θέματος ξεκινά με την περιγραφή του χώρου, των εδαφικών, κλιματολογικών και υδρολογικών χαρακτηριστικών του, της χλωρίδας και της πανίδας του και των παρεμβάσεων του ανθρώπου σ’ αυτόν. Ειδικά στον τομέα αυτό, των παρεμβάσεων, ο συγγραφέας ως κατεξοχήν γνώστης του τόπου και του παρελθόντος του δεν διστάζει να στηλιτεύσει τη σημερινή κατάσταση.
Το 2013 κυκλοφόρησε το ένατο βιβλίο, με τον τίτλο «Πολύτιμα πετράδια του Ανωγειανού γλωσσικού ιδιώματος-Ερμηνευτικό λεξικό». Το βιβλίο αυτό αποτελεί επέκταση εκείνου με τον τίτλο «Το γλωσσικό ιδίωμα των Ανωγείων». Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα καθαυτό ερμηνευτικό λεξικό, με σχεδόν 4.000 λέξεις, καταχωρισμένες αλφαβητικά.
Οι πρόσφατες εκδόσεις
Και προχωρούμε στα πιο πρόσφατα βιβλία του τιμώμενου σήμερα συγγραφέα. Το 2015 κυκλοφόρησαν τρία από αυτά, αναφερόμενα στο κομμάτι του Ψηλορείτη στο οποίο δραστηριοποιούνται οι Ανωγειανοί, στα μητάτα και στα τοπωνύμιά του.
Στο «Ανωγειανό αόρι» εξετάζεται το βουνό συνολικά και η Νίδα και το Ιδαίον Άντρον αναλυτικότερα, ερευνώνται παλιοί οικισμοί, προγενέστεροι των Ανωγείων και παρατίθενται τα διοικητικά όρια του Ανωγειανού αοριού. Στη συνέχεια εξετάζεται το έδαφος, η χλωρίδα και η πανίδα του, οι εκχερσώσεις, οι καλλιέργειες και οι φυσικοί πόροι. Στο επόμενο κεφάλαιο, για τις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις, ο συγγραφέας δεν «μασάει τα λόγια του», όπως άλλωστε το είδαμε και σε άλλο του βιβλίο. Έτσι δεν αφήνει ασχολίαστο τα φαινόμενα της υπερβόσκησης και ερημοποίησης, όπως και άλλα περιβαλλοντικά άτοπα, της αχρησίας του βιολογικού καθαρισμού, του χιονοδρομικού κέντρο και της περίφημης ανεμογεννήτριας. Ακολουθούν οι κύριοι του αοριού, βοσκοί και βοσκούμενα, ιστορίες, θρύλοι και παραδόσεις, και μια συνοπτική -όπως σεμνά ονομάζεται- αλλά αναλυτική στην πραγματικότητα φωτογραφική παρουσίαση του αοριού.
Η προτελευταία εργασία του Γεωργίου Σμπώκου κυκλοφόρησε με τη μορφή βιβλίου με τον τίτλο «Τα μητάτα των Ανωγειανών». Η μορφή του διαφέρει από τα υπόλοιπα κατά το ότι το κείμενο υποχωρεί σε όγκο σε σχέση με την φωτογραφική και άλλη τεκμηρίωση των κατασκευών που πραγματεύεται. Γνωρίζοντας το μέγεθος της απαιτούμενης εργασίας για τη διαπραγμάτευσή της και αναμετρώντας τις δυνάμεις του, ο συγγραφέας δίσταζε, όπως ομολογεί στον πρόλογο, να συνεχίσει ό,τι είχε ξεκινήσει πριν παραιτηθεί από το επάγγελμά του δασκάλου το 1991. Έχουμε όμως εδώ ακριβώς την περίπτωση του γνωμικού «το αγώι τραβάει τον αγωγιάτη», οπότε από το 2006, σε ηλικία 72 χρόνων πια, επανεκκίνησε μια προσπάθεια που κάλυψε συνολικά 94 τετραγωνικά χιλιόμετρα στην αλπική και υποαλπική ζώνη του Ψηλορείτη. Η νέα αυτή προσπάθεια κράτησε τρία χρόνια και καρποφόρησε χάρη και στη βοήθεια των τοπικών αρχών αλλά, ιδιαίτερα, των κτηνοτρόφων. Όλα αυτά τα κατέγραψε όχι μόνο φωτογραφικά αλλά και με καταγραφή του υψομέτρου καθενός, της ακριβούς θέσης με γεωγραφικές συντεταγμένες, των κτητόρων και κτιστών, και όποιου άλλου στοιχείου έκρινε ως σημαντικού. Μ’ αυτή τη μέθοδο τεκμηρίωσε ένα εκτεταμένο κτηνοτροφικό πεδίο, με 251 συνολικά μητάτα και σχεδόν χίλιες κτηνοτροφικές κατασκευές. Δεν αρκέστηκε όμως σ’ αυτό αλλά πλαισίωσε την εργασία του με τις υπάρχουσες επιστημονικές απόψεις περί του θέματος, την εξέταση του γεωλογικού υποβάθρου του Ψηλορείτη, την περιγραφή του καθεστώτος διαχείρισής του, την περιγραφή του κτισίματος των θολωτών ξηρολιθικών κατασκευών, την διαπίστωση της τυπολογίας τους και την παράθεση των πληροφοριών που συγκέντρωσε για τους πετροκόπους και τους πετροκατασκευαστές. Το βιβλίο κλείνει με ερμηνευτικό λεξικό, με χάρτες της εδαφικής περιφέρειας με σημειωμένα επάνω τους τα μεγαλοτοπωνύμια και με τη σχετική βιβλιογραφία.
Εδώ θα μου επιτρέψετε να επισημάνω ότι ο Γεώργιος Σμπώκος υπήρξε -και σ’ αυτή την περίπτωση- όχι απλά λαογράφος-παρατηρητής του κτηνοτροφικού πολιτισμού και μελετητής του, αλλά παράλληλα και διαμορφωτής. Κι αυτό γιατί κατά τη διάρκεια των δύο δημαρχιακών του θητειών προχώρησε στην επισκευή και αναστήλωση, με τη βοήθεια των δύο τότε μοναδικών μαστόρων, περισσότερων από 70 μητάτων και μαντρών, από τη Νίδα μέχρι και τα Στεφάνια.
Το τελευταίο εκτυπωμένο έργο του Γεωργίου Σμπώκου έχει τον τίτλο «Οι τόποι μας διηγούνται την ιστορία τους. Τα τοπωνύμια των Ανωγείων» και εκδόθηκε κι αυτό το 2015.
Θα τελειώσουμε την παρουσίαση του έργου του Γεωργίου Σμπώκου με τέσσερις εργασίες που δεν κατέστη δυνατό μέχρι σήμερα να πάρουν έντυπη μορφή. Στην «Γενεαλογία των Ανωγειανών» γίνεται προσπάθεια καταγραφής στοιχείων για όλες τις υπάρχουσες σήμερα στ’ Ανώγεια οικογένειες.
Στην επίσης υπό έκδοση εργασία με τον τίτλο «Μουσικά ακούσματα από την παράδοση των Ανωγείων» βάση αποτελεί η ηχητική αποτύπωση των πάσης φύσεως, ιστορικής και παραδοσιακής μορφής, τραγουδιών που τραγουδήθηκαν ή τραγουδιούνται ακόμη στα Ανώγεια. Ο κύκλος των εκδόσεων προβλέπεται να κλείσει με το ιστορικο-λαογραφικό και εν πολλοίς αυτοβιογραφικό «Σκόρπιες πινελιές στον καμβά μιας ζωής», που έχει ως στόχους τη σκιαγράφηση της ζωής στα Ανώγεια για ένα μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα και τη γενική προσπάθεια προόδου και ανάπτυξής τους μετά την απελευθέρωση το 1944».
Μεγάλη και η προσφορά της μουσειακής συλλογής
Στη συνέχεια ο εκλεκτός ομιλητής ανέπτυξε μια εξίσου σημαντική με τα βιβλία προσφορά του Γεωργίου Σμπώκου στη λαογραφία μια σημαντική συλλογή με τον τίτλο «Το Παλιό Σπίτι στ’ Ανώγεια» και που ο δημιουργός της δώρισε στην Δήμο Ανωγείων, με την προϋπόθεση να αποτελέσει περιουσία του «κοινωφελούς Ιδρύματος Γεωργίου και Αμαλίας Σμπώκου», όπως και τα βιβλία και την προσωπική βιβλιοθήκη του, και να εκτεθεί για την συγκρότηση ενός Λαογραφικού Μουσείου Ανωγείων.
Αιτιολογώντας την έκδοση 17 βιβλίων έκτασης μεγαλύτερης των 3.500 σελίδων που αναφέρονται στον πνευματικό πολιτισμό των Ανωγείων, όταν και η υπόλοιπη Κρήτη έχει να παρουσιάσει τόσους λαογραφικούς θησαυρούς ο δρ. Στρατιδάκης δανείστηκε τη θέση του αείμνηστου Στέργιου Σπανάκη που στο ανεπανάληπτο βιβλίο του «Πόλεις και χωριά της Κρήτης» τονίζει ότι «Τ’ Ανώγεια είναι από τα πιο ενδιαφέροντα χωριά της Κρήτης. Οι κάτοικοί τους παρουσιάζουν διαφορές από τους άλλους Κρητικούς, ακόμη και των πιο κοντινών χωριών της ίδιας περιοχής στα ήθη, στα έθιμα, στην κοινωνική ζωή, στη λαϊκή τέχνη, με ιδιαίτερα μοτίβα που χαρακτηρίζονται «ανωγειανά», στο γλωσσικό ιδίωμα… Διαφέρουν ακόμα και στην προφορά».
Κλείνοντας την ομιλία του ο δρ. Στρατιδάκης αναφέρθηκε και στην μεγάλη προσφορά του τιμωμένου στην εκπαίδευση της περιοχής του αλλά και στην κοινωνική και πολιτιστική του προσφορά Και κατέληξε:
Ο Γεώργιος Σμπώκος είναι ο βάρδος μιας κοινωνίας ποιητών. Τον ευχαριστούμε για ό,τι έχει προσφέρει μέχρι σήμερα και προσβλέπουμε στη συνέχιση της προσπάθειας από τον ίδιο αλλά και από τους συλλογικούς φορείς του τόπου που τόσο τον έχει υμνήσει.
Η ομιλία διανθίστηκε και με χαρακτηριστικά αποσπάσματα από τα βιβλία που διάβασε με γλαφυρό ύφος, καταχειροκροτούμενη, η κ. Κατερίνα Τσακάλη-Δομαζάκη.
Στη συνέχεια η κ. Φαλή Βογιατζάκη, αφού έκανε τη βιογραφική του αναφορά κάλεσε τον κ. Γεώργιο Σμπώκο να λάβει τιμητική διάκριση.
Συγκινημένος ο κ. Σμπώκος απάντησε με ευχαριστίες για την εκδήλωση προς τιμή του και αναφέρθηκε στους μεγάλους σταθμούς της ζωής του και στα επιτεύγματα που οφείλονται και στην αυταπάρνηση και προσφορά της αείμνηστης συζύγου του Αμαλίας.
Η εκδήλωση άφησε άριστες εντυπώσεις, ενώ η ευχή όλων ήταν να έχουμε το συντομότερο την επόμενη εκδήλωση του Ιστορικού και Λαογραφικού μας Μουσείου για να γνωρίσουμε και άλλους σημαντικούς θεματοφύλακες του λαογραφικού μας πλούτου.
