Ελεύθερνα – Απολλωνία ή Σάτρα

Κρήτη η «Εκατόμπολις νήσος», όπως αναφέρεται από τον Όμηρο, γιατί κατά τον 10^ο – 9^ο π.Χ. αιώνα είχε πάνω από 100 σημαντικές πόλεις.

Η Κρήτη το νησί μήκους 260 χλμ. και πλάτους από 56-12 χλμ., φαίνεται να πήρε το όνομά του από τον Κρης, γιο του Δία και της νύμφης Ίδας, που ήταν και ο πρώτος βασιλιάς της. Από την Ίδα (τη μητέρα του) πήρε τ’ όνομά του ο Ψηλορείτης ή Ίδη.

Αρχικά το νησί ήταν γνωστό και ως Αερία (για το υγιεινό κλίμα), Χθονία (από τη χθόνια θεά Δήμητρα που λατρευόταν στο νησί), Μακαρόνησος (νησί των μακάρων δηλ. ευτυχισμένων) και Κουρήτις (από τα πέντε αδέλφια κ-(ου)-ρήτες, τους φρουρούς του Δία). Οι Κουρήτες ήταν ο Ηρακλής (όχι ο ημίθεος), ο Παιωναίος, ο Επιμήδης, ο Ιάσιος και ο Ίδας. Αυτοί φρόντιζαν για τη γέννηση και ανατροφή του Δία, σε σπήλαια της Κρήτης, ενώ ήταν και οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού. Μάλιστα οι Κουρήτες ήταν και οι ιδρυτές των Ολυμπιακών αγώνων, όταν σε μια επίσκεψή τους στην Ολυμπία, έκανα αγώνα δρόμου, με νικητή τον Παιωναίο, τον οποίο στεφάνωσε ο Ηρακλής με κλαδί αγριελιάς. Οι πρώτοι αγώνες γινόταν κάθε πέντε χρόνια, προς τιμήν των 5 αδελφών Κουρητών.

Ανάμεσα στις 100 και πλέον αρχαίες πόλεις της Κρήτης στο σημερινό Ν. Ρεθύμνου ήταν οι παρακάτω 18: Αλλαρία (Σταυρωμένος), Αξός (Όαξος), Αστάλη (Μπαλί), Βιώννος (Κεραμές), Ελεύθερνα ή Σάτρα ή Απολλωνία, Ιλαττία (Πρασιές), Λάππα (Αργυρούπολη), Όριον (Βιράν Επισκοπή), Οσμίδα ή Ονιθέ (Όρος), Πυξός (Πατσός), Ρίθυμνα (Ρέθυμνο), Πάνορμος, Σισαία (Σίσες), Σουλία ή Σουλίνα (Αγ. Γαλήνη), Σύβριτος (Θρόνος), Τριπόδω, Φοίνιξ (Πλακιάς), Ψύχιον (Ακρ. Μέλισσα).

Βρίσκεται στους πρόποδες του Ψηλορείτη ή Ίδης, σε υψόμετρο 380μ., σε απόσταση 23 χλμ. ανατολικά του Ρεθύμνου.

Η θέση της είναι στη μέση της Κρήτης ανάμεσα σε Κνωσό – Κυδωνία και Φαιστό, για το λόγο αυτό ήταν μια από τις σημαντικότερες αρχαίες πόλεις της Κρήτης.

Η αρχική ονομασία της ήταν Σάτρα και Άωρος, αλλά και Απολλωνία (από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα).

Η ονομασία Ελεύθερνα φαίνεται να επικράτησε από το γεγονός, όπου όσοι ήταν κατατρεγμένοι από άλλες πόλεις έβρισκαν εδώ άσυλο – ελευθερία ή από το επίθετο της Δήμητρας Ελευθερούς.

Η πόλη φαίνεται να ιδρύθηκε τον 9^ο π.χ. αιώνα από τους Δωριείς, έχοντας ως λιμάνι της το Πάνορμο, με πολλές εμπορικές σχέσεις.

Από την Αρχαϊκή περίοδο (6^ος π.χ. αιώνας) φαίνεται να κατασκευάστηκαν και οι Κολοσσιαίες λαξευμένες στο βράχο της ακρόπολης δεξαμενές.

Τα Κλασικά χρόνια (5^ος-4^ος π.Χ. αιώνας), όταν οι άλλες πόλεις της Κρήτης βρέθηκαν σε παρακμή, η Ελεύθερνα μεγαλουργεί και τότε ξεχώρισαν οι μεγάλες προσωπικότητές της όπως οι:

Αμήτορας, λυρικός ποιητής από τον οποίο οι Κρητικοί Κιθαρωδοί ονομάστηκαν «Αμητορίδαι». Ήταν ο πρώτος κιθαριστής ερωτικών τραγουδιών.

Διογένης ο Απολλωνιάτης φιλόσοφος – φυσικός του 5^ου αιώνα π.Χ., μαθητής του Αναξιμένη. Έγραψε πολλά έργα, όπως το «Περί Φύσεως» που όμως δεν σώθηκε.

Αντίπατρος ο μουσικός που τιμήθηκε στους Δελφούς.

Τιμοχάρης γλύπτης, που εγκαταστάθηκε το 2^ο αιώνα στη Ρόδο, φιλοτεχνώντας έργα σε Πίνδο και Κνίδο.

Λίνος ονομαστός ποιητής – μουσικός κ.α.

Τον 3^ο π.Χ. αιώνα βρισκόταν σε φιλικές σχέσεις με τον Πτολεμαίο Ευεργέτη, ενώ ήταν αντίπαλος της Κνωσού, στον εμφύλιο πόλεμο των Κρητικών πόλεων. Το 220 π.Χ. έγινε σύμμαχος της Κνωσού όταν πολιορκήθηκε από τις άλλες πόλεις. το 170 π.Χ. η Ελεύθερνα είναι ανάμεσα στις 30 πόλεις που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου.

Η ακμή της πόλης ήταν μεγάλη την περίοδο αυτή, όπως μαρτυρούν η αρχιτεκτονική της, οι επίπεδες επιφάνειες δόμησης, η μοναδικής ομορφιάς γέφυρα με την οξυκόρυφη καμάρα και τα δημόσια οικοδομήματα.

Έμποροι ταξίδευαν στην υπόλοιπη Ελλάδα, Μ. Ασία, Αίγυπτο κ.α.

Τη Ρωμαϊκή περίοδο η πόλη πολιορκείται από το Ρωμαίο στρατηγό Μέτελλο, που την κατακτά μ’ ένα τέχνασμα. Σύμφωνα με την παράδοση, οι Ρωμαίοι πότισαν με ξίδι το πλινθόκτιστο άνω μέρος των ισχυρών τειχών της πόλης, με αποτέλεσμα να διαλυθούν και η οχύρωση να καταρρεύσει. Ο ίδιος μαρτυρείται ότι πήρε πολλά χρήματα από την Ελεύθερνα. Η περίοδος των Ρωμαϊκών χρόνων βλέπει την πόλη σε μια νέα ακμή, καθώς κοσμείται με μεγαλόπρεπες κοσμημένες επαύλεις και δημόσια οικοδομήματα, όπως λουτρά, ενώ αρκετοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες, όπως ο Αύγουστος, Τιβέριος, Τραϊανός τιμώνται από τους κατοίκους της Ελεύθερνας με βωμούς και ανδριάντες, πολλοί από τους οποίους έχουν εντοπιστεί και ταυτιστεί χάρη στις επιγραφές τους.

Η έντονη οικοδομική δραστηριότητα που παρατηρείται αυτή την περίοδο έχει οδηγήσει στην εκτίμηση ότι πιθανότατα οφείλεται σε αύξηση του αριθμού των κατοίκων της πόλης. Η άρχουσα τάξη της εποχής εγκαθίσταται στο καλύτερο σημείο της Ελεύθερνας, στα ανατολικά του λόφου, όπου οι κλίσεις ήταν καλύτερες με πολλές πηγές νερού.

Η αλματώδης ανάπτυξη σταμάτησε από ένα καταστροφικό σεισμό γύρω στα 350 μ.Χ., όπως και σε άλλες πόλεις της Κρήτης. Η Ελεύθερνα όμως δεν έσβησε. Κατάφερε να σταθεί και πάλι στα πόδια της. Τα σπίτια, τα πλακόστρωτα και τα δημόσια κτίρια ανοικοδομούνται ξανά με την άφθονη χρήση προγενέστερων κατασκευών. Έτσι, δεν εκπλήσσει η εικόνα αγαλμάτων βωμών ή αρχαίων λίθων, που αποτέλεσαν δομικό υλικό των καινούριων κατασκευών.

Κατά τον 5^ο μ.Χ. αιώνα είναι έδρα επισκόπου και μάλιστα ο πρώτος επίσκοπός της, ο Ευφράτης, πήρε μέρος στην Δ’ Σύνοδο της Χαλκηδόνας το 451 μ.Χ., ενώ στη Ζ’ Σύνοδο της Νίκαιας το 787 μ.Χ., αναφέρεται ως επίσκοπος ο Επιφάνειος.

Στη θέση Κατσίβελος, έχουν εντοπιστεί τρεις βασιλικές, με κέντρο του πρωτοβυζαντινού οικισμού να είναι η τριτόκλιτη βασιλική, που εντυπωσιάζει ακόμη και σήμερα με τη διακόσμηση των τοίχων, τα λίθινα ανάγλυφα του τέμπλου κ.α.

Ήταν αφιερωμένη στον Αρχάγγελο Μιχαήλ, που φαίνεται να καταστράφηκε τον 7⁰ αιώνα μ.χ.  από σεισμό, αργότερα από την επιδρομή των Αράβων και τέλος από το νέο σεισμό του 796.

Οι κάτοικοι βρήκαν καταφύγιο σε ορεινές και οχυρές περιοχές, επιλέγοντας τη θέση Πυργί για την ανοικοδόμηση της πόλης.

Χάρη στις ανασκαφικές έρευνες από το 1985 μέχρι σήμερα από το Πανεπιστήμιο Κρήτης με τους ακούραστους καθηγητές Ν. Σταμπολίδη, Π. Θέμελη και Αθ. Καλπαξή, έχουν αποκαλυφθεί τα εντυπωσιακά ευρήματα που εκτίθενται στο Μουσείο, αλλά και η «κυρία της Ωξέρ» που βρίσκεται στο Λούβρο.

Στην Α’ αίθουσα εκτίθενται αγγεία, αγάλματα, επιγραφές, όπλα, ειδώλια, εργαλεία κ.α. Στη Β’ αίθουσα αναπτύσσεται η λατρευτική και θρησκευτική ζωή από τον 10^ο π.Χ. αιώνα μέχρι τα βυζαντινά χρόνια. Η Γ’ αίθουσα είναι αφιερωμένη στις νεκροπόλεις της Ελεύθερνας, όπου αίσθηση προκαλούν οι σκελετοί 4 γυναικών (οι 3 πριγκίπισσες 13-28 ετών), η Χάλκινη ασπίδα που προστάτευε τα οστά πολεμιστών, το γλυπτό 51 εκ. η «κόρη της Ελεύθερνας». Ακόμη η μοναδική γυναικεία ταφική πυρά (τις γυναίκες δεν τις έκαιγαν, όπως τους ήρωες, εκτός όσες πέθαιναν στη γέννα και ανυψώνονταν σε ηρωίδες, εξαιτίας των πόνων της γέννας.

Το Μουσείο Ελεύθερνας (τηλ. 28340-92501) είναι ανοιχτό καθημερινά (10:00-18:00), εκτός Δευτέρας με τιμή εισιτηρίου 4 ευρώ.

Εγκαινιάστηκε τον Ιούνιο του 2016 και σε δύο χρόνια το έχουν επισκεφτεί 12.000 μαθητές, παρακολουθώντας διάφορα προγράμματα και χιλιάδες επισκέπτες.