Σήμερα που γίνεται τόση συζήτηση για την διδασκαλία της κρητικής διαλέκτου στο Πανεπιστήμιο, καιρός να θυμηθούμε τους πρώτους εκείνους που χωρίς κίνητρο από αγάπη και μόνο στην παράδοση, άφησαν ανεκτίμητο υλικό που θα μπορούσε να χρησιμεύσει σαν εποπτικό μέσον στην φιλόδοξη αυτή πρωτοβουλία.
Και βάζουμε αρχή από τον Εμμανουήλ Ιωσ. Φραγκεδάκη.
Ευτύχησα να γνωρίσω τον σπουδαίο αυτό άνθρωπο στα πρώτα βήματα της καριέρας μου. Ήταν ένας χαριτωμένος κύριος, μικρού αναστήματος, με την ενέργεια μικρού παιδιού κι ένα βήμα χορευτικό θα έλεγα.
Μου μιλούσε συχνά, όταν ερχόταν να αφήσει κείμενο στην εφημερίδα, για το πάθος του που ήταν η παράδοση. Ποτέ όμως δεν ήθελε να μιλά για τον εαυτό του.
Ήθελα να μάθω περισσότερα γι’ αυτόν και μια μέρα, ούτε ξέρω κι εγώ πως τον έπεισα, μου έφερε ένα βιογραφικό. «Δεν θέλω τώρα να γράψεις κάτι» μου είπε. Αργότερα δεν με νοιάζει. Κι έκανε μια κίνηση σαν να βρισκόταν στον ουρανό.
Έκανα το θέλημά του. Επτά χρόνια μετά το θάνατό του, έκανα μια αναφορά στον σπουδαίο αυτό άνθρωπο, δημοσιεύοντας και το βιογραφικό του. Ήταν το 1989. Με βάση αυτά τα στοιχεία και άλλα που συγκέντρωσα, στο μεταξύ, θα σκιαγραφήσω σήμερα αυτή τη σημαντική μορφή, που άφησε μαρμαρυγές από τη λάμψη του, στην επιστήμη, στη λαογραφία, στην ηθογραφία, στην τοπική ιστορία.
Ένα φτωχόπαιδο από τις Βρύσες
Ο Εμμανουήλ Φραγκεδάκης, γεννήθηκε στις Βρύσσες Αγίου Βασιλείου στις 20 Μαΐου (και μάγια δεν φοβούμαι-συμπλήρωνε ο ίδιος) του 1892. Ανήκε σε πολυμελή και πολύ φτωχή οικογένεια.
Οι γονείς του εντελώς αγράμματοι, άλλα έντιμοι και εργατικοί, απέκτησαν επτά παιδιά, τέσσερα αγόρια και τρία κορίτσια. Τα παιδιά μεγάλωναν μέσα στην απόλυτη στέρηση και με τους καπνούς από τις επαναστάσεις διάχυτους ακόμα παντού. Ο μικρός Μανόλης, μάλιστα, θυμόταν καλά την τελευταία επανάσταση.
Ήταν πέντε χρονών όταν πρωτοπήγε σχολείο στα Ακούμια, γιατί στο χωριό του δεν υπήρχε ούτε σχολείο ούτε δάσκαλος. Τον μετέφερε, στην πλάτη του, ένα χωριανάκι του, από τη χαρά του που θα είχε και παρέα στο σχολείο. Έλεγαν κι εκείνο το παιδί Μανόλη. Πέθανε αργότερα στην Αμερική, όπου είχε πάει μετανάστης.
Μόνο τέσσερα παιδιά από τις Βρύσες είχαν το προνόμιο να πηγαίνουν σχολείο. Από αυτά μόνο τα δύο τέλειωσαν το δημοτικό κι έδωσαν εξετάσεις για το Σχολαρχείο. Και πέτυχε μόνο ο Μανόλης. Μια ώρα δρόμο έκανε καθημερινά με τα πόδια για να πάει στο σχολείο του που ήταν στο Άγιο Πνεύμα. Επέστρεφε το βράδυ. Ένα χειμώνα η μητέρα του δεν τον άφησε να πηγαίνει, όλο τον καιρό γιατί έτρεχε πολύ ο ποταμός και η γυναίκα φοβόταν ότι θα πνιγεί το παιδί της. Έτσι από τις απουσίες έμεινε την πρώτη χρονιά στην ίδια τάξη.
Μετανάστης στην Αμερική
Όταν πήγε στο σχολαρχείο φόρεσε για πρώτη φορά υποδήματα ο Μανόλης, γιατί, λόγω φτώχιας, κυκλοφορούσε ξυπόλητος.
Επτά ήταν τελικά τα παιδιά μαζί με το Φραγκεδάκη, που μετά την τετραετή φοίτηση στο σχολαρχείο θέλησαν να συνεχίσουν στο Γυμνάσιο Ρεθύμνης.
Δυστυχώς για τους έξι μαθητές απορρίφθηκαν στις εισιτήριες εξετάσεις.
Έμεινε μόνος ο Μανόλης που ήταν και ο μοναδικός επιτυχών.
Φύση ανήσυχη ο μικρός δεν άντεχε άλλο τη στερημένη ζωή. Κι ένα πρωί τα παρατά και ξενιτεύεται. Ήταν το 1908, που βρέθηκε μετανάστης στην Αμερική, δηλώνοντας ζαχαροπλάστης.
Ήταν όμως αδύνατον να στεριώσει στην ξένη γη. Η νοσταλγία τον έτρωγε. Έτσι δυο χρόνια μετά, επιστρέφει στο Ρέθυμνο και συνεχίζει τις σπουδές του στο Γυμνάσιο. Στις 20 Απριλίου 1913, κλήθηκε στο στρατό. Πήγαινε στην τρίτη τάξη του Γυμνασίου. Ένα μήνα μετά κατετάγη στη Θεσσαλονίκη.
Πέρασε το Κιλκίς, καιόμενο, νύχτα, τη Δοϊράνη, τα Μπέλες, τη Στρώμνιτσα, το Πετρίτσι, τα στενά της Κρέσνας κι έφτασε στο Σιμιτλί που σημαίνει Καθάριο Ψωμί.
Εκεί σε υψώματα 1050, έγινε η τελευταία μάχη στις 17 Ιουλίου και 18 Ιουλίου 1913 έγινε ανακωχή ηττηθέντων των Βουλγάρων.
Μετασταθμεύσανε στο όρος Όρβηλος, περνώντας τον ποταμό Στρυμώνα, με τεχνητή γέφυρα. Εκεί τους διάβασαν και την περίφημη διαταγή του Αρχιστρατήγου της 26ης Ιουλίου 1913. Τέλος ανεχώρησαν την 1η Αυγούστου επιστρέφοντας στο Κιλκίς.
Από κει όλοι οι Κρητικοί στρατιώτες βρέθηκαν στη Δράμα και αποτέλεσαν το 14ο Σύνταγμα Κρητών. Στη Δράμα ο Μανόλης προήχθη στο βαθμό του λοχία πεζικού και πολυβολητή.
Το 1914 υπηρετούσε στα πολυβόλα της 1ης Πολυβολαρχίας. Παραμονή Χριστουγέννων απολύθηκε από τις τάξεις του στρατού, γύρισε στο Ρέθυμνο και η πρώτη του δουλειά να τελειώσει το Γυμνάσιο τον Ιούλιο του 1915.
Το Σεπτέμβρη κι ενώ ήταν έτοιμος να γραφτεί στο Πανεπιστήμιο, κηρύσσεται επιστράτευση και βρίσκεται ξανά στην 1η Πολυβολαρχία και από εκεί στα οχυρά Τουλούμπαρ και Μπούκια. Απολύθηκε 8 Ιουνίου 1916. Επέστρεψε στις Βρύσσες, χωρίς ποτέ να έχει παραιτηθεί από το όνειρο των σπουδών του. Ο Σεπτέμβρης τον βρίσκει στο Πανεπιστήμιο. Ένας αδελφός του όταν εκείνος έλειπε στα οχυρά, φρόντισε να κάνει όλη τη διαδικασία εγγραφής. Έτσι ο Μανόλης δεν έχασε ούτε λεπτό.
Και τα δυο έτη μαζί
Είχε τόση φλόγα για μάθηση ώστε τον Οκτώβρη του ίδιου έτους παρακολουθούσε μαθήματα 1ου και 2ου έτους στην Ιατρική. Οι δύσκολες εποχές και οι πολιτειακές μεταβολές επηρέασαν και τον τομέα σπουδών. Έτσι χαρίστηκαν στους φοιτητές τα μαθήματα του πρώτου έτους και αποφασίστηκε με τις διπλωματικές εξετάσεις να δοθούν και αυτές του δεύτερου έτους.
Ο αποκλεισμός των συμμάχων το 1916 φέρνει μεγαλύτερη φτώχεια και πείνα στο λαό. Τα πάντα τα πωλούσαν με δελτία. Ποιος να βρει και να στείλει έμβασμα σε ποιον; Ο νεαρός φοιτητής από την Κρήτη βρίσκεται σε μια από τις δυσκολότερες φάσεις της ζωής του. Η πείνα γίνεται ο εφιάλτης του. Ευτυχώς γι’ αυτόν το Πανεπιστήμιο άρχισε να οργανώνει συσσίτια για τους φοιτητές από την επαρχία.
Επιστροφή στον στρατό
Αύγουστο του 1917, ο Φραγκεδάκης υποχρεώνεται να επιστρέψει ξανά στο στρατό. Ενώ το Σύνταγμα ετοιμάζεται για πόλεμο στη Μακεδονία εκείνος παίρνει φύλλο πορείας για το Έμπεδον νοσοκόμων στου Μακρυγιάννη. Από εκεί τον απέσπασαν στο Α’ Στρατιωτικό Νοσοκομείο στου Μακρυγιάννη, όπου και παρέμεινε για τέσσερα χρόνια. Τα βάσανά του όμως δεν είχαν τελειώσει. Μόλις «καθάρισε» με το στρατό κατάφερε να πάρει το πτυχίο του με «ΛΙΑΝ ΚΑΛΩΣ» κι επέστρεψε στην επαρχία Αγίου Βασιλείου για να ξεκινήσει την καριέρα του ως γιατρός. Δεν πρόλαβε να στρώσει τη ζωή του.
Τον Μάιο του 1921 τον ανακάλεσαν ως Ανθυπίατρο στη Μικρά Ασία.
Έδειξε κι εκεί αφάνταστη γενναιότητα. Υπηρετούσε στο 3ο Τάγμα όταν έλαβε χρυσούν αριστείον ανδρείας, για το θάρρος και την αυτοθυσία που έδειξε σε όλες τις επιχειρήσεις στη μαρτυρική γη.
Μια ξεχωριστή τιμή
Έτυχε όμως και μια ιδιαίτερης τιμής που άργησε πολύ να την καταλάβει. Κάποιος Τούρκος ζήτησε μια μέρα την ιατρική του συνδρομή για την άρρωστη γυναίκα του. Όταν έκανε εκείνος το χρέος του, πιστός στον όρκο του Ιπποκράτη, έχοντας και άμεσα αποτελέσματα, από υποχρέωση δεν ήξεραν στην οικογένεια πώς να συμπεριφερθούν. Η κόρη μια ωραιότατη χανούμισσα έφερε καφέ να πιουν ο γιατρός με τον πατέρα της κι έπειτα πήρε, με επιδέξιες κινήσεις, ένα τσιγαρόχαρτο από την ταμπακιέρα του γέρου, έστριψε τσιγάρο, το σάλιωσε και το πρόσφερε στον νεαρό Κρητικό αξιωματικό, έτσι ήθελε να τον τιμήσει. Αργότερα πολύ, όταν ο Φραγκεδάκης, διηγήθηκε το περιστατικό στον συνάδελφό του Ευκλείδη, πρόσφυγα από την Ιωνία, εκείνος θαύμασε, γιατί όπως του είπε ήταν η μέγιστη των τιμών να σαλιώσει Τούρκος τσιγάρο και να το προσφέρει σε αλλόθρησκο.
Θα πρέπει να ήταν μεγάλη η ευεργεσία του Φραγκεδάκη για να του κάνει η νεαρή χανούμισσα και μάλιστα ενώπιον του πατέρα της, αυτή την τιμή.
Έσωσε το υγειονομικό υλικό
Κατά την εκκένωση της Μικράς Ασίας ο νεαρός γιατρός έκανε ακόμα ένα ανδραγάθημα. Κατάφερε να διασώσει και να μεταφέρει στη Χίο τους δύο υγειονομικούς καλάθους του τάγματός του. Κι ήταν οι μόνοι κάλαθοι που διασώθηκαν από το Σύνταγμα και τη Μεραρχία ολόκληρη.
Από τη Χίο τοποθετήθηκε στις Φερρές Θράκης. Δέκα ολόκληρα χρόνια δεν είχε βγάλει το χακί.
Επιτέλους τον Σεπτέμβριο του 1923 κατάφερε να πάει στο Παρίσι για ευρύτερες σπουδές και μετά από ενάμιση χρόνο πήγε στην Αμερική όπου φοίτησε για ένα εξάμηνο στο Bates Lewist On Maine. Από εκεί μπήκε εσωτερικός γιατρός στο Haward Hospital της Πενσυλβάνια για ένα ακόμα χρόνο. Τότε έλαβε και δίπλωμα ευρεσιτεχνίας από την Αμερική και από το Παρίσι για δυο εργαλεία που είχε κατασκευάσει ένα Coloscope και δυο λαβίδες ειδικές αιμοστατικές για αμυγδαλεκτομές.
Το 1927 έρχεται στο Ρέθυμνο και ιδρύει το 1928 πολυκλινική την «Αγία Αικατερίνη» με τους Γεώργιο Τσουδερό, Μιχαήλ Μαρούλη και Νικόλαο Λυράκη.
Σώθηκε από το απόσπασμα
Σε ένα πλήρες ιστορικών στοιχείων δημοσίευμα (Γενάρης 1990) ο Σπύρος Μαρνιέρος, απαντά σε ‘κείνους που κατηγορούσαν τους Κρήτες, για ωμότητες σε βάρος των αλεξιπτωτιστών. Γιατί και πριν από 30 χρόνια, περίπου, βλέπουμε στον τοπικό τύπο, κάποιους να κάνουν δήθεν επιστημονικές αναφορές σε «ωμότητες» Κρητών κατά την πτώση των αλεξιπτωτιστών κατά τη Μάχη της Κρήτης. Έτσι κάποιοι σπουδαίοι επιστήμονες είχαν εκλάβει την αντίσταση ενός περήφανου λαού. Με το γνωστό του ύφος ο Μαρνιέρος αντέκρουσε τα σαθρά αυτά δημοσιεύματα, και μέσα στα ακλόνητα επιχειρήματα του αείμνηστου συγγραφέα που βάζει τα πράγματα στη θέση τους, αναφέρεται, σαν παράδειγμα ο γιατρός Εμμ. Φραγκεδάκης, που πιστός στον όρκο του Ιπποκράτη, όταν χρειάστηκε περιέθαλψε Γερμανούς.
Είχε πάρει μάλιστα και σχετικές βεβαιώσεις από τις αρχές κατοχής που του φάνηκαν αργότερα πολύτιμες. Η ανάμειξή του στην αντίσταση τον έφερε δυο φορές στα κολαστήρια της Γκεστάπο και από εκεί τον περίμενε το απόσπασμα.
Και τις δυο φορές σώθηκε χάρις στις βεβαιώσεις για την περίθαλψη των Γερμανών που δεν ήταν ανθρώπινο να τους αφήσει στην τύχη τους.
Και ελεύθερος μετά την επίδειξη των βεβαιώσεων αυτών συνέχιζε τον αγώνα του.
Ο σεμνός όπως ήταν πάντα γιατρός για τη δράση του αυτή, δεν αναφέρει λεπτομέρειες στο βιογραφικό του, μόνο ότι δυο φορές σώθηκε από το εκτελεστικό απόσπασμα.
Ανεκτίμητο συγγραφικό έργο.
Για μια διετία δημοσιεύει ενημερωτικά σημειώματα εκλαϊκευμένης ιατρικής.
Κι έπειτα άρχισε να γράφει μαντινάδες, κρητικά παραμύθια, τραγούδια και μια ενδιαφέρουσα σειρά για τη ζωή στο χωριό. Έπειτα εξέδωσε στην Κρητική διάλεκτο τα βιβλία:
«Η παντρειά στην Κρήτη»
«Το Μανωλιό στη Γαύδο»
«Η κρητική βράκα»
«Όξω φτώχεια»
«Κρητικές Μαντινάδες».
Αργότερα (5-5-1972) τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών για τη συλλογή 14.000 κρητικών λέξεων.
Έγραψε επίσης:
«Τα πάντα στην Κρήτη και από την Κρήτη τα πάντα»
«Το Μανωλιό στη στραθιά»
«Το Μανωλιό στη συνεπαρσιά»
«Το Μανωλιό μιλεί με τσ’ αποθαμένους»
Έναν ακόμα έπαινο έλαβε από την Ακαδημία με χρηματικό βραβείο για το έργο του «Πίσω μου σ’ έχω σατανά».
Έγραψε επίσης:
Τετρακόσια ριζίτικα τραγούδια
Τριακόσια παραμύθια κρητικά
Χίλια λαογραφικά κρητικά γνωμικά
Δέκα έξι χιλιάδες μαντινάδες
Εκατόν πενήντα μοιρολόγια και τρία τούρκικα
Εκατό χιλιάδες κρητικές λέξεις για τη σύνταξη κρητικού λεξικού στο Ρέθυμνο.
Όλη αυτή η μεγάλη λαογραφική συλλογή παρέμεινε στο αρχείο των παιδιών του, που από σεμνότητα μάλλον δεν θέλησαν να την προωθήσουν. Κι εδώ το λόγο έχουν οι επιστήμονες να συζητήσουν με τους απογόνους, που είναι εκλεκτοί συμπολίτες, για την τύχη αυτού του σπουδαίου υλικού.
Ήταν πολέμιος των εθνικά αναξίων και τον βλέπουμε να καταγγέλλει δημόσια τον επωφελούμενο από τη σύλληψη και βασανισμό του Μιχαήλ Μαρούλη γιατρό και μάλιστα σε πρωτοσέλιδο στον τύπο με την υπογραφή του φαρδιά πλατειά και σε σκληρή γλώσσα αμείλικτη σαν τον πέλεκυ της δικαιοσύνης.
Ο Εμμανουήλ Φραγκεδάκης, επειδή έζησε τη φτώχια φρόντιζε να κάνει πάντα το καθήκον του στους αναξιοπαθούντες. Κυρίως στους νέους που ήθελαν να σπουδάσουν ήταν ένα γερό στήριγμα χωρίς να ξέρει κανένας λεπτομέρειες για τη φιλανθρωπική αυτή δράση.
Ήταν επίσης πολύτιμος συνεργάτης σε πολλά πνευματικά σωματεία, ενισχύοντας κάθε φορέα στο πλαίσιο των δυνατοτήτων του. Το χωριό του, που δεν ξέχασε ποτέ και ωφέλησε ποικιλότροπα, κοσμείται με την προτομή του σημαντικού αυτού ανθρώπου, που ξεπέρασε, με σκληρό αγώνα, τη φτώχια και τις δυσκολίες της εποχής του και αναδείχτηκε σημαντικό μέλος της επιστημονικής κοινότητας και ένας από τους πολυγραφότερους λαογράφους μας.
