Το Ρέθυμνο, κατά τις δεκαετίες του μεσοπολέμου και λίγο πριν, κοσμούσε ένας σημαντικός αριθμός οικογενειών με εμφανή στοιχεία μιας διακριτικής συμπεριφοράς, ενός κοσμικού χαρακτήρα εντός του κοινωνικού ιστού. Αυτές τις προηγμένες οικογένειες τις χαρακτήριζε αυστηρότητα ηθών, επιμελημένη παιδεία και μια κουλτούρα εντυπωσιακή για μικρή πόλη.
Εκείνος ο πάλαι ποτέ κοινωνικός κύκλος δεν ήταν μεν ο κλειστός μιας επηρμένης elit, ήταν όμως ο εξέχων και έχαιρε ενός καθολικού κύρους, μιας αρχοντιάς με την έννοια σεμνής μεγαλοπρέπειας που συνάδει με τις εγκάρδιες σχέσεις, την αγαστή επικοινωνία, την ευγένεια των τρόπων, την κόσμια αγωγή. Εξ’ άλλου το Ρέθυμνο ανέκαθεν είχε τη φήμη της πόλης με την μακραίωνη παράδοση στα γράμματα. Εδώ γεννήθηκε, εδώ μεγάλωσε και σ’ αυτήν την πολιτισμένη κοινωνία έζησε, για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, η Δανάη Σταυρουλάκη – Φιλιώτου της ευγενούς καταγωγής κι εδώ βρήκε το πρόσφορο έδαφος και το ευνοϊκό περιβάλλον, για να προάγει το πνεύμα της και να ικανοποιήσει τις διανοητικές της ενασχολήσεις. Μέσα σ’ αυτό το χαρακτηριστικό ρεθεμνιώτικο κλίμα αναδείχτηκε η χαρισματική της προσωπικότητα και το πληθωρικό της ταλέντο.
Σε μια καλαίσθητη πολυτελή και πολυσχιδή έκδοση εμπλουτισμένη και διανθισμένη μ’ ένα πάνθεον νοσταλγικών φωτογραφιών, συγκέντρωσαν τα παιδιά της η Άννα και ο Διονύσης, με άπειρο σεβασμό στη μνήμη της, ορισμένα από τα γλαφυρά απολαυστικά και ατύπωτα ίσαμε χθες, κείμενά της, για να τιμήσουν τη χαρισματική προσωπικότητα της μητέρας τους. Αυτή την έκδοση θα την έλεγα χειρονομία καλής θελήσεως, και ανταπόδοση επιβεβλημένη, ενός ηθικού χρέους απογόνων προς τους γονείς, στην οποία υποδηλώνεται εκλεπτυσμένη και αυξημένη ευαισθησία.
Με τη λογοτεχνική της φλέβα η Δανάη τη συνταιριασμένη με μια σπινθηροβόλα ιδιοφυία, δε θα μπορούσε να γίνει κάτι άλλο, ήταν επόμενο η πορεία της να ακολουθήσει τη φωνή της καρδιάς της, να σπουδάσει φιλολογία και εύλογο να ενδιατρίψει και να ενστερνιστεί την ελληνική γραμματεία.
Στη λογοτεχνική αυτή φλέβα και στην έμφυτη οξύνοιά της οφείλεται ότι αναγνώρισε την άφθαρτη διαχρονική αξία και το μεγαλείο του ελληνικού πνεύματος. Ότι η Ελλάδα δεν είναι μια χώρα, ότι είναι μια ιδέα. Η ιδέα της αλήθειας και της ομορφιάς, της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης, της τέχνης και των γραμμάτων, της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Ότι είναι η κοιτίδα του πολιτισμού, η χώρα η οποία φώτισε την Οικουμένη!
Με το αλάνθαστό της αισθητήριο η Δανάη επιλέγει, να παρουσιάσει σε διαλέξεις τέσσερα τρανταχτά ονόματα. Τις τέσσερεις ξεχωριστές μορφές της νεοελληνικής γραμματείας. Πρόκειται για τα τέσσερα ιερά τέρατα, τα οποία καταυγάζουν στο πνευματικό ελληνικό στερέωμα. Είναι ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός, ο διδάσκαλος του Γένους Αδαμάντιος Κοραής, ο εθνάρχης Ελευθέριος Βενιζέλος με τη μεγαλόπνοη πολιτική και κλασική παιδεία και η Καλλιρρόη Παρρέν Σιγανού με την ακτινοβόλα προσωπικότητα. Σ’ αυτούς πλέον αντιπροσωπευτικούς φορείς του νεοελληνικού πολιτισμού η Δανάη αναγνωρίζει και τιμά την άφθαρτη διαχρονική αξία και θαυμάζει το άφθαστο πνευματικό μεγαλείο.
Τη φωνή της Δανάης τη χαρακτήριζε η κρυστάλλινη διαύγεια και η ευκρίνεια στις διεξοδικές της ομιλίες. Είχε το χάρισμα να μεταφέρει, το εμβριθές περιεχόμενο: τόσο αριστοτεχνικά και υποδειγματικά, ώστε να εντυπωσιάζει το ρεθεμνιώτικο ακροατήριο. Να δίνει ένα ρεσιτάλ ορθοφωνίας και καλλιέπειας λόγου τέτοιο, ώστε να ασκεί μιαν ακαταμάχητη έλξη. Είχε το αστείρευτο ταλέντο να καθηλώνει με την ευφράδεια, είχε την ικανότητα να μεταδίδει το περιεχόμενο του θέματος με διεισδυτικότητα, διεξοδικά και με βαθιά εμπεριστατωμένη γνώση.
Οι γνώσεις του σχολείου για τον Κοραή σ’ εμάς τους μη φιλόλογους υπήρξαν ελλιπείς. Εξ’ αυτού του λόγου η άγνωστη βιογραφία του μας καταπλήσσει. Η εναργής στο έπακρο μελέτη για το γίγαντα Αδαμάντιο Κοραή ξεδιπλώνεται στις 24 σελίδες του βιβλίου. Με την αισθητική της λογοτεχνική αρτιότητα η Δανάη μας καθιστά κοινωνούς του κοσμογονικού, κολοσσιαίου έργου του, τις σπάνιες αρετές του και η μαρτυρική ζωή του στην Γαλλία, όταν έπνεε τα λοίσθια από την πείνα και βρέθηκε στα τελευταία του. «Επιθυμία του Κοραή» μας λέει η Δανάη «ήταν να μορφωθεί να σπουδάσει φιλολογία, να μπορέσει έτσι μια μέρα να φανεί χρήσιμος στην πατρίδα του, να της χαράξει το φωτεινό δρόμο που οδηγεί στην παιδεία και στην πνευματική ανάπτυξη». Όπως μας λέει ο ίδιος στο προοίμιο ενός βιβλίου του ότι: «το αφιερώνει στους τιμιότατους παιδαγωγούς και πάντας τους ευσεβείς γονείς, όσοι θέλουσι την ευδαιμονίαν ιδίων τέκνων».
«Τόσο φριχτά τον μάστιζε η πενία κατά το διάστημα των σπουδών του» μας λέει η Δανάη «που σε ένα γράμμα του έγραφε γεμάτος πικρία: «Προσπαλαίω με δύο γενναίους εχθρούς μου την πενίαν και τους κόπους των μαθημάτων».
Ύστερα από αφάνταστες στερήσεις ο Κοραής, ο πνευματικός μας ταγός με την ατσαλένια θέληση και την παραδειγματική φιλοπατρία, στις 11 Ιουλίου του 1786 αναγορεύεται διδάκτωρ Ιατρικής στο Μομπελλιέ. «Η αγαλίασις της ψυχής μου είναι τοιαύτη» γράφει σε φίλο του «ώστε τετράκις επιχείρησα να σε γράψω και τετράκις εμποδίσθην από τα δάκρυα».
Τίποτα δεν αποκάρδιωνε τον Κοραή. Άρρωστος και φτωχός δε σταματά, να εντρυφεί στη μελέτη και να γράφει, για να ανασύρει τους νέους από τον πνευματικό λήθαργο και να τους παροτρύνει, για να τους κάνει να νιώσουν ποιανών προγόνων είναι απόγονοι. Τον πονούσε η απόλυτη αμάθεια, που τα σκοτάδια της σκέπαζαν την γη εκείνη, που μετέδωσε τα φώτα του πολιτισμού σε όλους τους λαούς.
Δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια θα μελετήσει ο Κοραής τον Ιπποκράτη, εκτός από το πλήθος των άλλων συγγραμμάτων, και θα συγγράψει στα Γαλλικά μια περισπούδαστη πραγματεία. Η έκδοση βραβεύεται με πέντε χιλιάδες φράγκα, τα οποία θα πάρει σε πάνδημο εορτασμό από τα χέρια του Ναπολέοντα.
Εκ παραλλήλου εξεγείρει τις ψυχές των απανταχού Ελλήνων, αναζωπυρώνει το φρόνημά τους, τους ενθουσιάζει, τους θερμαίνει, τους γεμίζει αισιοδοξία για τη γρήγορη απαλλαγή τους από τη σκλαβιά. Εξ’ άλλου ευσεβής, καθώς ήταν δεν έπαυε, να υποδεικνύει στους αδελφούς Έλληνες, πως μόνο όταν το έθνος ενστερνιστεί τη χριστιανική διδασκαλία, την πίστη και την ηθική του Ευαγγελίου μπορεί να προκόψει.
Σε μια αίσια κατακλείδα η Δανάη πλέκει ένα υμνητικό εγκώμιο στο διδάσκαλο τους Γένους. «Η μορφή του Αδ. Κοραή του μεγάλου οραματιστή, του φλογερού πατριώτη θα εμπνέει και θα φωτίζει με τη λάμψη της, το δε τρανό παράδειγμά του να διδάσκει τις μεγάλες αιώνιες ακατάλυτες αξίες. Τη φιλοπατρία, τη φιλεργία, την ευσέβεια, την αφοσίωση στο καθήκον, την καρτερία και την πίστη, αρετές με τις οποίες, και μόνο οι Έλληνες, θα μπορούσαν να θεμελιώσουν και να δημιουργήσουν μιαν ευτυχισμένη πατρίδα».
Η διάλεξη αυτή πραγματοποιήθηκε στο Λύκειο Ελληνίδων στις 19 Απριλίου 1953.
Στις 8 Μαΐου 1955 θα δώσει η Δανάη, άλλη διάλεξη στον ίδιο χώρο για την Καλλιρρόη Παρρέν -Σιγανού. Είναι μια ακόμα διεξοδική και περιεκτική ομιλία για μιαν άλλη ελληνική μεγαλοφυΐα, που τυχαίνει να είναι και ρεθεμνιώτισα. Αναδεικνύει τη μεγάλη προσωπικότητα της Παρρέν, της γυναίκας που πρώτη αυτή ύψωσε τη σημαία για τη γυναικεία χειραφέτηση και τη θέση της στην οικογένεια, στην κοινωνία και στην πατρίδα. Στο έργο της τη βοήθησαν τα σπάνια και πλούσια χαρίσματα, με τα οποία ήταν προικισμένη που με την πείρα, τις πολλές γνώσεις και τη μόρφωσή της αγωνίστηκε και πέτυχε τις ευγενικές της επιδιώξεις. Για τις ιδέες της προσπαθούσε, να πείσει όσους είχαν διαφορετικές αντιλήψεις με επιχειρήματα λογικά και πειστικά. Πίστευε πως η μόρφωση και η πνευματική ανάπτυξη της γυναίκας θα γινόταν αιτία, να προοδεύσει και να ευημερήσει η πατρίδα. Μετά από ακούραστο αγώνα πετυχαίνει, να γραφτούν οι πρώτες ελληνίδες φοιτήτριες σε Πανεπιστήμιο το 1890. Πρωτοστατεί στην ίδρυση Ασύλου Αγίας Αικατερίνης και αργότερα με πρωτοβουλία της ιδρύεται το Άσυλο Ανιάτων Γυναικών. Πρωτοστατεί στην ίδρυση του Πατριωτικού Συνδέσμου. Ιδρύει την πρώτη Οικοκυρική και επαγγελματική Σχολή. Το 1911 ιδρύει το Λύκειο Ελληνίδων του οποίου το παράρτημα στο Ρέθυμνο ιδρύεται το 1917. «Η Καλλιρρόη Παρρέν-Σιγανού» αναφέρει η συγγραφέας «έθεσε πρώτη στην Ελλάδα τα θεμέλια για τη γυναικεία χειραφέτηση και με συνεχείς αγώνες έκαμε όλους να δεχτούν τα απαράγραπτα δικαιώματα της Ελληνίδας γυναίκας».
Πολύ εμπεριστατωμένη η μελέτη της Δανάης και για το Σολωμό: «Στις μεγάλες στιγμές των εθνών, γεννούνται οι εκλεκτοί άνθρωποι εκείνοι, που με το σπινθηροβόλο πνεύμα τους γίνονται οι φωτισμένοι δάσκαλοι όλων των εποχών» τονίζει.
Η κορυφαία δημιουργία του Σολωμού είναι ο εθνικός ύμνος. Σε εκατόν πενήντα οκτώ στροφές (τετράστιχα ομοιοκατάληκτα) θα περιλάβει ολόκληρη την ελληνική ιστορία. Την παλιά, προγονική, αξέχαστη δόξα. Αργότερα εμπνέεται την κακή μοίρα του ελληνισμού, τα βάσανα, τη σκληρή δουλεία, τα μαρτύρια τόσων αιώνων, την αναλγησία των ισχυρών της γης, την περιφρόνηση των στους ραγιάδες, τη σθεναρή απόφαση του έθνους να σηκωθεί χωρίς βοήθεια. Τη χαρά που δοκίμασαν οι Έλληνες για την επανάσταση. Τέλος δίνει τις συμβουλές να σταματήσουν οι διχόνοιες για να μη μείνει ο Αγώνας άκαρπος.
Και το γλαφυρό κείμενο τελειώνει με την κατακλείδα: «Μέσα από των καιρών το πέρασμα δε θα παύσει να καθοδηγεί τις διάνοιες των Ελλήνων στο δρόμο της αρετής και να τους διδάσκει το φλογερό πατριωτισμό, την αδάμαστη θέληση για να θεμελιώσουν την ευτυχία της χώρας. Να την αναδείξουν και να τη δοξάσουν».
Για τη φωτεινή προσωπικότητα του Ελευθέριου Βενιζέλου η Δανάη πλέκει έναν διθύραμβο, στα 100 χρόνια από τη γέννησή του. «Μεγάλος ανάμεσα στους μεγάλους» αναφέρει «θα εμπνέει με το ηθικό του ανάστημα τις επερχόμενες γενεές, θα κατευθύνει το βήμα τους στις μεγάλες και ηρωικές πράξεις και θα διδάσκει με το ωραίο του παράδειγμα ακλόνητη πίστη και αφοσίωση στο καθήκον…». Ο εκ 270 σελίδων τόμος εμπεριέχει ακόμα και άλλα πονήματα της Δανάης διδακτικά, πολυσήμαντα και πολύτιμα: «Η θέσις της γυναικός κατά την κρητομινωικήν εποχήν», «Η 28η Οκτωβρίου 1940», «Ζάκυνθος: Η πολιτεία με τα ανεκτίμητα κειμήλια», «Η ημέρα της σκέψεως», «Η εορτή της μητέρας», «Η ανάστασις του γένους», κ.ά.
Ο πολυσχιδής και πολυσέλιδος τόμος εμπεριέχει εκτός από ένα διήγημα και τέσσερα ακόμα στοχαστικά ποιήματα. Πρόκειται για τέσσερα μικρά αριστουργήματα με ρυθμό, με μέτρο, με πρωτότυπη γλωσσική έκφραση, με συνδυασμούς ήχων και σημασιών. Αποτείνονται στο συναίσθημα, στη φαντασία, στην αρμονία και αποπνέουν μιαν άφατη νοσταλγία για το Ρέθυμνο. Η Δανάη σπούδασε φιλολογία και έζησε στο ρεθεμνιώτικο περιβάλλον επομένως όταν μιλάμε για ποίηση είναι στο στοιχείο της. Αν δεν υπάρχουν άλλα ποιήματα, που δεν το γνωρίζω, αυτό θα οφείλεται στο φόρτο των οικογενειακών της φροντίδων, των επαγγελματικών ασχολιών και ανειλημμένων υποχρεώσεων.
Η έκδοση του βιβλίου υπήρξε μια ανέλπιστη surprise, μια αναγκαία ανάσα σ’ αυτές τις δύσκολες ώρες, πόλλω μάλλον γιατί αυτή η εντυπωσιακή έκδοση είναι ποιοτικού, ρεθεμνιώτικου χαρακτήρα. Η τιμητική παρουσίαση του βιβλίου οφείλεται στο Σύλλογο Ρεθυμνίων Αττικής το «Αρκάδι». Δόθηκε μια στο Ρέθυμνο (Ξενοδοχείο Kreta Pallas) και άλλη στον εκδοτικό οίκο Μέλισσα (Αθήνα).
Ο πρόεδρος και δραστήριος πάντοτε συμπολίτης Γιώργος Βλατάκης, προσέφερε στην κυρία Άννα και στον κύριο Διονύση Φιλιώτη ένα μετάλλιο ως τιμητική διάκριση για την επιβράβευση της αείμνηστης μητέρας τους. Εν συνεχεία σε μια εναργή ομιλία τόνισε τη χαρισματική προσωπικότητα της Δανάης Φιλιώτου «Προοδευτική και ταυτόχρονα παραδοσιακή, διανοούμενη, στοχαστής, δάσκαλος, μιας από τις αντιπροσωπευτικότερες καθηγήτριες μιας γενιάς που πάσχισε, ανέτρεψε, διαμόρφωσε, ανέδειξε την ομορφιά της τέχνης, τη συγγραφής».
Ο προικισμένος πρόεδρος του Συλλόγου Ρεθυμνίων Γιώργος Βλατάκης έχει το θείο δώρο, μιας ευφράδειας ώστε να μας βγάζει ασπροπρόσωπους.
Το ζεύγος Φιλιώτου έχαιρε από τη ρεθυμνιακή κοινωνία εκτιμήσεως υπολήψεως και σεβασμού. Η προσωπικότητα της Δανάης Φιλιώτου κοσμούσε τη μικρή τότε πόλη. Γέμιζε την άλλοτε ψυχρή περιρρέουσα ατμόσφαιρα και το ασκητικό κλίμα μ’ έναν αέρα αυτοπεποίθησης στις δημόσιες σχέσεις. Είχε την ικανότητα μιας παρουσίας ζωντανής όσο και μιας περίτεχνης γλαφυρής έκφρασης. Η μετακίνησή της στην Αθήνα με την οικογένειά της υπήρξε μεγάλη απώλεια για το Ρέθυμνο. Άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό.
Η ακρόαση στις ομιλίες της κυρίας Άννας Φιλιώτου, κατά τις παρουσιάσεις του βιβλίου, υπήρξε ευχάριστη, εκτός των άλλων, για την ευκρίνεια, τη διαύγεια, την άριστη άρθρωση την απορρέουσα από μια πολύτιμη προγονική κληρονομιά.
Το clou της βραδιάς υπήρξε η υπεροχή απαγγελία της εγγονής Δανάης, η οποία τυγχάνει και ηθοποιός. Η νεότερη Δανάη Καλοχώρα συνάρπασε με τη βελούδινη φωνή της, την ανταποκρινόμενη πλήρως σ’ εκείνην της γιαγιάς, αλλά και το καλλιτεχνικό της και το πολλά υποσχόμενο πηγαίο ταλέντο.
Η προσεγμένη ποιότητα του βιβλίου διακρίνεται και αντιδιαστέλλεται από την… κατά συρροήν των κοινότυπων εκδόσεων.
Το βιβλίο, το οποίο θα το συνιστούσα ιδιαίτερα στους νέους, το προσέφεραν δωρεάν στους παρισταμένους ο Διονύσης και η Άννα, οι οποίοι εκπόνησαν και την επιμέλεια, αποτίνοντας έτσι φόρο τιμής στη μνήμη της μητέρας τους. Κυκλοφορεί από τον Εκδοτικό Οίκο Μέλισσα τηλ. 210-3611692 (σελ. 269, σχ. 24×17).
