Από τα πρώτα έτη μετά την Ανάσταση του Χριστού (21/4/26 ή 9/4/30 ή 5/4/33 μ.Χ., οι γνώμες διίστανται) υπήρχαν διαφορές μεταξύ των Χριστιανών στο πότε θα πρέπει να εορτάζεται το μεγάλο γεγονός της Ανάστασης του Χριστού. Οι διαφορές αυτές μεγάλωναν όσο περνούσαν τα χρόνια και μερικές φορές οξύνονταν, δημιουργώντας έριδες μεταξύ των Χριστιανών. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής ήταν να ασχοληθεί με την ημερομηνία του Πάσχα η Α’ Οικουμενική σύνοδος που έγινε στην Νίκαια της Βιθυνίας το 325 μ. Χ.
Η Σύνοδος αυτή, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι Εβραίοι εόρταζαν το δικό τους Πάσχα (Νομικόν Πάσχα: γιορτή που γίνεται σε ανάμνηση της απαλλαγής τους από την αιγυπτιακή αιχμαλωσία) κατά την ημέρα της Πανσελήνου που γινόταν μετά την εαρινή ισημερία και επειδή ο Χριστός αναστήθηκε την πρώτη ημέρα μετά την εορτή του εβραϊκού Πάσχα (ήταν τότε Σάββατο), δηλαδή την επομένη της εαρινής πανσελήνου, καθόρισε τον εξής κανόνα:
Το Χριστιανικό Πάσχα πρέπει να εορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την Πανσέληνο που θα γίνει κατά την ημέρα της εαρινής ισημερίας ή μετά από αυτήν. Αν η πανσέληνος γίνει Κυριακή τότε το Πάσχα θα εορτάζεται την επομένη Κυριακή.
Το τελευταίο έγινε για να μην συμπίπτει ποτέ το χριστιανικό με το εβραϊκό Πάσχα.
Η πανσέληνος που συμβαίνει αμέσως μετά την εαρινή ισημερία ή κατά την εαρινή ισημερία (21 Μαρτίου), λέγεται και πανσέληνος του Πάσχα ή πασχαλινή πανσέληνος. Η πανσέληνος αυτή αποτελεί το κομβικό σημείο για την ημερομηνία του Πάσχα και σε αυτήν οφείλεται η διαφορετική ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα σε ορθόδοξους και Καθολικούς. Ας σημειωθεί ότι, η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα είναι κυρίαρχη στο Χριστιανικό εορτολόγιο, αφού από την ημερομηνία του Πάσχα εξαρτάται ένα σύνολο κινητών εορτών διάρκειας πλέον των 4 μηνών, που αρχίζουν 70 μέρες πριν (Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου) και λήγουν 56 μέρες μετά την ημερομηνία του Πάσχα, με την Κυριακή των Αγίων Πάντων.
Μάλιστα, η Α’ Οικουμενική σύνοδος ανέθεσε στον Πατριάρχη της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου, πόλη στην οποία άκμαζε η Αστρονομία τα χρόνια εκείνα, να φροντίσει τον καθορισμό της πανσελήνου του Πάσχα και κατ’ επέκταση την ημερομηνία του Πάσχα για όλες τις χριστιανικές εκκλησίες.
Δεχόμενοι λοιπόν την απόφαση της συνόδου, γίνεται φανερό ότι η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα είναι πλέον μόνο θέμα Aστρονομικό – Mαθηματικό και όχι θεολογικό ή εκκλησιαστικό.
Στην Αλεξάνδρεια όμως, για τον προσδιορισμό των μελλοντικών πανσελήνων, όπως και των άλλων φάσεων της Σελήνης, χρησιμοποιούσαν τότε τον Κύκλο του Μέτωνα, σύμφωνα βέβαια και με το Ιουλιανό ημερολόγιο, που είχε καθιερωθεί το 46 π.Χ. από τον Ιούλιο καίσαρα.
Ο Αθηναίος Αστρονόμος Μέτων (432 π.Χ.) είχε ανακαλύψει ότι 235 συνοδικοί μήνες ισοδυναμούν με 19 τροπικά (ηλιακά) έτη. Συνοδικός μήνας είναι το χρονικό διάστημα μεταξύ δυο διαδοχικών ομωνύμων φάσεων της Σελήνης (π.χ. μεταξύ δυο πανσελήνων ή μεταξύ δυο πρώτων τέταρτων) και είναι ίσος με 29,530588 ημέρες, ενώ το Τροπικό έτος, είναι το χρονικό διάστημα ανάμεσα σε δυο διαδοχικές διαβάσεις του ήλιου από το εαρινό ισημερινό σημείο (εαρινή ισημερία) (κατά τη φαινόμενη ετήσια κίνηση του ήλιου πάνω στην εκλειπτική) και είναι ίσο με 365,242199 ημέρες.
Αυτή η περίοδος των 19 τροπικών ετών ή 6940 ημερών περίπου, ονομάστηκε κύκλος του Μέτωνα ή κύκλος της Σελήνης. Ο κύκλος αυτός είναι πρακτικά χρήσιμος διότι, αν καταγράψομε τις ημερομηνίες των φάσεων της σελήνης επί 19 συνεχόμενα έτη, οι φάσεις θα επανέρχονται στις ίδιες ημερομηνίες και κατά την ίδια σειρά στα επόμενα 19 έτη κ.ο.κ.
Όμως ο κύκλος του Μέτωνα παρουσιάζει κάποιο σφάλμα. Η περίοδος των 235 συνοδικών μηνών (235Χ29,530588=6939,688180 ημερών) δεν είναι ακριβώς ίση με 19 τροπικά έτη που έχουν 19Χ365,242199 = 6939,601781 ημέρες, αλλά μεγαλύτερη κατά 0,086399 ημέρες ή 2 ώρες 4 λεπτά και 25 δευτερόλεπτα.
Το σφάλμα αυτό έχει συγκεντρωθεί από το 325 μ.Χ. και σήμερα είναι 5 περίπου ημέρες, ακριβέστερα κυμαίνεται από 4 μέχρι 6 ημέρες, λόγω και της κυμάνσεως της συνοδικής περιφοράς της σελήνης και του γεγονότος ότι εντός 19 ετών άλλοτε περιέχονται 4 και άλλοτε 5 δίσεκτα έτη.
Με βάση λοιπόν τον κύκλο του Μέτωνα σχηματίσθηκε (από τους Αλεξανδρινούς αστρονόμους) ο πίνακας των πανσελήνων του Πάσχα, δηλαδή των μετά την 21η Μαρτίου Ιουλιανού ημερολογίου πανσελήνων, που ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούν οι ορθόδοξοι Χριστιανοί, άλλοι αυτούσιο (π.χ. Ρώσοι) και άλλοι (π.χ. εμείς οι Έλληνες) σε σχέση και με το Νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιο.
Εν τω μεταξύ, το 1582 μ.Χ., η Καθολική εκκλησία καθιέρωσε το νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιο (αυτό που έχομε σήμερα και εμείς στην Ελλάδα) για να διορθώσει τα συσσωρευμένο λάθος-καθυστέρηση του παλαιού (Ιουλιανού) ημερολογίου (π.η.) που ήταν τότε 10 ημέρες.
Η διόρθωση αυτή έχει ως αποτέλεσμα η εαρινή ισημερία να συμβαίνει στις 21 Μαρτίου ν.η. και επομένως είναι πολύ κοντά στην αστρονομική, η οποία άλλοτε είναι στις 21 και άλλοτε στις 20 Μαρτίου. Η ορθόδοξη εκκλησία, για διαφόρους λόγους που δεν έχουν σχέση με την επιστημονική αλήθεια αλλά κυρίως με την παράδοση, δεν δέχτηκε αμέσως την ρύθμιση αυτή και ορισμένοι ορθόδοξοι χριστιανοί (οι παλαιοημερολογίτες) συνεχίζουν κανονικά μέχρι σήμερα να χρησιμοποιούν το π.η. Σήμερα το λάθος-καθυστέρηση είναι 13 ημέρες και σε κάθε 400 χρόνια θα αυξάνεται κατά 3 ημέρες.
Η Ελληνική πολιτεία το 1923 δέχθηκε το νέο ημερολόγιο (ν. η.), όπως και η εκκλησία της Ελλάδας το 1924, αλλά χωρίς μετακίνηση του Πασχάλιου και των κινητών εορτών που εξακολουθεί να τα συνδέει με παλαιό (Ιουλιανό) ημερολόγιο (π.η.). Το τελευταίο βέβαια έγινε κυρίως για να μην διαταραχθεί η ενότητα του κοινού εορτασμού (έστω και σε διαφορετική ημερομηνία) του Πάσχα από τους ορθόδοξους χριστιανούς ανά τον κόσμο, αλλά και για να μην δημιουργηθεί σύγχυση και σάλος σε ορισμένα λαϊκά στρώματα, δεδομένου ότι ήδη υπήρχαν μεγάλες αντιδράσεις από την πολιτειακή καθιέρωση του ν.η. το 1923.
Έτσι άρχισαν τα προβλήματα με τις διαφορετικές ημερομηνίες του Πάσχα των Ορθοδόξων και Καθολικών και στη χώρα μας. Αυτά οφείλονται στα δυο σφάλματα, στα οποία στηρίζεται ο υπολογισμός της ημερομηνίας του ορθόδοξου Πάσχα από την Ορθόδοξη εκκλησία:
α) Το Ημερολογιακό λάθος: Χρησιμοποιεί το παλαιό ημερολόγιο για τον προσδιορισμό της εαρινής ισημερίας και συνακόλουθα της εαρινής (πασχαλινής) πανσελήνου, η οποία απέχει πολύ από την πραγματική (αστρονομική) πασχαλινή πανσέληνο.
β) Το Σεληνιακό λάθος: Χρησιμοποιεί τον κύκλο του Μέτωνα για τον προσδιορισμό των πανσελήνων ο οποίος έχει ήδη συγκεντρωμένο σφάλμα 4-5 ημερών, δηλαδή δίνει τη Μετώνεια (ή Ιουλιανή) πανσέληνο 4-5 μέρες αργότερα από την πραγματική (αστρονομική) πανσέληνο.
Αποτέλεσμα του Ημερολογιακού σφάλματος είναι να έχομε τον εορτασμό του ορθοδόξου Πάσχα (Ο. Π.) πολλές φορές μετά τη δεύτερη εαρινή πανσέληνο, όπως π.χ. φέτος, το 2016, ενώ αποτέλεσμα του δεύτερου σφάλματος είναι να έχομε τον εορτασμό του ορθοδόξου Πάσχα πολλές φορές, όχι την πρώτη Κυριακή μετά την πασχαλινή πανσέληνο, αλλά την επομένη Κυριακή, όπως π.χ. το 2015. Με τον τρόπο αυτό παραβιάζεται πολύ συχνά ο κανόνας της Νίκαιας, που ορίζει ο εορτασμός να γίνεται την πρώτη Κυριακή μετά την εαρινή πανσέληνο. Έτσι έχουμε το «ασυνήθιστο» να εορτάζεται πολλές φορές το Ορθόδοξο Πάσχα τον Μάιο, όπως συμβαίνει φέτος. Βέβαια υπάρχουν και περιπτώσεις που έχουμε κοινό εορτασμό, ακόμη και με αυτά τα λάθη, αλλά τις περισσότερες φορές όχι (στον αιώνα μας υπάρχουν 31 έτη με κοινό Πάσχα).
Ας δούμε όμως συγκεκριμένα πως επιδρούν τα δυο αυτά σφάλματα στο φετινό εορτασμό Πάσχα του 2016 για να καταλάβουμε τι ακριβώς συμβαίνει.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Ιουλιανού ημερολογίου (π. η.) και Σεληνοδρομίου, η φετινή Μετώνεια (Ιουλιανή) πανσέληνος του Μαρτίου είναι στις 14 π.η. Την πανσέληνο αυτή η ορθόδοξη εκκλησία δεν την θεωρεί Πασχαλινή, αφού είναι πριν τις 21 Μαρτίου π.η. (3 Απριλίου με το ν.η.), δηλαδή πριν την Εαρινή Ισημερία κατά το π. η. Το παλαιό ημερολόγιο όμως κάνει λάθος όταν θεωρεί ως ημέρα Εαρινής Ισημερίας την 3 Απριλίου ν.η., αφού αστρονομικά είναι στις 21 (ή 20) Μαρτίου ν.η. Eπομένως την πανσέληνο της 14 Μαρτίου π.η. ή 27 Μαρτίου ν.η. 2016, έπρεπε να τη λάβει ως πασχαλινή, αφού είναι μετά την εαρινή ισημερία της 21 Μαρτίου ν.η. Περιμένει λοιπόν την αμέσως επόμενη πανσέληνο, που είναι 30 ημέρες μετά, δηλαδή στις 13 Απριλίου 2016 π.η. ή 26 Απριλίου ν.η. (Τρίτη), την οποία θεωρεί ασφαλώς ως πασχαλινή, οπότε το Πάσχα είναι την επόμενη Κυριακή 18 Απριλίου π.η. ή 1 Μαΐου ν.η.. Κάτι ανάλογο θα συμβεί και το 2021, όπου το Ορθόδοξο Πάσχα θα είναι στις 2 Μαΐου, ενώ των Καθολικών στις 4 Απριλίου.
Εδώ λοιπόν έχουμε ξεκάθαρη παραβίαση της αστρονομικής και επιστημονική γνώσης για την εαρινή ισημερία που δίνεται στις 21 (ή 20) Μαρτίου ν.η. με συνέπεια μια πρώτη παραβίαση της απόφασης της Α’ Οικουμενικής συνόδου.
Εκτός όμως από το Ημερολογιακό λάθος έχουμε φέτος και το Σεληνιακό. Η Μετώνεια πανσέληνος της 14 Μαρτίου π.η. 2016, λόγω του λάθους του κύκλου του Μέτωνα που αναφέραμε παραπάνω, δίνεται 4 μέρες αργότερα από αυτή που έπρεπε να είναι, δηλαδή το σωστό θα ήταν να δίνεται στις 10 Μαρτίου π.η. ή 23 Μαρτίου ν.η. 2016 (Tετάρτη), και αυτή ακριβώς λαμβάνουν υπόψη οι καθολικοί ως Πασχαλινή πανσέληνο. Γι ‘αυτό το λόγο το Πάσχα των καθολικών φέτος ήταν την Κυριακή 27 Μαρτίου.
Ανάλογα και η αμέσως επόμενη Μετώνεια πανσέληνος (πασχαλινή πια για τους ορθόδοξους) έπρεπε να ήταν αντί στις 13 Απριλίου π.η, στις 9 Απριλίου π.η. (Παρασκευή), οπότε το Ορθόδοξο Πάσχα φέτος κανονικά έπρεπε να είναι στις 11 Απριλίου π.η. ή 24 Απριλίου ν.η. και όχι την 1 Μαΐου!
Το Σεληνιακό λάθος, έχει γενικά σαν αποτέλεσμα μερικές φορές, ακόμη και όταν δεν υπάρχει το Ημερολογιακό λάθος, το Ορθόδοξο Πάσχα να εορτάζεται την επόμενη Κυριακή από αυτήν που ορίζει η Α’ Οικουμενική σύνοδος, όπως συνέβη π.χ. το 2015 και θα συμβεί και το 2018. Αυτό συμβαίνει όταν η διαφορά των 4 ημερών του κύκλου του Μέτωνα διανύεται (πέφτει) σε δυο βδομάδες, ενώ αν πέσει μέσα στην ίδια βδομάδα έχουμε κοινό εορτασμό, π.χ. 2014, 2017.
Η εκκλησία των καθολικών με το να χρησιμοποιεί το νέο ημερολόγιο για τον προσδιορισμό της εαρινής ισημερίας και με το να έχει διορθώσει το λάθος του κύκλου του Μέτωνα, έχει περιορίσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τα λάθη αυτά και έτσι εφαρμόζει πιστότερα την απόφαση της συνόδου της Νίκαιας. Ως συνέπεια αυτού έχουμε ακόμη ότι το Πάσχα των καθολικών εορτάζεται στο διάστημα από 22 Μαρτίου μέχρι 25 Απριλίου (όπως ακριβώς και όσοι ακολουθούν το π.η. ), ενώ των ορθοδόξων από 4 Απριλίου μέχρι 8 Μαΐου (με το ν.η.) Έτσι οι καθολικοί δεν έχουν ποτέ Πάσχα τον Μάιο, όπως και οι ορθόδοξοι (με το ν.η.) τον Μάρτιο. Με την πάροδο όμως των αιώνων και των χιλιετιών, αν συνεχιστεί ο «ορθόδοξος» τρόπος υπολογισμού, το Ορθόδοξο Πάσχα θα εορτάζεται όλο και αργότερα, ακόμη και τον… Ιούνιο.
Ας σημειωθεί ότι φέτος η εαρινή αστρονομική πανσέληνος είναι στις 23 Μαρτίου (14:00), δηλαδή «ακριβώς» την ίδια ημέρα με τη Γρηγοριανή πασχαλινή πανσέληνο. Αυτό δεν συμβαίνει πάντα, αλλά υπάρχει μια μέρα το πολύ διαφορά. Έτσι π.χ. πέρυσι το 2015, η εαρινή αστρονομική πανσέληνος ήταν στις 4 Απριλίου και η Γρηγοριανή στις 3 Απριλίου και οι δυο μέσα στην ίδια βδομάδα, οπότε το Καθολικό Πάσχα ήταν στις 5 Απριλίου (ενώ το ορθόδοξο στις 12 Απριλίου, λόγω των 4 ημερών του κύκλου του Μέτωνα που έφεραν την Ιουλιανή πανσέληνο στις 7/4 ν.η.). Με άλλα λόγια ο τρόπος που χρησιμοποιεί η Καθολική εκκλησία για τον υπολογισμό του Πάσχα είναι σύμφωνος σε μεγάλο βαθμό με τα αστρονομικά δεδομένα, αλλά και την απόφαση της Α’ Οικουμενικής συνόδου, ενώ η Ορθόδοξη εκκλησία παραβιάζει τον κανόνα της συνόδου.
Αυτό το έχει επισημάνει τελευταία και ο αείμνηστος Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, ο οποίος αν και δεν πρότεινε να γίνει αλλαγή στον υπολογισμό της ημερομηνίας του Ορθόδοξου Πάσχα, στην πολύ σχολαστική διδακτορική του διατριβή, με θέμα την Ημερομηνία του Πάσχα από θεολογικής και εκκλησιαστικής πλευράς, αναφέρει σχετικά:
«Αξιοσημείωτον τυγχάνει το γεγονός ότι η Α’ Οικ. Σύνοδος, θελήσασα να ορίση την ημέραν εορτασμού του Πάσχα, δεν ώρισε μήνας και ημέρας του Ιουλιανού Ημερολογίου, αλλ’ έθετο ως σταθεράν βάσιν του υπολογισμού την εαρινήν ισημερίαν, δηλ. ώρισε τα κατά τον εορτασμόν ουχί ημερομηνιακώς, αλλ’ αστρονομικώς, και τούτο διότι το κανονικώς ενδιαφέρον δεν είναι η ημερομηνία, αλλ’ η ισημερία».
Αυτήν την ξεκάθαρη αλήθεια ας την έχουν υπόψη τους όλοι, όσοι κατά καιρούς, άκριτα, ανιστόρητα, λαϊκίστικα θα λέγαμε και κόντρα στην επιστημονική αλήθεια, μιλούν αόριστα για «παράδοση» ή «προσκόλληση στον Πάπα» ή στην Δύση κ.τ.λ.
Η τελική άποψή μου επί του θέματος της ημερομηνίας του Πάσχα, είναι, αν δεν είναι δυνατόν να συμφωνηθεί μια σταθερή Κυριακή του Απριλίου (υπήρχε και παλαιότερα η καλή αυτή πρόταση αυτή), να λαμβάνεται υπόψη η αστρονομική πανσέληνος για τον προσδιορισμό της πασχαλινής πανσελήνου. Σήμερα, δόξα τω θεώ, μπορούν να την υπολογίζουν οι επιστήμονες με ακρίβεια λεπτού και για πολλά επόμενα χρόνια. Την άποψη αυτή έχουν προτείνει μέχρι τώρα πολλοί αστρονόμοι, αλλά δέχθηκε και το Δ’ Πανορθόδοξο συνέδριο της Κωνσταντινούπολης το 1923 (το οποίο πρότεινε ακόμη και ένα ημερολόγιο πιο ακριβές από το Γρηγοριανό).
Αν και το μέγα θέμα είναι το καθαυτό περιεχόμενο της μεγαλύτερης εορτής της χριστιανοσύνης, της Ανάστασης του Χριστού και του μηνύματός της, ας ελπίσουμε ότι κάποτε θα γίνει κατανοητό από τους ορθόδοξους Χριστιανούς η ουσία του προβλήματος της Ημερομηνίας του Πάσχα και βέβαια ότι θα τολμήσουν κάποιοι εκκλησιαστικοί ηγέτες να προτείνουν την σωστή ρύθμιση και έτσι να συνεορτάζουμε το Πάσχα όλοι οι Χριστιανοί (τουλάχιστον όσοι ακολουθούν το ν.η.) όπως γίνεται π.χ. τα Χριστούγεννα.
(Περισσότερα στην ιστοσελίδα: http://mathher.gr/s/themata-imerologiou)
Καλό Πάσχα και Χρόνια Πολλά.
Πινάκας μερικών ημερομηνιών Πάσχα
Ο.Π.: Πάσχα ορθοδόξων, Κ.Π.: Πάσχα καθολικών-διαμαρτυρομένων
Έτος Ο. Π. Κ. Π. Έτος Ο. Π. Κ. Π.
2010 4 4 2025 20 20
2013 35 (31) 2026 12 5
2014 20 20 2027 32 (28)
2015 12 5 2028 16 16
2016 31 (27) 2029 8 1
2017 16 16 2030 28 21
2018 8 1 2040 36 1
2019 28 21 2050 17 10
2020 19 12 2060 25 18
2021 32 4 2070 34 (30)
2022 24 17 2080 14 7
2023 16 9 2090 23 16
2024 35 (31) 2437 33 (22)
Σημ. Οι ημερομηνίες είναι με το ν.η. και όσες είναι σε παρενθέσεις είναι σε ημέρες Μαρτίου, ενώ οι άλλες σε μέρες Απριλίου. Αν η ημερομηνία του Ο.Π. υπερβαίνει το 30, αφαιρούμε 30 και έχομε ημερομηνία Μαΐου.
*O Δημήτρης Μπουνάκης είναι καθηγητής Μαθηματικών, επ. Σ.Σ.Μ., ημερολόγος
dimitrmp@sch.gr
