Κάτω από δύσκολες συνθήκες (πόλεμοι και στερήσεις), πρωτοστάτησαν εκτός από τα βασικά τους καθήκοντα και σ’ όλους τους αγώνες για την πατρίδα, ξεχώρισαν σε πολλούς τομείς και άφησαν σημαντικό συγγραφικό και εκπαιδευτικό έργο. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους πρωτοπόρους δασκάλους αναφέρουμε τους παρακάτω:
Μαρία Αλεφαντινού: Η πρώτη νηπιαγωγός στο Ρέθυμνο το 1935.
Άγγελος Ανδρουλιδάκης: Ο πρώτος διευθυντής του «Τούρκικου» από το 1890-1910 και διευθυντής Γυμναστηρίου Ρεθύμνου.
Κωστής Απανωμεριτάκης (Λαμπινή 1917): Πολέμησε στην Αλβανία ως έφεδρος αξιωματικός, με σημαντική αντιστασιακή δράση και πλούσιο συγγραφικό έργο.
Ζαχαρίας Αρχοντάκης (Μοναστηράκι): Πήρε μέρος στον πόλεμο του 1940 ως έφεδρος αξιωματικός, έχοντας σημαντική δραστηριότητα.
Γεώργιος Βάιος: Πρώτος δάσκαλος στο Αλληλοδιδακτικό σχολείο Ρεθύμνου το 1820, από τη Σίφνο.
Γεώργιος Βαρούχας (Άρδακτος 1930-97): Χρημάτισε προϊστάμενος, πρόεδρος Διδασκαλικού Συλλόγου, διευθυντής με σημαντική δράση.
Δημήτρης Βαρούχας: Ο πρώτος δάσκαλος του Ελληνικού Αλληλοδιδακτικού στο Ρέθυμνο το 1837.
Ευθύμης Βερνάδος: Σχολάρχης Ελληνικού Σχολείου το 1893.
Παύλος Βλαστός (Βιζάρι 1836-1926): Μουσικοδιδάσκαλος και σπουδαίος λαογράφος, με συλλογή 92 τόμων.
Μαρίνος Γαλανάκης: Αρθρογράφος και συγγραφέας.
Μιχάλης Μ. Γενεράλις: Ο αποκαλούμενος «Αινείας των Γουργούθων» σηκώνοντας την 95χρονη μάνα του στην πλάτη στις 22-8-1944, συγκίνησε και τους Γερμανούς και σώθηκαν.
Κωστής Γεωργουλάκης (Ασώματος 1872-1952): Ιεροδιδάσκαλος και εθελοντής στους Βαλκανικούς πολέμους, με πλούσια δράση.
Κωστής Γιαννακάκης (Μέλαμπες 1878): Φοίτησε στη Σχολή Αγ. Πνεύματος και ως δάσκαλος υπήρξε ο αναμορφωτής του Βάτου, ενώ απέκτησε εννέα παιδιά.
Ραδάμανθυς Δασκαλάκης (Σακτούρια 1908-87): Ο πρώτος πτυχιούχος δάσκαλος το 1927, πολέμησε στην Αλβανία και τιμήθηκε από το υπουργείο για τον εμβολιασμό 1.500 δέντρων.
Γεώργιος Δαφέρμος (Αξός 1879-1959): Επιθεωρητής, λαογράφος, εκδότης περιοδικού «Προμηθεύς πυρφόρος» το 1925-1941 και πρώτος πρόεδρος του Διδασκαλικού Συλλόγου το 1925, αλλά και των πολυτέκνων.
Ελευθέριος Δαφέρμος (Αξός 1917-92): Διευθυντής 1ου σχολείου, επιθεωρητής με σημαντικό εκδοτικό λαογραφικό και θεατρικό συγγραφικό έργο.
Αντώνης Δαφέρμος: Αρθρογράφος, λαογράφος με συγγραφικό πολύτιμο έργο.
Θεόδωρος Γ. Δαμβακάκις (Σπήλι 1921): Έφεδρος αξιωματικός που σκοτώθηκε το 1949 στον Γράμμο κατά τον εμφύλιο.
Εμμανουήλ Ζαμπετάκης (Ρούστικα): Διευθυντής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου, με πλούσιο συγγραφικό παιδαγωγικό έργο.
Αντώνης Ζαχαράκης (Παγκαλοχώρι 1921): Με πολύτιμο λαογραφικό και ποιητικό έργο.
Αμαλία Ζαννιδάκη-Μανουσάκη (Πηγή 1878): Διευθύντρια Ιδιωτικού Εκπαιδευτηρίου «Αμαλία» από το 1901-1947, κοντά στη σημερινή Μητρόπολη.
Μανόλης Καλοκύρης (Αλόιδες 1937): Με λαογραφικό, θεατρικό, ιστορικό συγγραφικό έργο.
Νικόλαος Καπελώνης (Κουρούτες 1934): Με συγγραφικό λαογραφικό έργο.
Ζαχαρίας Κασσωτάκης (Αργυρούπολη 1932): Αρθρογράφος με ιστορικό και λαογραφικό συγγραφικό έργο.
Βαγγέλα Κλάδου: Δασκάλα της Κατοχής με αντιστασιακή δράση χάνοντας τη ζωή της με φρικτό τρόπο κατά τον εμφύλιο στις Μαδάρες.
Γεώργιος Κουκλινός (Αγ. Γαλήνη 1937): Αρθρογράφος, συγγραφέας.
Μανόλης Κουτάκις (Οψιγιάς 1903): Με μεγάλη προσφορά στην παιδεία, τη δημοκρατία και την ελευθερία στην κατοχή.
Ναλλή Κουμαριτάκη: Η τελευταία τουρκάλα διευθύντρια του Μουσουλμανικού Παρθεναγωγείου το 1921.
Γιάννης Κρυοβρυσανάκης (Λοχριά 1937): Επιθεωρητής και από τους πρώτους σχολικούς συμβούλους, παιδί έζησε τη φρίκη του πολέμου το 1944 χάνοντας πατέρα, τέσσερις θείους και το χωριό του.
Ιωάννης Κρυοβρυσανάκης (Άρδακτος Αμ. 1930): Πρότυπο δασκάλου του χωριού μ’ όλα τα επαγγέλματα (γεωργού, κυνηγού, κτίστη, ψάλτη, λυράρη κ.α.), αλλά και πατέρας πέντε επιστημόνων.
Μανόλης Λαμπρινάκης (Κάστελος 1855-1913): Δάσκαλος γνωστός από την περίφημη «Γεωγραφία της Κρήτης» που εκδόθηκε το 1870 στο Ρέθυμνο.
Εμμανουήλ Λινοξυλάκης: Γνωστός ως αυστηρός δάσκαλος, ψάλτης, μουσικός και διευθυντής 2ου Δημοτικού. Πέθανε πάνω στην έδρα το 1952, ενώ δίδασκε εθελοντικά ως συνταξιούχος ωδική τραγουδώντας «Τα πήραμε τα Γιάννινα»!
Εμμανουήλ Λουρωτός (Αμάρι 1850): Νέο παιδί πολέμησε το 1866 στο Αρκάδι καταφέρνοντας να σωθεί. Διορίστηκε το 1881 στο Μέρωνα ως ελληνοδιδάσκαλος έγινε διευθυντής στο Ρέθυμνο και στη συνέχεια το 1888 στο ελληνικό σχολείο στο Μοναστηράκι, αφήνοντας μεγάλη προσφορά στην παιδεία.
Αικατερίνη Λαζαράκη: διευθύντρια Αλληλοδιδακτικού Παρθεναγωγείου το 1842 με 65 κορίτσια.
Αλκιβιάδης Μαυράκης (Περιβόλια 1935): Αρθρογράφος και συγγραφέας λαογραφικών και ιστορικών θεμάτων.
Γεώργιος Μεγαλοβρυσανός: Ο πρώτος δάσκαλος στο Ρέθυμνο από το 1795-1805.
Ιωάννης Μεταξάς-Λαζαρίδης: Από τους πρώτους δασκάλους στο ελληνικό σχολείο Ρεθύμνου το 1816-1821, ως διάκονος και αργότερα επίσκοπος με τ’ όνομα Ιωαννίκιος.
Στέλιος Μπαγουράκης (Άνω Μέρος 1937): Παιδί έζησε την καταστροφή του χωριού του στις 22-8-44. Πολύτιμη η δραστηριότητά του σε χορωδίες, εκκλησία και συλλόγους.
Κώστας Μυγιάκης (Πηγή 1930): Μεγάλη η προσφορά του, ο πρόεδρος των προέδρων σε Διδασκαλικό Σύλλογο και Συνταξιούχων.
Ίδα Ναδίρη: Διευθύντρια Μουσουλμανικού Παρθεναγωγείου το 1865.
Νίκος Νιουράκης (Χαμαλεύρι 1915): Συγγραφέας αρκετών βιβλίων κυρίως ταξιδιωτικών.
Γεώργιος Ξέκαλος (Αμάρι 1920): Υποδιευθυντής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου με συγγραφή παιδαγωγικών και διδακτικών βιβλίων.
Νίκος Ορφανός (Πλευριανά 1924): Λαογραφικός και θεατρικός συγγραφέας.
Ερωφίλη Παπαδάκη (1909): Δασκάλα του Σπηλίου που χαστούκισε αξιωματικό της Γκεστάπο.
Γεώργιος Παπαδάκης (Σακτούρια): Δάσκαλος στο 1/θέσιο Σελλιών το 1946 με 78 παιδιά.
Στρατής Παπαδάκης (Σελλιά 1911):Πολέμησε στην Αλβανία, πολυγραφότατος συγγραφέας με έργα θεατρικά, λογοτεχνικά.
Νίκος Παπουτσιδάκης (Ακούμια): Από τους πρώτους σχολικούς συμβούλους και πατέρας τριών γιατρών και μιας δασκάλας.
Κωνσταντίνος Πετυχάκης: Πρώτος διευθυντής στο νέο Δημοτικό Σχολείο (πρώην Αλληλοδιδακτικό Αρρένων) το 1844.
Γεώργιος Περπιράκης (1939): Σχολικός Σύμβουλος και συγγραφέας βιβλίων δημοτικού.
Καλλιρρόη Παρρέν-Σιγανού (Πλατάνια 1861-1940): Κορυφαία ελληνίδα φεμινίστρια, συγγραφέας και δημοσιογράφος. Εξάσκησε το επάγγελμα της δασκάλας σε ελληνικό σχολείο της Οδησσού.
Μάρκος Πλυμάκης (Ασή Γωνιά 1855): Ιεροδιδάσκαλος επί Κρητικής Πολιτείας και εφημέριος στον καθεδρικό ναό.
Ελπιδοφόρος Πελεκανάκης (Βάτος 1929): Δίδαξε το 1949 στο 1θέσιο Σελλιών με 95 μαθητές. Τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το λαογραφικό του έργο.
Θεοχάρης Σαριδάκης (Καμάρες-Άνω Μέρος 1920): Διευθυντής Ορφανοτροφείου, δημοσιογράφος (Κεδραίος), συγγραφέας και εκδότης.
Ανδρέας Σταυρουλάκης (Μουρνέ 1907-97): Για χρόνια διευθυντής 2ου Δημοτικού, αρθρογράφος και πολυγραφότατος συγγραφέας. Πρόεδρος Διδασκαλικού Συλλόγου και πρώτος πρόεδρος Συλλόγου Συνταξιούχων.
Ανδρέας Σαουνάτσος: Από τους πρώτους δασκάλους στα Σελλιά το 1859, αμειβόμενος από την Ι. Μ. Πρέβελη με 300 γρόσια.
Νίκος Σταυράκης: Πρώτος δάσκαλος του αλληλοδιδακτικού στο Ρέθυμνο το 1836-1840.
Αικατερίνη Σπυριδάκη: Πρώτη δασκάλα του Παρθεναγωγείου Μελάμπων το 1899 με μισθό 40 δρχ.
Δωρόθεος Σχολάριος: Ονομαστός δάσκαλος του ελληνικού σχολείου το 1847 στην Πόλη με 40 μαθητές.
Γεώργιος Σμπώκος (Ανώγεια 1934): Συγγραφέας και δήμαρχος Ανωγείων.
Ιωάννης Σκαντζιδάκης: Ιεροδιδάσκαλος Περιβολίων με σημαντική πολύπλευρη προσφορά.
Μιχάλης Σκούληκας (Κρύα Βρύση, 1929): Διευθυντής εκπαίδευσης, πρόεδρος Συλλόγου με σημαντική προσφορά.
Αναστάσης Τάζης: Σχολάρχης που ήρθε από την Κωνσταντινούπολη στο Αλληλοδιδακτικό Ρεθύμνου το 1865.
Νίκος Τυροκομάκης (Αγ. Γαλήνη): Ονομαστός για την κατασκευή εποπτικών μέσων και την ψαλτική του.
Νίκος Φασατάκης (Μέλαμπες): Από τους πρώτους σχολικούς συμβούλους και με σημαντικό ιστορικό και παιδαγωγικό έργο.
Παντελής Φραϊδάκης (Γάλλου): Χρημάτισε επιθεωρητής και Νομαρχιακός Δυτικής Κρήτης.
Ευάγγελος Φωτάκης (Ακτούντα 1871): Δάσκαλος για 44 χρόνια με σπουδαίο λαογραφικό έργο.
Ευστράτιος Φωτάκης (Μέλαμπες 1882): Μεγάλη προσωπικότητα, εκδότης, συγγραφέας και βουλευτής.
Γιάννης Χαλκιαδάκης (Ατσιπάδες 1925): Αριστούχος Παιδαγωγικής Ακαδημίας το 1945, όμως δεν διορίστηκε εξαιτίας της αντιστασιακής δράσης του. Εκδότης «Ρ.Ν.».
Βασίλης Χαρωνίτης (Σίσαρχα 1933): Σπουδαίος λογοτέχνης, ποιητής με πλούσιο συγγραφικό έργο.
Κώστας Ψαρουδάκης: Δημοδιδάσκαλος και διευθυντής του αλληλοδιδακτικού σχολείου στο Ρέθυμνο το 1842.
Αναφέρουμε ακόμη τους δασκάλους Γ. Παπαδογιάννη, Θεόδ. Ανδρουλάκη, Γ. Κ. Αγγελάκη που έπεσαν υπέρ πατρίδας.
Εκτός από τους ανωτέρω δασκάλους που μας άφησαν πλούσια κληρονομιά και πρωταγωνίστησαν σε δύσκολες εποχές, το εκπαιδευτικό έργο συνεχίζεται από τη νεότερη γενιά που έχει γεννηθεί και μετά το 1940 (Σ’ αυτούς θ’ αναφερθούμε σ’ άλλο αφιέρωμα).
Πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να υπάρχει ένα μνημείο για το δάσκαλο που έδωσε τα φώτα κάτω από πραγματικά αντίξοες συνθήκες, για να «θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι».
