Του ΓΙΩΡΓΗ Ν. ΤΣΙΓΔΙΝΟΥ
Ένα καλαίσθητο από κάθε άποψη βιβλίο, 87 σελίδων, έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Αποδούλου Αμαρίου, έφθασε στα χέρια μου το τελευταίο διάστημα, το οποίο τυπώθηκε στο Ρέθυμνο, από την Τυποεκδοτική Μπαμιάκη. Πρόκειται για ένα ακόμα βιβλίο ενός καταξιωμένου Ρεθεμνιώτη, του Δρ. Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη, Εφόρου Αρχαιοτήτων Ε.Τ. από το χωριό Αποδούλου Αμαρίου, με το οποίο, ως αξιόλογος Αρχαιολόγος και ερευνητής, φέρνει στο φως «το Χειρόγραφο Μαθηματάριο» ενός εντεκάχρονου μαθητή της Α’ τάξης του Ελληνικού Σχολείου του Αγίου Πνεύματος Κισσού.
Η εργασία με το «Χειρόγραφο Μαθηματάριο» του εκλεκτού Ρεθεμνιώτη Ι. Η. Βολανάκη, συμπληρώνεται με την καθ’ όλα τεκμηριωμένη και μεστή εισήγηση του φιλόλογου – ερευνητή Θεόδωρου Πελαντάκη, στην οποία με σαφήνεια διευκρινίζονται πολλά θέματα για την εκπαίδευση στην Κρήτη κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.
Ο εξ Αποδούλου Αμαρίου μαθητής Ανδρέας Γ. Φωτάκης (περίπου 1859-1951) εφοίτησε στη Σχολή του Αγίου Πνεύματος το σχολ. έτος 1870-71. Ήταν η πρώτη χρονιά, που η περιώνυμη αυτή Σχολή λειτούργησε ξανά, μετά από την τετράχρονο αναγκαστική διακοπή της λόγω των πολεμικών γεγονότων της Κρητικής Επανάστασης 1866-69. Από το έτος 1836, που ο φωτισμένος Ιεράρχης Λάμπης και Σφακίων Νικόδημος Σουμπασάκης (1831-1845) ίδρυσε «…Την πρώτην και μόνην Σχολήν δια την Επαρχίαν Αγίου Βασιλείου…» το σχολείο αυτό λειτουργούσε ανελλιπώς ως το έτος 1866 ως κοινό σχολείο, δηλαδή μάθαιναν ανάγνωση κι ίσως και γραφή παιδιά από 6 – 10 ετών, κατά την αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας και σ’ αυτό φοιτούσαν «..οι παίδες των πλησίων χωρίων», ορισμένοι εκ των οποίων, προφανώς από τα πιο απομακρυσμένα χωριά και με επίβλεψη, έμεναν εκεί, όπως αναφέρεται στον νεότερο Κώδικα της Μονής, που γράφτηκε στις 11 Ιουνίου 1847 και λέει: «…Πλησίον της βρύσεως είναι ονδάς με κατόγεον, κάτωθεν εν κελλίον. Πλησίον αυτού έτερον όπου διαμένουν οι Μαθηταί του Σχολείου…».
Το έτος 1870, όπως είναι γνωστό, η Σχολή του Αγίου Πνεύματος αναβαθμίζεται σε Ελληνικό Σχολείο, δηλαδή σε σχολείο Δ/βάθμιας εκπαίδευσης. Από την χρονιά όμως εκείνη και μέχρι το έτος 1887, αν και λειτουργούσε η Σχολή, δεν έμεινε δυστυχώς κανένα ιστορικό στοιχείο. Για τούτο ακριβώς το λόγο το «Μαθηματάριο» του Α. Γ. Φωτάκη είναι πολυτιμότατο και παρόλο που δεν μας πληροφορεί για την οργάνωση, τη λειτουργία, τους διδάξαντες και τους διδαχθέντες την σχολική αυτή χρονιά, μας δίνει μία πλήρη εικόνα για την διδακτέα ύλη, τα διδασκόμενα μαθήματα και τις συνθήκες υπό τις οποίες ένας ελάχιστος αριθμός από τους υπόδουλους προγόνους μας μάθαιναν γράμματα τότε.
Στο Ελληνικό Σχολείο φοιτούσαν απόφοιτοι από τα κοινά σχολεία, μετά από εισαγωγικές εξετάσεις. Βιβλία οι μαθητές κατά κανόνα δεν είχαν. Ο μαθητής Α. Γ. Φωτάκης είχε μόνο ένα τετράδιο, το «μαθηματάριο», το οποίο, ως οικογενειακό κειμήλιο, σώθηκε από τους απογόνους του. Έγραφε πάνω με μελάνι και αντέγραφε από τον μαυροπίνακα αποσπάσματα από τα αρχαία κείμενα που δίδασκε ο καθηγητής του ή ό,τι σημείωνε κατά την ώρα της υπαγορεύσεως του μαθήματος. Δηλαδή, όλα κι όλα τα σύνεργα ενός μαθητή στην τουρκοκρατούμενη τότε Κρήτη ήταν ένα τετράδιο, ένα μελανοδοχείο και η πένα γραφής ή το φτερό. Σπανιότατα κάποιος μπορεί να είχε κι ένα βιβλίο. Βιβλία έφερε μαζί του μόνο ο καθηγητής, ο οποίος επέλεγε τη διδακτέα ύλη και ήταν ανωτέρας μορφώσεως. Από το «μαθηματάριο» του Α. Γ. Φωτάκη προκύπτει, ότι στην Σχολή Αγίου Πνεύματος «…Παρείχετο Παιδεία ανωτέρου επιπέδου. Εδιδάσκοντο Αρχαία Ελληνικά, Νέα Ελληνικά, Ιστορία, Θρησκευτικά, Φυσική, Μαθηματικά, Γεωγραφία, Βιολογία, Ανθρωπολογία και Γαλλικά…», όπως αναφέρει στο οπισθόφυλλο του πονήματος αυτού ο άοκνος ερευνητής Ιωάννης Η. Βολανάκης.
Ίσως βέβαια μας παραξενέψει σήμερα, διαβάζοντας το μικρό αυτό βιβλίο, ότι η γνωστή μας Κοκ-κινοσκουφίτσα διδασκόταν στα Ελληνόπουλα το έτος 1870-71, ως «Κοκκίνη σκουφία». Ήτανε κι αυτό από τα παράδοξα της καθαρεύουσας. Πέρασαν βέβαια κάμποσα χρόνια από τότε, αυτή «ενηλικιώθηκε και ωρίμανσε» και η «Κοκκίνη σκουφία» έγινε ξανά… Κοκκινοσκουφίτσα.
Ωστόσο εκείνο που αξίζει να επισημάνω, είναι ο αγώνας και η αγωνία όλων όσων εμπλεκόταν σ’ αυτή την διαδικασία, -διδάσκοντες, διδασκόμενοι. οι οικογένειές των και κυρίως η τοπική Εκκλησία- που αυτή μεριμνούσε και φρόντιζε για όλα, με κυριότερο όλων την ασφάλεια των εμπλεκομένων στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας, αλλά και η δίψα για μάθηση και πνευματική καλλιέργεια των προγόνων μας, που, παρά τις ελλείψεις και τις αντίξοες συνθήκες που βίωναν καθημερινά, δεν έπαψαν ποτέ να ελπίζουν, δεν έπαψαν ποτέ να αγωνίζονται για ένα καλύτερο αύριο. Είναι νομίζω τα στοιχεία που ώθησαν την οικογένεια του μικρού Ανδρέα Φωτάκη να στείλουν το παιδί τους σ’ ένα ξένο, πλην όμως φιλόξενο μέρος, αναζητώντας κάτι καλύτερο. Υπ’ όψιν βέβαια ότι, καθηγητές και μαθητές συγκατοικούσαν και σιτιζόταν στις εγκαταστάσεις του Αγίου Πνεύματος καθ’ όλη τη διάρκεια του σχολ. έτους.
Τέλος, στους συντελεστές αυτής της έκδοσης αξίζει κάθε έπαινος! Γιατί μας έδωσαν μία ανάγλυφη εικόνα μιας άλλης εποχής, την οποία καλό είναι να τη συγκρίνομε με τα αγαθά που έχομε σήμερα, την Ελευθερία, την Δημοκρατία και τις ανέσεις της σύγχρονης ζωής και να βγάλομε τα συμπεράσματά μας!
Ένας άλλος μαθητής της Σχολής του Αγίου Πνεύματος, ο Ανδρέας Σ. Σταυρουλάκης (1907-1997), ο πολυγραφότατος δάσκαλος από τη Μουρνέ, που φοίτησε κι αυτός εκεί, αλλά σε εποχή τελείως διαφορετική απ’ αυτήν που προηγουμένως περιγράψαμε, μια και η Κρήτη ήταν τότε ελεύθερη και ενσωματωμένη στον Εθνικό Κορμό και η Πολιτεία είχε πλέον την ευθύνη για την οργάνωση και τη λειτουργία των σχολείων όλων των βαθμίδων. Σ’ ένα από τα πολλά δημοσιεύματά του στην εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση», (αριθ. Φύλλου 10.454 /24-2-1981), με τον τίτλο «Το Άγιο Πνεύμα Κισσού» αναφέρει: «…(Στο Άγιο Πνεύμα) λειτούργησε Ημιγυμνάσιο το 1919-20 με την πρώτη τάξη μόνο για ένα έτος. Φοίτησα μαζί με 64 άλλους μαθητές από τις τρεις Επαρχίες, που αποτελούσαν τη Μητρόπολη Λάμπης και Σφακίων. Αγίου Βασιλείου, Αμαρίου και Σφακίων. Το επόμενο έτος λειτούργησε στο Σπήλι με Α’ και Β’ τάξεις…». Σε άλλο σημείο στο ίδιο δημοσίευμα αναφέρει κι άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία: «…Από το 1836 λειτούργησε (η Σχολή) μέχρι το 1909. Διεκόπη λόγω των πολέμων 1910-1918. Διηρπάγη και ημικατεστράφη το 1916. Επαναλειτούργησε το 1919 με την Α’ τάξη Γυμνασίου…».
Εδώ πρέπει να σημειώσω, ότι τότε ήταν το μοναδικό Ημιγυμνάσιο που λειτούργησε εκτός της πόλεως Ρεθύμνης, για τούτο η προσέλευση μαθητών ήταν μεγάλη όχι μόνο από την Επαρχία Αγίου Βασιλείου, αλλά και από τις όμορες επαρχίες Αμαρίου και Σφακίων, όπως αναφέρεται.
Ο Ανδρέας Σ. Σταυρουλάκης δεν έπαψε ποτέ και μέχρι το τέλος της ζωής του να εκδηλώνει τον σεβασμό και το ενδιαφέρον του γι’ αυτό το ιστορικό μέρος και τα στοιχεία που μας δίνει είναι πολυτιμότατα, γιατί είχαμε μεν την πληροφορία, ότι η Σχολή λειτούργησε μέχρι το 1919 ή το 1920, αλλά έλλειπαν τ’ αποδεικτικά στοιχεία. Τώρα δικαιολογείται η ένδειξη «ΗΜΙΓΥΜΝΑΣΙΟΝ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ-ΣΠΗΛΙ» στη σφραγίδα με το περιστέρι στο κέντρο, που αναφέρει, ότι βρήκε ο Νίκος Φασατάκης στον Γενικό Έλεγχο του Ημιγυμνασίου Σπηλίου, γιατί ιδρύθηκε μεν αρχικώς το Ημιγυμνάσιο στο Άγιο Πνεύμα, τιμής ένεκεν και επειδή υπήρχαν οι κτιριακές υποδομές, λειτούργησε για μία σχολική χρονιά με καθηγητή τον Ιωάννη Γ. Τσουδερό από τον Ασώματο, αλλά τη δεύτερη χρονιά 1920-21 μεταφέρθηκε στο Σπήλι, δηλαδή σε μέρος πιο κεντρικό.
Έτσι έκλεισε ο κύκλος αυτής της Σχολής, η οποία αναδείχθηκε ένα από τα σπουδαιότερα και μακροβιότερα Εκπαιδευτήρια στην τουρκοκρατούμενη Κρήτη του 19ου αιώνα.
Το Μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος ιδρύθηκε το πρώτο μισό του 14ου αιώνα και λειτούργησε ως θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής μέχρι την 15η Ιουνίου 1821, αλλά καταξιώθηκε και είναι ευρύτερα γνωστό για τη δράση του ως χώρος Παιδείας και Μάθησης κυρίως τον 19ο αιώνα. Αυτό ακριβώς το δεύτερο στοιχείο σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να το υποβαθμίσομε και να το σμικρύνομε εμείς οι επίγονοι. Προτείνω για δεύτερη φορά -η πρώτη ήταν πριν από τέσσερα χρόνια- η μία από τις πέντε παλιές αίθουσες διδασκαλίας που υπάρχουν εκεί, να ανακαινιστεί με την επίβλεψη της αρχαιολογίας, να εξοπλιστεί με τα έπιπλα και τα λοιπά διδακτικά μέσα που είχε ένα Ελληνικό Σχολείο της εποχής του 1870 – 1880 και να αποδοθεί ως επισκέψιμος μουσειακός χώρος στους προσκυνητές – επισκέπτες. Εκεί μέσα θα πρέπει να βρίσκεται προφυλαγμένος ο «Γενικός Έλεγχος του Ελληνικού Σχολείου εν Αγίω Πνεύματι 1903-1909», καθώς και το έγγραφο της «Κρητικής Πολιτείας» του 1899, τα οποία με μεγάλη προσπάθεια συνέλεξα, διαφύλαξα και δώρισα για το αρχείο της μονής στις αρχές του έτους 1916. Εκεί θα έχει μεγαλύτερη αξία να βρεθεί και το «Χειρόγραφο Μαθηματάριο» του μαθητή Ανδρέα Γ. Φωτάκη, εφόσον η οικογένειά του δεχθεί να δωρίσει το πρωτότυπο ή τουλάχιστον φωτοαντίγραφό του. Υπάρχουν ακόμα σε διάφορα μέρη τίτλοι σπουδών (ενδεικτικά) από το εκεί Ελληνικό Σχολείο. Όλα θα πρέπει να αναζητηθούν -πρωτότυπα ή φωτοαντίγραφά τους- και να στολίσουν την αίθουσα αυτή. Κάτι ανάλογο θα πρέπει να γίνει και με τις φωτογραφίες των καθηγητών που δίδαξαν εκεί, που νομίζω ότι ο Αλεξανδράκης φρόντισε για τούτο και ό,τι άλλο έγγραφο προκύψει στην πορεία.
Αυτή θα είναι μία πράξη εκδήλωσης σεβασμού στη μνήμη όλων αυτών, που δίδαξαν ή διδάχτηκαν στην περιώνυμη Σχολή του Αγίου Πνεύματος σε χρόνους χαλεπούς και δίσεκτους, αλλά και πράξη σεβασμού στην ιστορία και στην προσφορά της Μονής αυτής προς το Έθνος μας.