Α’ μέρος
Πλησιάζοντας στις ευρωεκλογές, έχει μεγάλη σημασία να σταθούμε και να ιδούμε και τις σχέσεις της Ελλάδας με τις χώρες της Βαλκανικής Χερσονήσου, καθώς αρκετές από αυτές, πέραν της πατρίδας μας, είναι και μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κροατία, Σλοβενία, Ρουμανία, Βουλγαρία).
Η Βαλκανική είναι η ανατολικότερη ευρωπαϊκή χερσόνησος. Βρίσκεται σε εξαιρετική γεωγραφική θέση, που πολλοί ήθελαν και θέλουν να επωφεληθούν για τα δικά τους, πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα. Κανείς από τους σημερινούς κατοίκους της δεν το αρνείται. Οι άλλοτε παντοδύναμες ευρωπαϊκές δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Αυστρία, Γερμανία), αλλά κι οι Η.Π.Α. προσπάθησαν με κάθε τρόπο να διεισδύσουν στα Βαλκάνια, αποσκοπώντας σε δικά τους οφέλη τόσο στη συγκεκριμένη περιοχή, όσο και στα εδάφη που σχετίζονται με αυτή, δηλαδή το εσωτερικό της πάλαι ποτέ Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τους οδικούς, κυρίως, δρόμους για την Ανατολή (Ινδία, Ιαπωνία, Κίνα κ.α.).
Στη Βαλκανική Χερσόνησο βρίσκονται οι εξής χώρες: Ελλάδα, Τουρκία, Αλβανία, Π.Γ.Δ.Μ., Σερβία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Μαυροβούνιο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σλοβενία, Κροατία. Aπ’ αυτές η Ελλάδα συνορεύει με την Τουρκία, την Αλβανία, την Π.Γ.Δ.Μ. και τη Βουλγαρία.
Η γεωγραφία και οι αριθμοί της Βαλκανικής
Η χερσόνησος του Αίμου, όπως αλλιώς ονομάζεται η Βαλκανική, ορίζεται σε Α. γεωγραφικό μήκος 14° και 22′ (Γκρίνουιτς) και Β. γεωγραφικό πλάτος 36° και 12′ στο νοτιότερο άκρο της (το ακρωτήριο Ταίναρο της Πελοποννήσου).
Δυτικά βρέχεται από την Αδριατική θάλασσα και το Ιόνιο πέλαγος, Νότια από το Κρητικό πέλαγος, το Αιγαίο πέλαγος και τη θάλασσα του Μαρμαρά στα ΝΑ και Ανατολικά από τον Εύξεινο Πόντο (Μαύρη Θάλασσα). Αν και ο Δούναβης ακολουθεί στα δυο άκρα της διαδρομής του την ευθεία γραμμή που κατευθύνεται από την Αδριατική στη Μαύρη Θάλασσα, εν τούτοις έχει επικρατήσει η συνήθεια να θεωρούνται ως Βόρεια σύνορα των Βαλκανίων τα βορειότατα όρια της σημερινής Ρουμανίας. Από την Ασία η Βαλκανική χωρίζεται με τα ανέκαθεν στρατηγικής σημασίας στενά του Ελλησπόντου και του Βοσπόρου.
Ας ιδούμε, όμως, και κάποιους χρήσιμους αριθμούς της τελευταίας δεκαετίας για τις χώρες της Βαλκανικής:
Χώρα Πρωτεύουσα Πληθυσμός (2006) Έκταση (τετρ. χλμ.) Πυκνότ. πληθ. (κάτ./τετρ. χλμ.) Κατά κεφαλήν ΑΕΠ (σε $)
Αλβανία Τίρανα 3.874.000 28.748 135 5.500
Βοσνία-Ερζεγοβίνη Σαράγεβο 4.552.200 51.129 89 6.600
Βουλγαρία Σόφια 7.629.300 110.994 69 11.800
Ελλάδα Αθήνα 11.171.000 132.957 85 30.500
Κροατία Ζάγκρεμπ 4.442.800 56.538 79 15.500
Μαυροβούνιο Ποντγκόριτσα 631.000 14.026 45 3.800
Π.Γ.Δ.Μ. Σκόπια 2.038.500 25.713 79 8.400
Ρουμανία* Βουκουρέστι 21.565.200 237.500 91 11.100
Σερβία Βελιγράδι 10.150.300 88.361 115 7.700
Σλοβενία* Λιουμπλιάνα 2.010.400 20.253 99 27.300
Τουρκία** Άγκυρα 8.500.000 (73.427.000) 23.623 (780.580) 360 (94) 9.400
Σχετικά με τον παραπάνω πίνακα να σημειωθεί πως η Ρουμανία και η Σλοβενία βρίσκονται στα όρια της Βαλκανικής Χερσονήσου με την υπόλοιπη Ευρώπη, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα της Τουρκίας βρίσκεται στην ασιατική ήπειρο. Ευρωπαϊκό έδαφος αποτελούν τα 23.623 τετρ. χλμ., με 8.500.000 περίπου κατοίκους.
Πολυσήμαντο σταυροδρόμι
Η Βαλκανική Χερσόνησος, λόγω της εξαιρετικής γεωγραφικής της θέσης, αποτελεί πολιτικό και οικονομικό σταυροδρόμι. Πολλοί εποφθαλμιούν τα προνόμια που της χάρισε η φύση και εκμεταλλεύονται οι κάτοικοί της, άλλοι σε μεγάλο και άλλοι σε μικρότερο βαθμό.
Η Ελλάδα και συγκεκριμένα η Κρήτη βρίσκονται ανάμεσα σε τρεις διαφορετικές ηπείρους. Την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική. Τρεις ήπειροι με αλλιώτικο πολιτισμό, διαφορετική κουλτούρα και βιοθεωρία διεκδικούν καθεμιά το μερίδιό της στον τρόπο σκέψης και δράσης του Έλληνα, από τα αρχαία σχεδόν χρόνια.
Όταν δεν υπήρχε η διώρυγα του Σουέζ, ο μόνος τρόπος για να πας από την Ευρώπη στη Μέση Ανατολή ήταν να περάσεις από το Αιγαίο και την Κρήτη, όπου συχνά σταματούσανε τα πλοία για ανεφοδιασμό. Εκεί προσέγγισαν οι μεν ντόπιοι τις ξενόφερτες ιδέες κι οι δε ξένοι τις τοπικές συνήθειες και τα ήθη των κατοίκων. Τα πολιτικά και τα κοινωνικά.
Υπήρχε βέβαια και ο οδικός τρόπος, αλλά τότε έπρεπε οι οδοιπόροι να διέλθουν μέσα από τη για αιώνες κοιτίδα του Ελληνισμού και του χριστιανισμού, την Κωνσταντινούπολη. Στις αγορές της Κωνσταντινούπολης, μαζί με το εμπόριο και την οικονομία, κυρίαρχα θέματα συζητήσεων ήταν οι σχέσεις με τους ξένους λαούς σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής (παιδεία – επιστήμες, πολιτική, θρησκεία, κ.α.). Κι ανταλλάζονταν μαζί με τα βασικά προϊόντα ένδυσης και διατροφής και πολιτικές ιδέες από όλο τον τότε γνωστό κόσμο που συναλλάσσεται με το Βυζάντιο.
Στα κατοπινά χρόνια, με την άλωση των διαφόρων βαλκανικών λαών από τους Οθωμανούς Τούρκους και το σχηματισμό μιας αχανούς αυτοκρατορίας, η Βαλκανική Χερσόνησος αποχτά ξεχωριστή γεωπολιτική σημασία. Βρίσκεται κοντά στην τσαρική Ρωσία, που ήθελε με κάθε τρόπο διέξοδο στο Αιγαίο, όπως η πανίσχυρη Αυστροουγγαρία, που ένιωθε «καυτή» την τουρκική ανάσα στα εδάφη της σημερινής Βοσνίας. Η Αγγλία πάλι κι η Γαλλία έβλεπαν με καλό μάτι τη διάσπαση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, για να ικανοποιήσουν τα συμφέροντά τους, που όσο ο Σουλτάνος κρατούσε στα χέρια του τον έλεγχο των Στενών της Κωνσταντινούπολης και της Μέσης Ανατολής ήταν πολύ δύσκολο για αυτούς.
Έτσι, αν και φαινομενικά φαίνονταν ουδέτεροι, διαιώνιζαν το καθεστώς των «διομολογήσεων» (συμβάσεων και ειδικών συμφωνιών που ρυθμίζουν το νομικό καθεστώς για τους ξένους υπηκόους κυρίως στην Οθωμανική Αυτοκρατορία) για το Σουλτάνο, ώστε να τον δεσμεύουν αν τους αντιτεθεί, αλλά συνάμα υποδαύλιζαν τους βαλκανικούς λαούς με διάφορους τρόπους να ξεσηκωθούν για την ανεξαρτησία τους.
Τα περισσότερα ανεξάρτητα βαλκανικά κράτη που προήλθαν από τη διάσπαση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είναι γεννήματα του 19ου αιώνα και κάποια από αυτά (π.χ. Κροατία, Σκόπια) «γεννήθηκαν» τη δεκαετία του 1990 μετά την κατάρρευση του σοσιαλιστικού τρόπου διακυβέρνησης της άλλοτε ενιαίας ομοσπονδίας της Γιουγκοσλαβίας.
Τα γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών δείχνουν ότι τα σύγχρονα Βαλκάνια εξακολουθούν να είναι γεωπολιτικό εν ενεργεία ηφαίστειο. Τα ζητήματα της γεωγραφίας, ή με ακρίβεια της γεωπολιτικής γεωγραφίας παραδοσιακά είναι εκρηκτικά στα Βαλκάνια. Όλοι οι λαοί, που ζουν εκεί και όλα τα κράτη που υπάρχουν εκεί, μπορούν να βρουν ιστορικά και νομικά επιχειρήματα υπέρ της επαναχάραξης των συνόρων προς όφελός τους.
Οι φυσικές, όμως, συνθήκες (ορεινή ως επί το πλείστον με κλίμα ηπειρωτικό στα εσωτερικά και μεσογειακό στην παραλιακή ζώνη) ή και τα «παιχνίδια» των μεγάλων δυνάμεων εξηγούν γιατί -παρά τη σημαντική γεωγραφική της θέση- η οικονομία στη Βαλκανική στηρίχτηκε περισσότερο στον πρωτογενή τομέα (γεωργία και κτηνοτροφία, εξορυκτικές βιομηχανίες).
Πέραν τούτων ας σημειωθεί και ότι οι βαλκανικές χώρες είναι μικρές σε έκταση και σε πληθυσμό και πιο αραιοκατοικημένες σε σχέση με τις χώρες της δυτικής Ευρώπης.
Υπάρχει, όμως, και εθνική, γλωσσική και θρησκευτική ανομοιομορφία στα Βαλκάνια. Οι γλώσσες στις περισσότερες βαλκανικές χώρες είναι σλαβογενείς. Όσον αφορά το θρήσκευμα, επικρατεί η ορθοδοξία, ενώ εδώ βρίσκονται οι μόνες ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες επικρατεί ο μωαμεθανισμός. Στις βορειοδυτικές βαλκανικές χώρες, δηλαδή τη Σλοβενία και την Κροατία, οι οποίες βρίσκονται πιο στον ηπειρωτικό κορμό της Ευρώπης, επικρατεί ο καθολικισμός. Η οικονομία αρκετών βαλκανικών χωρών είναι λιγότερο αναπτυγμένη από αυτήν των χωρών της δυτικής Ευρώπης, με αποτέλεσμα το κατά κεφαλήν Α.Ε.Π. των βαλκανικών λαών να απέχει σημαντικά από αυτό των Δυτικοευρωπαίων.
Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτών των χαρακτηριστικών των βαλκανικών χωρών έχουν διαδραματίσει πολλοί παράγοντες, όπως: 1) Η στρατηγική θέση της Βαλκανικής Χερσονήσου πολύ κοντά στην Αφρική και στην Ασία, που την έκανε πέρασμα κατά τις μετακινήσεις των λαών στην περιοχή. 2) Η συγκέντρωση πολλών εθνοτήτων σε έναν περιορισμένο γεωγραφικά χώρο. 3) Η ορεινή γεωμορφολογία της περιοχής δυσχέραινε παλαιότερα τις γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες και δε βοηθούσε την ανάπτυξη της οικονομίας. Επίσης, καθορίζει την πυκνότητα του πληθυσμού στα Βαλκάνια. 4) Τα ιστορικά γεγονότα που έχουν διαδραματιστεί στα Βαλκάνια τα τελευταία 200 χρόνια, ως αποτέλεσμα της εθνικής, γλωσσικής και θρησκευτικής ανομοιομορφίας της χερσονήσου. Κατά τον 19ο αιώνα οι περισσότεροι βαλκανικοί λαοί, ανάμεσά τους και οι Έλληνες, απέκτησαν με αιματηρούς απελευθερωτικούς πολέμους την ανεξαρτησία τους από τον τουρκικό ζυγό (όταν άλλοι ευρωπαϊκοί λαοί ανέπτυσσαν αλματωδώς το εμπόριο και τη βιομηχανία τους). Κατά τον 20ό αιώνα οι κάτοικοι της χερσονήσου υπέφεραν από δύο βαλκανικούς και δύο παγκόσμιους πολέμους. Ακόμη και στο τέλος του 20ού αιώνα στην πρώην Γιουγκοσλαβία ξεσπούσε πόλεμος. Η διάσπαση της ενιαίας μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 Γιουγκοσλαβίας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία, από το 1991 έως το 2006, έξι νέων κρατών στην περιοχή (Σερβία, Μαυροβούνιο, Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Π.Γ.Δ.Μ., Σλοβενία). Επίσης, για αρκετές δεκαετίες οι βαλκανικές χώρες ήταν ενταγμένες σε αντίπαλους στρατιωτικούς συνασπισμούς, με αποτέλεσμα στις σχέσεις τους να επικρατεί κλίμα καχυποψίας. Η κατάρρευση, στις αρχές της δεκαετίας του 1990, των καθεστώτων που επικρατούσαν έως τότε στις περισσότερες χώρες της περιοχής (Βουλγαρία, Ρουμανία, Αλβανία) προκάλεσε σοβαρή πτώση του βιοτικού επιπέδου και ανάγκασε σημαντικό αριθμό κατοίκων αυτών των χωρών να μεταναστεύσουν.
(Αύριο το δεύτερο μέρος)
* Ο Γεώργιος Η. Ορφανός είναι φιλόλογος, υποψήφιος διδάκτωρ στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Α.Π.Θ.
