Ενός βιβλίου μύρια διάφορα έπονται…

Ενός βιβλίου μύρια έπονται, καλά και κακά. Το ξέρουν βέβαια αυτό όσοι συγγράφουν: πριν ακόμα τυπωθεί το πόνημά τους αλλά και αρκετά αργά για να επανορθώσουν, θυμούνται τις παραλείψεις τους ή τουλάχιστον κάποιες από αυτές, αναρωτιούνται για πιθανά λάθη που τελικά αποδεικνύονται σίγουρα, αγωνιούν για την εμφάνιση και την υποδοχή από τον κόσμο και ιδιαίτερα από τους ανθρώπους που είναι σχετικοί με το θέμα του βιβλίου.

 

Δεν θα μπορούσε να συμβεί διαφορετικά και με το τελευταίο βιβλίο μου «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου», το οποίο είχε την καλοσύνη να εκδώσει ο Σύλλογος Κατοίκων Παλιάς Πόλης. Πριν από την εκδήλωση παρουσίασής του είχα την αγωνία της εμφάνισής του. Μόλις το έπιασα στα χέρια μου διαπίστωσα ότι το εξώφυλλο δεν θα έπρεπε να έχει τυπωθεί με τόσο πολύ λευκό, γιατί λερωνόταν εύκολα. Και ως προς το περιεχόμενο: ήταν, όπως το είπα και κατά την παρουσίαση, ένα βιβλίο που «με έβαλε κάτω». Δεν μπορεί και δεν επιτρέπεται πια να γράφονται τέτοια βιβλία από έναν ή από λίγους ανθρώπους. Η γνώση αυξάνεται τόσο γρήγορα και τόσο πολύ που απαιτείται συνεργασία πολλών ερευνητών για τη συγγραφή τους.

 

Ακολούθησε η εκδήλωση παρουσίασης, με τα απαραίτητα προβλήματα της δυσκολίας προπαγάνδισης του χώρου, των μηχανημάτων και των λογισμικών που δεν συνεργάζονταν μεταξύ τους, της ζέστης, της έλλειψης αρκετού αριθμού καθισμάτων κ.λπ. Από την άλλη πλευρά υπήρξε η ικανοποίηση της αυξημένης συμμετοχής, όταν περισσότεροι από 350 άνθρωποι αψήφησαν τα προβλήματα αυτά και έμειναν στην εκδήλωση μέχρι αργά. Τους ευχαριστώ μεταξύ άλλων και για την υπομονή τους…

Εξίσου παρήγορο υπήρξε το γεγονός ότι μετά από δυο βδομάδες περισσότεροι από 50 συμπολίτες ανταποκρίθηκαν στο σχετικό κάλεσμα και ανέβηκαν ως το Χρωμοναστήρι, όπου στον φιλόξενο «Μύλο του Πρινάρη» συζήτησαν για το πώς ο κατάλογος των χαμένων μνημείων του Ρεθύμνου θα σταματήσει να αυξάνεται. Στη μάζωξη εκείνη 15 από τους παρευρισκόμενους δέχτηκαν να συμμετάσχουν σε σχετικό φορέα, σύλλογο ή εταιρεία. Εύχομαι η συνέχεια να αποδειχτεί ανάλογη με το ξεκίνημα!

 

Ικανοποίηση προσέφεραν και οι θετικές γνώμες των συμπολιτών και των απόδημων, όπως και της Ειρήνης Γρατσία, Συντονίστριας της Οργάνωσης για τη Διαφύλαξη αρχιτεκτονικών και Πολιτιστικών μνημείων «MONUMENTA», για παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα. Μέχρι εδώ όμως τα καλά. Από δω και κάτω τα δύσκολα.

 

1. Ο Γιώργος Γιακουμάκης, ιδιοκτήτης του γνωστού βυρσοδεψείου και πρόεδρος του Επιμελητηρίου του Ρεθύμνου μου επεσήμανε ότι η παρατιθέμενη και εδώ φωτογραφία δεν είναι από το βυρσοδεψείο Βόλακα, όπως έγραψα αλλά από το δικό τους, αφού μάλιστα στη φωτογραφία του έτους 1950 (περίπου) απεικονίζεται και ο πατέρας του. Να επισημάνω εδώ ότι πέραν της ιστορίας του, το βυρσοδεψείο Γιακουμάκη είναι ένα από τα τέσσερα μόλις σήμερα στην Ελλάδα που παράγουν δέρματα των οποίων η δέψη γίνεται με φυτικά προϊόντα (βελανιδόκουπες κ.ά.) και όχι με άλατα χρωμίου. Θέλω να πιστεύω ότι στο μέλλον θα βρεθεί ο ιστορικός που θα μελετήσει την οικονομική ιστορία του αλλά και συνολικότερα την βιοτεχνική και βιομηχανική κληρονομιά του Ρεθύμνου.

2. Ο συμπολίτης μηχανικός και ιστορικός τοπογράφος του Ρεθύμνου Νίκος Σταγάκης, μετά τα συγχαρητήρια επεσήμανε με ηλεκτρονικό του μήνυμα τα εξής: «Την πρώτη πολυκατοικία στο Ρέθυμνο στην περιοχή Ελιδάκι την έκανα εγώ σε οικόπεδο ιδιώτη με την πρώτη αντιπαροχή. Το οικόπεδο αυτό ήταν ένα από αυτά που είχε πουλήσει ο Δήμος Ρεθύμνου σε ιδιώτες το 1970 περίπου. Η πολυκατοικία κτίστηκε νότια του περιφερειακού τείχους της πόλης και όχι επάνω (όπως αναφέρω στο βιβλίο), σε απόσταση 3.00 μ. περίπου σύμφωνα με το ρυμοτομικό σχέδιο της περιοχής, με υποχρεωτική τήρηση της οικοδομικής γραμμής του σχεδίου πόλης. Το κενό μεταξύ της πολυκατοικίας και της νότιας σκάρπας του τείχους το έχω γεφυρώσει για να αποτελέσει τμήμα του πλάτους του δρόμου της οδού Δημακοπούλου. Από το υπόγειο της πολυκατοικίας είναι προσπελάσιμο. Η οδός Δημακοπούλου είναι πάνω στη στέψη του τείχους. Για γενική ενημέρωση: το κενό μεταξύ του τείχους και των οικοδομών σε όλο το μήκος της Δημακοπούλου στις περισσότερες οικοδομές έχει μπαζωθεί, αλλά δυτικά κατά μήκος του νοτίου περίβολου του 3ου Δημοτικού Σχολείου το τείχος φαίνεται σε πολλά σημεία. Σε συνέχεια ανατολικά στην οδό Γερακάρη οι οικοδομές κάθονται εν μέρει πάνω στο τείχος και πολλές εξ ολόκληρου. Αυτά για διόρθωση στη νέα έκδοση», γράφει ο ευγενέστατος συμπολίτης και τον ευχαριστώ για τις παρατηρήσεις παραθέτοντας μια σχετική παλιότερη φωτογραφία.

3. Ένας άγνωστος μέχρι πρότινος σε μένα συμπολίτης, ο κύριος Βασίλειος Ζουμαδάκης, με πήρε τηλέφωνο για να με πληροφορήσει από πού είχαν εξορυχθεί οι αναφερόμενες στο βιβλίο μαλτεζόπλακες του λιμανιού και των πεζοδρομίων. Με πληροφόρησε λοιπόν ότι οι χαρακτηριστικές εκείνες πλάκες είχαν βγει από τα λατομεία του χωριού Γαβαλοχώρι και συγκεκριμένα από τη θέση Πλακαλώνι Καλυβών. Μου εξέθεσε μια ολόκληρη σειρά ενδιαφερουσών πληροφοριών τόσο για τον τρόπο εξόρυξης, στη οποία μετέπειτα είχε και ο ίδιος συμμετάσχει, όσο και για τις ποιότητες των στρώσεων του πετρώματος. Σημείωσα το τηλέφωνο του κυρίου Ζουμαδάκη για όποιον θα ήθελε να καταγράψει τον πλούτο των πληροφοριών που έχει ή και που θα τον καλούσε να τις παρουσιάσει σε ευρύτερο κοινό.

4. Ο γνωστός σε όλους τους ερευνητές Γιάννης Παπιομύτογλου προβληματίστηκε από την προβολή κατά την βιβλιοπαρουσίαση της παρατιθέμενης φωτογραφίας, η οποία έχει χρησιμοποιηθεί και στο βιβλίο για τον εντοπισμό μνημείων της πόλης, και αναρωτήθηκε, όπως κι εγώ αρχικά, αν πρόκειται για το Ρέθυμνο. Η φωτογραφία, παρότι χαμηλής ευκρίνειας, μας κάνει να αναρωτιόμαστε τι τελικά γνωρίσουμε για το Ρέθυμνο του τέλους του 19^ου αιώνα-αρχών 20^ου. Ποιο από τα εικονιζόμενα μεγάλα κτήρια στην περιοχή του Κιουλούμπαση είναι οι Οθωμανικοί Στρατώνες και τι είναι τα άλλα; Κι ακόμα τι είναι αυτή η μεγάλη ημικυκλική έξαρση στην ίδια περιοχή: μια άγνωστη μέχρι σήμερα αμυντική κατασκευή (mezza luna), για παράδειγμα;

5. Στο πολύτιμο αρχείο του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης με τη βοήθεια της Αναστασίας Πλατυρράχου ανακάλυψα μερικές καταπληκτικές φωτογραφίες, τις οποίες αν γνώριζα θα είχα ασφαλώς χρησιμοποιήσει στο βιβλίο: την περιοχή της Σοχώρας, τις κατοικίες των stradioti πριν από τη διάνοιξη της οδού Γερακάρη και την παρατιθέμενη άγνωστη φωτογραφία μιας χαμένης συνοικίας του Ρεθύμνου, της Μεσκηνιάς. Διαθέτουμε και χρησιμοποιούμε για την περιοχή της Μεσκηνιάς μόνο μία φωτογραφία, εκείνη του Βιτόριο Σιμονέλι, την εποχή κατά την οποία σ’ αυτή κατοικούσαν οι λεπροί και το λούμπεν προλεταριάτο της πόλης. Από σήμερα έχουμε την εικόνα της συνοικίας και μετά τον εγκλεισμό των χανσενικών στη Σπιναλόγκα.

6. Αφήνοντας τις ανακαλύψεις και τα ευχάριστα θα τελειώσω με ένα μεγάλο μου ατόπημα στο βιβλίο, το οποίο μου επεσήμανε με ηλεκτρονικό του μήνυμα γεμάτο αγανάκτηση ο φίλος Γιώργος Φρυγανάκης. Αν και πήρα όλα τα στοιχεία για τον χαμένο σήμερα μικρασιατικό «Συνοικισμό» από σχετικό δημοσίευμά του, δεν το ανέφερα στην βιβλιογραφία. Όπως είναι γνωστό ο Γιώργος είναι ο μοναδικός γνώστης της περιοχής του Συνοικισμού, την οποία έχει κάνει γνωστή και με άρθρο του στο βιβλίο «Ρέθυμνο 1900-1950» του Κωστή Παπαδάκη όσο και με ανακοίνωση στο τελευταίο Κρητολογικό Συνέδριο στο Ρέθυμνο. Προσωπικά αγνοούσα πλήρως την ύπαρξη της συνοικίας αυτής, γι’ αυτό και πουθενά δεν την αναφέρω στο βιβλίο «Έναντι Σχολής Χωροφυλακής». Ζητάω λοιπόν ειλικρινά συγγνώμη από τον Γιώργο για το ατόπημά μου αυτό. Παράλληλα ανακάλυψα ότι δεν έχω αναφορά ούτε στον άλλο αποκλειστικό γνώστη του παράλληλου συνοικισμού, του Τενεκέ Μαχαλά, τον Γιώργο Καρινιωτάκη, παρότι αυτός δεν αδικήθηκε τόσο, αφού τουλάχιστον βιβλιογραφείται το «Ρεθυμνίων Νόστος». Θύμα της βιασύνης μου έπεσε και ο Μιχάλης Παπαδάκης-Δάνδολος, του οποίου το άρθρο «Η πηγάδα του Συριανού και η πηγάδα του Γαντζάγα», μοναδική για τα θέματά της κι αυτό πηγή πληροφόρησης, δεν βιβλιογραφήθηκε. Ευτυχώς δεν συνέβη το ίδιο με το εκπληκτικό «Ενθύμιον Ρεθύμνου», το οποίο -σημειώνω με την ευκαιρία- θα πρέπει κάποια στιγμή να ξανακυκλοφορήσει σε μεγαλύτερο μέγεθος και με τις καλύτερες σήμερα επικρατούσες τυπογραφικές συνθήκες. Και από τους τρεις ζητώ και από τη θέση αυτή ειλικρινά συγγνώμη και υπόσχομαι να μην επαναληφθεί. Οπωσδήποτε η τεκμηρίωση 370 χαμένων μνημείων αποδείχτηκε ότι υπερέβαινε τις δυνάμεις μου…