Αρκετές φορές, δοθείσης ευκαιρίας αναφερθήκαμε στον Νικόλαο Ασκούτση και στη μεγάλη του δράση. Γιατί όλοι γνωρίζουν την οδό, βλέπουν τις προτομές στο Δημοτικό Κήπο και στην Πηγή, αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν για τη μεγάλη αυτή μορφή της πολιτικής και της αγωνιστικής ζωής του Ρεθύμνου.
Όπως έχουμε ξαναγράψει ο Νικόλαος Ασκούτσης γεννήθηκε το 1888 ή, σύμφωνα με άλλες πηγές, το 1890 ή το 1892. Καταγόταν από το Μελιδόνι και ήταν συγγενής της οικογένειας Μοάτσου. Ο πατέρας του Χαρίλαος ήταν από τα εξέχοντα πρόσωπα της Ρεθεμνιώτικης κοινωνίας. Η μητέρα του Όλγα ήταν το γένος Δ. Χιονάκη.
Ήταν μικρό παιδί όταν έπεσε από δέντρο και το χτύπημα του στοίχισε το δεξί του χέρι. Η έλλειψη της κατάλληλης ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης εκείνης της εποχής ευθύνεται γι’ αυτό. Με τα μέσα της εποχής αργότερα προσπάθησε να καλύψει αυτή την αναπηρία και να ξεπεράσει με θάρρος αυτή τη δοκιμασία για ένα νέο άνθρωπο.
Μέντοράς του ο εθνάρχης
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν εκείνος που τον έφερε πολύ κοντά του και τον ενέπνεε ιδεολογικά. Ήταν φυσικό να τον ακολουθήσει από το κίνημα της Θερίσου μάλιστα.
Σπούδασε νομικά και αρχικά δικηγόρησε στο Ρέθυμνο, όπου και διακρίθηκε ως ποινικολόγος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν τον άφησε όμως να συνεχίσει τη δικηγορία. Θέλησε να τον έχει κοντά του ως κρατικό λειτουργό. Έτσι το 1917 τον διόρισε νομάρχη Λαμίας και στη συνέχεια Νομάρχη Ρεθύμνου. Υπηρέτησε επίσης ως Νομάρχης Αττικής.
Άρχισε να πολιτεύεται στο Ρέθυμνο με το κόμμα των Φιλελευθέρων.
Εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής στις εκλογές του 1923. Ήταν υποψήφιος πάλι στο Ρέθυμνο στις εκλογές του 1926, με την Ένωση Φιλελευθέρων αλλά δεν εξελέγη, καθώς συγκέντρωσε 1.893 ψήφους. Ωστόσο, επανεκλέχθηκε στις εκλογές του 1928, του 1932 και του 1933 ξανά με το κόμμα των Φιλελευθέρων.
Υπηρέτησε ως υπουργός-γενικός διοικητής Κρήτης από τις 22 Δεκεμβρίου 1930 ως τις 26 Μαΐου 1932, στην κυβέρνηση Βενιζέλου.
Ο Νικόλαος Ασκούτσης αν και φαινόταν χαμηλών τόνων άνθρωπος έκρυβε μια γενναία ψυχή.
Κατά τη Μάχη της Κρήτης συνελήφθη από τους Ναζί στη Μονή Αρκαδίου, όπου είχε καταφύγει, και μεταφέρθηκε αρχικά στο Ρέθυμνο.
Αναφέρει σχετικά στο βιβλίο του ο κ. Βογιατζής:
«Θυμάμαι, ήμουν οκτώ-εννιά χρόνων, που κατέβαιναν από το Αρκάδι οι Γερμανοί και τον είχαν στη μέση τη διμοιρίας τους. Βάδιζε ευθυτενής, αγέρωχος, άφοβος, κρατώντας στο χέρι του το βαλιτσάκι του. Τον φυλάκισαν στις φυλακές Χανίων. Η θεία μου η Δήμητρα, με την Ιωάννα στην κοιλιά τζη, τον περιποιούνταν με άλλες κρατούμενες κι αυτός τους φίλευε με διάφορα τρόφιμα που του πήγαιναν φίλοι ντου. Στη θεία μου που ήταν έγκυος, έδινε κάτι παραπάνω για να φάει και το μωρό, όπως έλεγε».
Στην «Κυβέρνηση του Βουνού»
Αργότερα τον μετέφεραν στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής συνέχισε να μένει στην πρωτεύουσα και ήταν μέλος της ΠΕΕΑ (Γραμματέας Συγκοινωνίας) της «Κυβέρνησης του Βουνού» του Αλέξανδρου Βώλου, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του ΕΑΜ στη Βίνιανη της Ευρυτανίας στις 10 Μαρτίου του 1944 και αυτοδιαλύθηκε λίγο πριν την απελευθέρωση, στις 9 Οκτωβρίου 1944. Το 1944 ο Νικόλαος Ασκούτσης, έφυγε στο Κάιρο ως εκπρόσωπος της ΠΕΕΑ.
Ως μέλος του ΚΚΕ ήταν μέλος της εξόριστης κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου ως υπουργός Συγκοινωνίας, από τις 2 Σεπτεμβρίου ως τις 18 Οκτωβρίου 1944 και ήταν υπουργός Δημοσίων Έργων, από τις 23 Οκτωβρίου ως τις 2 Δεκεμβρίου 1944.
Στις εκλογές του 1951 εκλέχτηκε βουλευτής Αθηνών εκπροσωπώντας το χώρο της Αριστεράς.
Μεγάλη προσφορά στο Ρέθυμνο
Μερίμνησε ώστε να κατασκευαστούν δρόμοι στο Ρέθυμνο (όπως ο δρόμος Ρεθύμνου-Αμαρίου) και κτίρια όπως των Φυλακών (σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο), το Τελωνείο και ο Οίκος Παιδείας του Γυμνασίου Αρρένων στην πόλη, σημερινό 1ο Γενικό Λύκειο.
Πέθανε στην Αθήνα το Νοέμβριο του 1955, έπειτα από μακροχρόνια ασθένεια, αλλά η κηδεία του έγινε στο Ρέθυμνο, όπου η σορός του μεταφέρθηκε αεροπορικώς.
Για τη φυσική του κατάσταση και τα προβλήματα που αντιμετώπιζε αναφέρει σχετικά στο βιβλίο του ο Σταύρος Βογιατζής ότι προς το τέλος της ζωής του ο Ασκούτσης, όταν βρισκόταν στην Πηγή δεν ακολουθούσε τις γνωστές του απλές αλλά καθημερινές συνήθειες να απολαμβάνει τον καφέ με το τσιγάρο του.
Μια μέρα μάλιστα που απόρησε φίλος του παρατηρώντας τον να πίνει μια γουλιά καφέ, να τραβά μια ρουφηξιά τσιγάρο και να τα παρατά, ο Ρεθύμνιος πολιτικός του είπε με σημασία:
«Έτσι πρέπει να γίνεται από δω και πέρα Γιάγκο μου. Φτάσαμε στην εποχή του μη…».
Μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία
Για τις συνθήκες του θανάτου του Ασκούτση, ο επιστήθιος φίλος και γιατρός του Γιώργης Αγγελιδάκης, μας είπε επιπλέον:
«Ο Νικόλαος Ασκούτσης είχε μεταβεί στο Παρίσι, αλλά φαίνεται πως τον επηρέασε η μεγάλη διαφορά θερμοκρασίας από το σπίτι που είχε επισκεφθεί φιλικά μέχρι το ξενοδοχείο του κι έτσι υπέστη έμφραγμα που ήταν μοιραίο γι’ αυτόν.
Στην κηδεία του εδώ στην πόλη μας, ήρθαν να τον αποχαιρετήσουν συναγωνιστές του όπως ο γέρο Λαμπράκης, ο Καρτάλης (που φιλοξενήσαμε στο σπίτι μας πίσω από το Δημαρχείο) και ο Αλέξανδρος Σβώλος που εκφώνησε τον επικήδειο».
Η αγαπημένη του Πηγή
Όπως αναφέρει ο Σταύρος Βογιατζής στο βιβλίο του, ο Νικόλαος Ασκούτσης περνούσε τις διακοπές του στην Πηγή. Είχε ένα ωραίο αρχοντικό σπίτι με ένα περιβόλι έξω από αυτό, γεμάτο με καρποφόρα δέντρα. Το σπίτι αυτό άφησε εποχή στην Πηγή. Από αυτό πέρασαν πολλοί πολιτικοί, βουλευτές και υπουργοί. Έμενε όμως έκθετο στη φθορά του χρόνου. Μέχρι που τα ανίψια του ο Γιάννης και η Μαρία Λουίζα Μοάτσου, πήραν τη μεγάλη απόφαση. Επιστήμονες και οι δυο, πολιτικός μηχανικός και αρχιτέκτονας αντίστοιχα δεν θα μπορούσαν να αφήσουν στο έλεος του χρόνου ένα τέτοιο μνημείο. Μεγάλο το τόλμημα και εξαιρετικά δαπανηρό. Εκείνοι όμως προχώρησαν αξιοποιώντας και κάποιες ευκαιρίες πριμοδότησης από ευρωπαϊκά προγράμματα.
Βρεθήκαμε στο υπό διαδικασία αναπαλαίωσης αρχοντικό και χαρήκαμε την παρουσία του ζεύγους Μοάτσου που πραγματικά σε κερδίζουν με τον τρόπο τους και τις ευαισθησίες τους. Όπως διαπιστώσαμε το ίδιο αισθάνονται και οι Πηγιανοί αν κρίνουμε από τις εκδηλώσεις αγάπης μόλις τους δουν.
Αναλογιζόμενοι την ευθύνη της εποπτείας τόσων συνεργείων στο χώρο αφήσαμε τον κ. Μοάτσο στο καθήκον του αυτό και «επιστρατεύσαμε» για την ενημέρωση των αναγνωστών μας την κ. Μαρία Λουίζα Μοάτσου να μας μιλήσει για το τόσο σημαντικό αυτό τόλμημα που αποτελεί μέγιστη δωρεά για την περιοχή και όχι μόνο.
Κι είχαμε την ευκαιρία χάρις στο χάρισμα λόγου που διακρίνει την κα Μαρία Λουίζα, σημαντικό κληροδότημα από τον πατέρα της, τον αξέχαστο ηθοποιό Νίκο Τζόγια, να έχουμε μια συνέντευξη που πραγματικά απολαύσαμε.
1) Τι σήμαινε για την οικογένειά σας ο Νικόλαος Ασκούτσης πέρα από τη συγγενική σχέση που έχετε;
Πολλές φορές ένα ιστορικό πρόσωπο δεν είναι για τους μεταγενέστερους παρά ένας μπρούτζινος ανδριάντας και ένα λήμμα στην εγκυκλοπαίδεια. Έχοντας την ευκαιρία να ζήσουμε μέσα στο σπίτι της αδερφής του Μαρίας Μοάτσου στην Πηγή που τόσο αγάπησε ο Ασκούτσης αρχίσαμε να ψάχνουμε την ιστορία του με όλες τις δυνατές λεπτομέρειες που φωτίζουν την προσωπικότητα και τη ζωή του.
2) Τι σημαντικό γι’ αυτόν σας έχει μεταφέρει η προφορική παράδοση;
Είχαμε την τύχη να ακούσουμε για τον Νικόλαο Ασκούτση και την εποχή του προσωπικές μαρτυρίες σε πρώτο πρόσωπο, όπως από τα χείλη της σήμερα 102 ετών διαυγέστατης Χρυσούλας Τσουδερού-Λαμπροπούλου. Οι πιο ηλικιωμένοι από τους κατοίκους της Πηγής μας έχουν συχνά διηγηθεί τις προσωπικές τους αναμνήσεις από την παρουσία του στο χωριό, μιλώντας περισσότερο για την θαρραλέα δράση του στα χρόνια της Κατοχής. Κάποιοι τον θυμόντουσαν να διασχίζει έφιππος -αν και μονόχειρας- τα σοκάκια της Πηγής.
3) Περήφανος άνθρωπος. Δεν θα ήθελε φαίνεται συμπάθεια για την αναπηρία του. Ας είναι. Θεωρείτε ότι ο τόπος του τον τίμησε όσο του άξιζε;
Ασφαλώς τόσο το Ρέθυμνο όσο και η Πηγή τον τίμησαν όταν πέθανε. Οι ανδριάντες του στον Κήπο και στην πλατεία του χωριού το μαρτυρούν. Σε απόσταση όμως μισού αιώνα από τον θάνατό του είναι αμφίβολο αν οι νεώτεροι γνωρίζουν το έργο και τη δράση των ανθρώπων που αποτυπώνουν τα αγάλματα. Ευτυχώς, σε πείσμα της λήθης υπάρχουν άνθρωποι που επιμένουν να συγκεντρώνουν στοιχεία για τις προσωπικότητες του πρόσφατου παρελθόντος που χάραξαν το παρόν της δικής μας γενιάς κι αυτών που θα ακολουθήσουν.
4) Τι θαυμάζετε περισσότερο από όσα γνωρίζετε γι’ αυτόν;
Το θάρρος και την ακεραιότητά του. Αν σκεφτεί κανείς ότι ο Νικόλαος Ασκούτσης τάχθηκε στο πλευρό του Ελευθέριου Βενιζέλου σε ηλικία μόλις 17 ετών στην επανάσταση του Θερίσου και με το ίδιο παλλόμενο πάθος συνέχισε τους δίκαιους αγώνες του για μισό ακόμα αιώνα, χωρίς να αποκομίσει τίποτα εκτός από μια ήσυχη δύση στην αγαπημένη του Πηγή, αντιλαμβάνεται τη σπάνια προσωπικότητά του.
5) Πώς έγινε ιδιαίτερα θαυμαστός ο κήπος του; Γιατί πολλοί είχαν να λένε για τον «Κήπο του Μοάτσου» όπως ο Σοφοκλής Βενιζέλος. Τι διαθέτει αλήθεια, που τον κάνει τόσο ξεχωριστό;
Ο κήπος διαμορφώθηκε ζώντας μαζί με τους ανθρώπους. Δεν φτιάχτηκε μόνο από την καλαισθησία ή φυσιολατρία των ενοίκων του σπιτιού. Κάθε γωνιά του είναι ένα κομμάτι της καθημερινής ζωής τους, αλλά και όλου του χωριού. Μέχρι τη δεκαετία του 60 όλη η γειτονιά ερχόταν με τις στάμνες για να προμηθευτεί πόσιμο νερό από το πηγάδι, ενώ ο αμερικάνικης προέλευσης ανεμόμυλος που στήθηκε προπολεμικά δίπλα στη λιθόκτιστη στέρνα αποτελεί ακόμα τοπόσημο για το χωριό. Μια υπεραιωνόβια γλυσίνια τυλίγει πέργκολες και κολόνες σκιάζοντας τα παραδοσιακά βοτσαλωτά και τα πέτρινα δρομάκια, το πατητήρι και το υπαίθριο φουρνάκι.
6) Από το σπίτι που αναπαλαιώνετε ποια σημεία σας προκάλεσαν έντονα συναισθήματα; Τι αποκαλύπτουν με τον καιρό οι εργασίες αναστήλωσης και αναπαλαίωσης;
Όλο το σπίτι κουβαλούσε πάντα αναμνήσεις και ιστορίες που έχουν αποτυπωθεί σε κάθε γωνιά του. Κάποια από αυτά τα αποτυπώματα έχουν χαθεί, όπως οι τοιχογραφίες που είχε κάνει ο Νίκος Φωτάκης, σημαντικότατος ζωγράφος του 20ου αιώνα. Την περίοδο του μεσοπολέμου φιλοξενήθηκε για μεγάλο διάστημα στο σπίτι της οικογένειας Μοάτσου για να ζωγραφίσει και τότε κάλυψε όλο το χώρο όπου έμενε με ζωγραφιστές γλυσίνιες που δυστυχώς δεν άντεξαν τη φθορά του χρόνου και της υγρασίας. Αντίθετα οι εργασίες ενίσχυσης του κτίσματος έφεραν στο φως εντυπωσιακά ευρήματα, όπως μια υπόγεια κρυψώνα κάτω από το δάπεδο του χολ εισόδου, όπου θα μπορούσε να μείνει απομονωμένος ένας άνθρωπος καθώς διαθέτει κρυφό κανάλι εξαερισμού. Επίσης στον τοίχο της κουζίνας πίσω από το σοβά αποκαλύφθηκαν δυο μικρές κρύπτες για όπλα, όπως πιστοποιούν οι μπρούτζινοι προπολεμικοί κάλυκες που βρέθηκαν εκεί με σφραγίδα «Nagant ΕΠΚ».
7) Πώς πήρατε μια τόσο σημαντική απόφαση; Οι δαπάνες είναι τεράστιες.
Οι κόρες μας ζουν και εργάζονται στο εξωτερικό, λατρεύουν όμως την Κρήτη και ιδιαίτερα την Πηγή. Αυτό το σπίτι που η ιστορία του χάνεται στο παρελθόν και έφτασε μέχρι εμάς μέσα από πολέμους, σεισμούς και τη φθορά του χρόνου, έπρεπε να σωθεί και να επιζήσει για τις επόμενες γενιές που πιστεύουμε ότι θα έχουν την ίδια αγάπη για τον ευλογημένο αυτό τόπο. Οι δαπάνες για να γίνει μια σωστή ανακατασκευή είναι πράγματι δυσβάσταχτες. Ξεκινώντας από την διασφάλιση της στατικής αξιοπιστίας του κτίσματος και της συμπεριφοράς του -θερμομόνωση, ηχομόνωση, εξοικονόμηση ενέργειας- μέχρι όλες τις σύγχρονες τεχνολογικές εφαρμογές και την αποκατάσταση των παλιών επίπλων, μπορεί κανείς να φανταστεί το μέγεθος της παρέμβασης.
8) Πότε νομίζετε ότι θα είναι έτοιμο; Πώς σκέφτεστε να το αξιοποιήσετε;
Εδώ και ενάμιση χρόνο ζήσαμε καθημερινά αυτό το έργο που στις αρχές του 2020 θα είναι έτοιμο. Εκτός από τα -δυστυχώς- μικρά διαστήματα που θα μένουν εδώ τα παιδιά μας με τις οικογένειες και τους φίλους τους, το σπίτι θα φιλοξενούνται ξένοι και Έλληνες επισκέπτες που θα έχουν την ευκαιρία να ζήσουν από κοντά την πραγματικά ενδιαφέρουσα ιστορία της Πηγής και της «βίλας του Ασκούτση».
9) Διασώθηκαν κάποια ιδιαίτερα στοιχεία στην αρχιτεκτονική του σπιτιού;
Αν και στο ανακαινισμένο κτίσμα έχουν γίνει όλες οι απαραίτητες παρεμβάσεις βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής και θα διαθέτει υπερσύγχρονες τεχνολογικές εγκαταστάσεις, έχουν διατηρηθεί όλα τα παραδοσιακά αρχιτεκτονικά του στοιχεία: ο ξύλινος οντάς πάνω από το σαλόνι, τα πέτρινα πελέκια της σκάλας, η μεγάλη κτιστή εστία της κουζίνας, τα βοτσαλωτά του κήπου. Συγχρόνως αποφεύχθηκαν τα αρχιτεκτονικά ολισθήματα που μπορεί να μετατρέψουν ένα ζωντανό κτίσμα σε σκηνικό. Για παράδειγμα ενώ κάτω από τον παλιό σοβά αποκαλύφθηκε μια άριστη λιθοδομή, αυτή ξανασκεπάστηκε, καθώς τα διώροφα αρχοντικά ήταν επιχρισμένα για θερμομόνωση δείγμα οικονομικής άνεσης.
10) Για τον άνθρωπο Ασκούτση τι θα γνωρίζετε περισσότερο; Γιατί βίωσε τόση μοναξιά; Ήταν άραγε επιλογή του;
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε στενή φιλική σχέση με τον Νικόλαο Ασκούτση και την οικογένεια Μοάτσου, όπως πιστοποιούν φωτογραφίες και ιδιόχειρα σημειώματα που συμπεριλαμβάνονται στα κειμήλια του σπιτιού. Η μοναδική λεπτομέρεια που ξέρουμε για την προσωπική ζωή του είναι ότι σε πείσμα της σωματικής αναπηρίας του, ήταν εξαιρετικά ριψοκίνδυνος. Καβαλούσε τα πιο ατίθασα άλογα και κάλπαζε ξέφρενα στον Πηγιανό κάμπο αποτρέποντας τον οίκτο των συγχωριανών του.
11) Σας βοήθησαν κάποιοι στην προσπάθειά σας αυτή;
Για την ανακατασκευή του σπιτιού ενταχθήκαμε στις επιδοτήσεις για νεοσύστατες τουριστικές επιχειρήσεις, σημαντική βοήθεια σε ένα τόσο δαπανηρό έργο. Μας βοήθησαν όμως και κάποιοι άνθρωποι, χωρίς να το ξέρουν. Οι Ρεθεμνιώτες και Πηγιανοί που με πείσμα και πάθος κατέγραψαν τις αναμνήσεις και τις διηγήσεις που τεκμηριώνουν μια ολόκληρη εποχή, στο περιθώριο της επίσημης ιστορίας. Ο Εκκεκάκης, ο Σταύρος Βογιατζής, ο Ελευθέριος Ψαρρός και τόσοι άλλοι δάσκαλοι, δημοσιογράφοι ή απλά άνθρωποι με σεβασμό στην ιστορία του τόπου τους μας έδωσαν τις βάσεις για να χτίσουμε όχι μόνο την υλική αλλά και την άυλη υπόσταση της ιστορικής «βίλας Ασκούτση» στην Πηγή.
Με ευγνώμονη διάθεση να εξαντλήσουμε τον υπόλοιπο χρόνο μέχρι να μπούμε στο αυτοκίνητο με ευχαριστίες για όσα είδαμε και ακούσαμε, αποχαιρετήσαμε το ζεύγος Μοάτσου. Με τη βεβαιότητα ότι και πάλι θα έχουμε την ευκαιρία μιας ακόμα συνέντευξης γιατί άνθρωποι σαν κι αυτούς πάντα κάτι έχουν να πουν και πάντα αυτό είναι κάτι που αξίζει να το ακούσεις και να ωφεληθείς.
