Ερμής και Προμηθέας, «σύγκρουση» αρχών και αξιών

Έχει, αναμφίβολα, μεγάλο ενδιαφέρον η «σύγκρουση» Προμηθέα και Ερμή και των αρχών και των αξιών, που αυτοί πρεσβεύουν και αντιπροσωπεύουν, στον «Προμηθέα Δεσμώτη», τη γνωστή σε όλους μας τραγωδία του Αισχύλου. Στο παρόν σημείωμα, στηριγμένοι στην έκδοση της Οξφόρδης, θα αναζητήσουμε και θα σχολιάσουμε τις «διαφορές» των δυο ηρώων του δράματος, του Τιτάνα και του αγγελιοφόρου των θεών και θεού του ίδιου.

 

Πριν ξεκινήσουμε, ας θυμηθούμε τον μύθο που βασίστηκε ο τραγωδιογράφος: Σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη από τις σχετικές παραδόσεις, ο Προμηθέας, για να βοηθήσει τους ανθρώπους, έκλεψε από τον Ήφαιστο τη φωτιά και τους την έδωσε, διδάσκοντάς τους παράλληλα τις επιστήμες και τις τέχνες. Ο Δίας, για να τον τιμωρήσει, τον έδεσε στο όρος Καύκασο κι έστελνε κάθε μέρα έναν αετό να τον τρώει το συκώτι. Έστειλε, μάλιστα, κάποια στιγμή και τον Ερμή, τον αγγελιοφόρο του, για να μάθει και ένα μυστικό που ο Προμηθέας ήξερε και αφορούσε τον Δία ως κορυφαίο των Θεών του Ολύμπου αλλά δεν το αποκάλυπτε σε κανέναν. Τον Προμηθέα, τελικά, τον ελευθέρωσε ο Ηρακλής.

 

Ο Προμηθέας εμφανίζεται στον πρόλογο ηθικά αξιοπρεπής (στίχος 171), άφοβος (193), θρασύς (197), αλύγιστος (198) και ελευθερόστομος (194). Ο Δίας αναφέρεται επώνυμα (στίχοι 10, 12, 17, 37, 53, 56, 65, 70, 127) και έμμεσα (στίχοι 31, 43, 66, 100) στον πρόλογο, ενώ στην πάροδο εξουσιαστής δυνατός (163), καταπατητής νόμων (164 – 166), οργίλος (178), αμετάπειστος (179), ασυμβίβαστος (205), αδιάλλακτος (206), σκληρός (207), αλλά ο χρόνος θα τον κάνει κάποτε και μαλακόγνωμο (212) και διαλλακτικό και πρόθυμο (213).

 

Η παρουσία του Χορού στο πλευρό του Προμηθέα οφείλεται στη φιλία που νιώθουν για αυτόν (στίχοι 136 – 155). Και συνάμα, γεννούν μέσα του μια μεγάλη ποικιλία συναισθημάτων, από τη χαρά για τον απρόσμενο ερχομό φίλων έως την εκδήλωση της οργής για τον αχάριστο και σκληρόκαρδο Δία και τους τιμωρούς του θεούς. Στο απόσπασμα 167 – 174, βλέπουμε το μαρτύριο του Προμηθέα, στο οποίο, αμέσως μετά, οι κοπέλες του Χορού σπεύδουν να του συμπαρασταθούν, ενώ στους στίχους που έπονται ο Προμηθεύς αρχίζει να κάνει νύξεις για ένα «μυστικό» με το οποίο «δένει» τον Δία και χάριν του οποίου δεν θα καμφθεί από κανενός είδους απειλές. Κατόπιν, οι στίχοι 191 – 196 μας προϊδεάζουν για την άφιξη δύο νέων προσώπων με ειδικές αποστολές στον Καύκασο, του Ωκεανού και του Ερμή. Ακολούθως (στίχοι 197 – 206), ο Χορός εκφράζει την ταραχή για την πράξη και τη συμπεριφορά του Προμηθέα και διατυπώνει τον φόβο ότι η αντιπαράθεση Δία – Προμηθέα θα χαρίσει στον τελευταίο μαρτύρια χωρίς τέλος, αλλά στους στίχους 207 – 213, ο Προμηθεύς «προοικονομεί» ένα τέλος συνδιαλλαγής, για να «γεφυρωθεί το χάσμα και να πάψει η σύγκρουση» ανάμεσα στο σκληρόψυχο Δία και το φιλάνθρωπο Προμηθέα.

 

Στους στίχους 944 – 1013, ο Ερμής είναι φορέας των αντιλήψεων και της ιδεολογίας του Δία, ο οποίος τον έστειλε στον Καύκασο. Ερμής και Προμηθέας δίνουν στο παρόν απόσπασμα της τραγωδίας ένα εξαιρετικό δείγμα εριστικής – σοφιστικής στιχομυθίας, όπου ο καθένας τους «αρπάζεται» από τα λόγια του προηγουμένου, για να «επιχειρηματολογήσει» υπέρ της θέσης του, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι χρησιμοποιούν και φράσεις της καθημερινής ζωής, εικόνες αντλημένες από το γύρωθέ τους φυσικό περιβάλλον (χιόνι, κύμα θάλασσας κ.α.).

 

Με ύφος αλαζονικό και υπεροπτικό, ο Ερμής προστάζει τον Προμηθέα ν’ αποκαλύψει από ποιο γάμο κινδυνεύει ο θρόνος του Δία, ενώ, για να πετύχει το σκοπό του, στους επόμενους στίχους, προσφεύγει σε διάφορα «τεχνάσματα»: αρχικά, απειλεί τον Προμηθέα, επικαλούμενος την παντοδυναμία του Δία, έπειτα, θέλει να τον νουθετήσει σχολιάζοντας τα αποτελέσματα της αλαζονείας, τον ψέγει για αμυαλιά και έλλειψη σύνεσης και, τέλος, τον κολακεύει και τον καλοπιάνει, αλλά, παρ’ όλ’ αυτά, ο Προμηθεύς περιφρονεί το Δία και τη δύναμή του, κρατεί εφτασφράγιστο το μυστικό του και θέτει μόνο όρο για να το αποκαλύψει τη λύτρωσή του από τα παρόντα μαρτύρια.

 

Ας τα ιδούμε, όμως, πιο αναλυτικά τα παραπάνω. Ο Ερμής, καταρχάς, απευθύνεται προς τον Προμηθέα και, ειρωνικά, τον αποκαλεί σοφιστή. Η λέξη σοφιστής, έχοντας αρνητική εδώ χροιά, μας θυμίζει την αντιπάθεια που έτρεφαν για τους έμμισθους ρητοροδιδασκάλους και δασκάλους φιλοσοφίας ο Αριστοφάνης στις κωμωδίες του και ο Πλάτων στους Σωκρατικούς διαλόγους του στο β’ μισό του αθηναϊκού 5^ου αιώνα και στις αρχές του 4^ου αιώνα π.Χ., είναι, όμως, η απάντηση στην εσωτερική πίστη του Προμηθέα που ο Ερμής απορρίπτει και αμφισβητεί την προσωπική αξία του, γιατί θέλει να κάμψει τον αυτοσεβασμό του Προμηθέα.

 

Ο Ερμής δείχνει διάθεση κατανόησης στο δράμα του Προμηθέα (τον πικρώς υπέρπικρον), αλλά αυτή η διάθεση είναι ψεύτικη και ενέχει ειρωνεία. Ίσως, όμως, κατ’ αυτόν τον τρόπο, επιθυμεί, πρώτα – πρώτα, να δείξει την ικανοποίησή του για την τιμωρία του Προμηθέα και, κατόπιν, να δικαιώσει τη δική του στάση, καθώς συμπαρατάχτηκε με τους παντοδύναμους αθάνατους θεούς, που θα τον βοηθήσουν στις δύσκολες στιγμές αντίθετα με τους αδύνατους και εφήμερους θνητούς.

 

Ακολούθως, επισημαίνει την αδικία (τον εξαμαρτόντα… τιμάς), απαγγέλλει με ωμότητα την κατηγορία (κλέπτην του πυρός λέγω) και επιχειρεί με ψυχολογικά επιχειρήματα, που έχουν κάποια δόση ειρωνείας ή σαρκασμού (στίχοι 968 – 969 και 977), από τη μια, να κάμψει τον Προμηθέα και, από την άλλη, να του υπενθυμίσει τι θα κέρδιζε εάν ήταν με το μέρος των θεών. Επιπλέον, ζητά από τον Προμηθέα να μιλήσει με σαφήνεια και χωρίς υπαινιγμούς (μηδέν αινικτηρίως), για να μην κάνει διπλό δρόμο, ο οποίος θα προέκυπτε για τον Ερμή εάν ο Προμηθεύς έλεγε με αινιγματικό τρόπο ό,τι κρύβει ή δεν το απεκάλυπτε καθόλου και ο Δίας ξανάστελνε τον αγγελιοφόρο του. Ο Ερμής, λοιπόν, αφού διαπιστώνει πως ο Προμηθεύς είναι ανώτερος στη λογική, συγκρατώντας το θυμό του από τη στάση και τις αντιδράσεις του Προμηθέα, επιχειρεί στροφή στα ψυχολογικά επιχειρήματα, γιατί, πρώτον, νιώθει εξουθενωμένος στην προσπάθειά του να πείσει αλλιώς τον Προμηθέα και, έπειτα, δεν μπορεί να ερμηνέψει τη στάση του Προμηθέα και να κατανοήσει το μίσος που τρέφει εκείνος για τους θεούς και ο Ερμής το θεωρεί ως τρέλα, ενώ θεωρεί ως ματαιοδοξία το ν’ αντιστέκεται ο Προμηθεύς σε μια δύναμη που δεν μπορεί να υπερνικήσει (ω μάταιε). Απ’ ό,τι κάνει, όμως, ο Ερμής τίποτα δεν πρόκειται να ωφελήσει τους θεούς, γιατί σύντομα, σύμφωνα με όσα λέει ο Προμηθεύς, θα γνωρίσουνε τον πόνο!

 

Απέναντι στην ταχτική αυτή του Ερμή, ο Προμηθεύς μίλησε ξεκάθαρα και όχι αινιγματικά. Έχει γνωρίσει δυο γενιές θεών να χάνουν την εξουσία, τώρα θα ιδεί και τρίτη (δισσούς τυράννους εκπεσόντας: Ο Ουρανός έχασε το θρόνο του από τον Κρόνο, ο οποίος εκθρονίστηκε από τον Δία). Είναι βέβαιος (επόψομαι) ότι ο τύραννος θα πέσει «αίσχιστα – τάχιστα» και δεν φοβάται, γιατί όποιος φοβάται, δεν έχει λογική και δεν μπορεί να σκεφτεί ελεύθερα. Είναι ισχυρό «ράπισμα» προς την παντοδυναμία του Δία η εμμονή του Προμηθέα να μη του αποκαλύψει όσα ξέρει εάν δεν τον λυτρώσει προηγουμένως από τα τωρινά μαρτύρια. Επιπλέον, ο Προμηθεύς μένει άκαμπτος (μη τι σοι δοκώ ταρβείν υποπτήσσειν τε τους νέους θεούς; και στους στίχους 989 – 996, όπου ο Προμηθεύς, μολονότι ξέρει από πριν τα κακά που θα τον βρουν, εντούτοις, δεν λυγά), αδιάφορος για ό,τι πρόκειται να συμβεί (ωπται πάλαι δη και βεβούλευται τάδε και οχλείς μάτην με, κυμ’ όπως παρήγορων), σκληρός (κέλευθον… εγκόνει πάλιν και γνάμψει γαρ ουδέν τωνδε μ’ ώστε και φράσαι), προκλητικός (πολλού γε και του παντός ελλείπω, στίχοι 965 – 966 και του παντός δέω) και είρωνας, σαρκαστικός (στίχοι 953, 955, 962, 981, 985, 987 και 1001 – 1006).

 

Ο Προμηθεύς, καθώς αντιλαμβάνεται ότι και η τωρινή γεμάτη θράσος συμπεριφορά του απέναντι στον απεσταλμένο του Δία θα προσμετρηθεί στις αμαρτίες του, αποφασίζει να πολεμήσει περισσότερο το Δία μέσα από τους νόμους του, παρά ν’ αγωνιστεί να ανατρέψει τους νόμους αυτούς. Επιπλέον, αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως λέει ο ίδιος ο Προμηθεύς, ποτέ ο φόβος για το Δία θα τον κάνει να σκέφτεται σαν γυναίκα («θηλύνους»), αλλά πρέπει να διευκρινιστεί ότι εννοεί τη δειλία των γυναικών, που μέμφεται και στους «Επτά επί Θήβας» ο Ετεοκλής, και όχι τη γυναικεία εξυπνάδα και κουτοπονηριά. Πάντως, το μαρτύριο του Προμηθέα έλκει τη δύναμή του στο μέγεθος της θυσίας και του ασυμβίβαστου χαρακτήρα του, ενώ, στον αντίποδα, η θέση του Ερμή κοντά στο Δία οφείλεται στο μέγεθος της δουλοφροσύνης του και της καιροσκοπικής του στάσης. Η πίκρα, εξάλλου, του Προμηθέα δικαιολογείται εν μέρει απέναντι στους θεούς (τους έδωσε την εξουσία και τον αδίκησαν, τους έκλεψε τη φωτιά και δεν τους άφησε να εξολοθρέψουν τους ανθρώπους και τον τιμώρησε ο Δίας), ενώ δεν δικαιολογείται καθόλου απέναντι στους ανθρώπους (οι άνθρωποι, παρά τις ευεργεσίες του, είναι αχάριστοι και τον άφησαν να υποφέρει στον Καύκασο). Επιπρόσθετα, πρέπει να επισημανθεί ιδιαίτερα και ότι η τραγικότητα του προσώπου του Προμηθέα πηγάζει από τη διπλή όψη της πράξης του, ό,τι θεωρείται ευεργεσία για τους θνητούς είναι κολάσιμο για τους θεούς! Μ’ άλλα λόγια, για τους ανθρώπους είναι ο φιλάνθρωπος θεός που τους έσωσε από το σκοτάδι και τον ξολοθρεμό και ταυτόχρονα είναι ο σημαντικός δάσκαλος της φωτιάς, της θεωρητικής και της εφαρμοσμένης γνώσης, ενώ για τους θεούς είναι μισητός προδότης των μυστικών της φωτιάς, την οποία κατείχαν για λογαριασμό τους, στην ανθρωπότητα.

 

Έτσι, προβλέπεται μια δραματική «σύγκρουση» ανάμεσα στο υπερφυσικό, τη θεία δύναμη του Δία, όπως αυτή φανερώνεται διά του υποτακτικού του, του Ερμή, και στον ανυπότακτο αμφισβητία της θεϊκής παντοδυναμίας Προμηθέα, που εκπροσωπεί τον ανθρώπινο ορθολογισμό. Και το σημαντικότερο είναι ότι τίποτα δεν πρόκειται να λυγίσει τον Προμηθέα, ούτε καν η ψυχολογική βία (λευκοπτερω νιφαδι) και τα όπλα που πηγάζουν από το δίκαιο του ισχυροτέρου και τα οποία θα δείξουν στον Προμηθέα τη δύναμη της αυταρχικής εξουσίας του τυράννου Δία και των συν αυτώ θεών (βροντήμασι – αιθαλουσα φλοξ).

 

Αικίσματα είναι τα σωματικά μαρτύρια, οι κακοποιήσεις, που υποβάλλεται κάποιος και με τα οποία εξευτελίζεται η προσωπικότητά του. Μηχανήματα είναι τα τεχνάσματα, με τα οποία μπορούσαν να γίνουν τα αικίσματα, ενώ τα ταπεινωτικά και εξευτελιστικά («λυμαντήρια») δεσμά, τα χαλινάρια, τα οποία ζητά ο Προμηθεύς να του λυθούν για ν’ αποκαλύψει το μυστικό του, είναι τα όργανα της βίας, τα σύμβολα της τυραννίας, με τα οποία οι τύραννοι προσπαθούν να επιβληθούν στους αντιρρησίες και στους πολίτες.

 

Η παρουσία του Ερμή στην τραγωδία αποτελεί την κορύφωση της έντασης και της πίεσης που ασκούν οι θεοί προς τον Προμηθέα να μιλήσει. Ταυτόχρονα, όμως, θέλει να εξυψώσει την ψυχική αντοχή του Προμηθέα και την αποφασιστικότητά του να μη λυγίσει μπροστά στη σκληρότητα του Δία. Βλέποντας, λοιπόν, οι θεατές την αντίθεση αυτή, πλημμυρίζουν θαυμασμό και συμπόνια για τον αγωνιστή και ήρωα Προμηθέα, οργή και αγανάκτηση για τον αμετάπειστο και κακόψυχο αρχομανή Δία και απέχθεια για το «συμβιβασμένο υποτακτικό» του, Ερμή.

 

Οι παράγοντες, όμως, που καθορίζουν τη συμπεριφορά του Ερμή και του Προμηθέα, είναι η διαφορετική θέση και οι αλλιώτικες αντιλήψεις που ο καθένας τους πρεσβεύει. Πριν προχωρήσουμε, ας δώσουμε σε γενικές γραμμές τους χαρακτήρες τους: Διπλωματικά εύστροφος ο ηθικά κατώτερος και συμβιβασμένος δούλος της ύλης Ερμής στρέφει τα λόγια του Προμηθέα όπως τον συμφέρει για να στηρίξει το γεμάτο ειρωνείες κατηγορητήριο ενάντια στον ανώτερο ηθικά, αλύγιστο, ασυμβίβαστο και ευθύ Προμηθέα.

 

Ο Ερμής εκπροσωπεί τους νέους θεούς (νέοι… πέργαμα). Οι νέοι αυτοί έχουν επικεφαλής το Δία, που ανέτρεψε τους παλαιότερους θεούς. Επειδή ο Δίας έχει απόλυτη δύναμη, γι’ αυτό και ο Ερμής ως εκπρόσωπός του (πιστός άγγελος) έχει συναίσθηση της ανωτερότητάς του, σε σχέση με τον Προμηθέα. Η υλική δύναμη, που αντιπροσωπεύει ο Ερμής, είναι ανώτερη από την ηθική ή την εμπειρία και τη σύνεση του Προμηθέα. Έτσι τουλάχιστον, τουλάχιστον, ο Ερμής. Επειδή, όμως, η δύναμη αυτή είναι πολύ σημαντική για κάθε νέο θεό, υπάρχει παντού και πάντοτε ο φόβος και η ανησυχία μήπως η δύναμη κάποτε χαθεί. Ο φόβος αυτός προέρχεται, συνήθως, από την άγνοια και την απειρία που χαρακτηρίζουν τα νέα καθεστώτα.

 

Ο Ερμής κοιτάζει μονάχα την πρόσκαιρη καλοπέραση κοντά στους θεούς, αυτό, άλλωστε, αναφέρει και στον Προμηθέα, λέγοντάς του τι έχασε με την αμαρτία του (είης φορητός ουκ αν, ει πράσσοις καλώς). Εμφανίζεται ακόμα ως εξωτερικά ελεύθερος, ενώ στην πραγματικότητα είναι παις, υπηρέτης, ανόητος, εσωτερικά δέσμιος – εξαγορασμένη συνείδηση, ανελεύθερος.

 

Απέναντι σ’ αυτά, ο Προμηθεύς, διαθέτοντας την ηθική δύναμη και τη γνώση – εμπειρία, κατηγορεί ως μη συνετό τον Ερμή. Πραγματικά, η φρονιμάδα παύει να είναι αρετή των συμβιβασμένων και των δούλων, όπως είναι ο Ερμής. Ο Προμηθεύς, προβάλλοντας τη σιγουριά του για το κακό που θα έρθει στους θεούς (επόψομαι), τονίζει και, συνάμα, σαρκάζει τη νεανική αμυαλιά και ανωριμότητα του αγγελιοφόρου – υπηρέτη τους.

 

Τελειώνοντας, ενώ ο Προμηθεύς φαίνεται εξωτερικά δεσμώτης και δεμένος στο βράχο του Καυκάσου υπομένει το μαρτύριο που τον καταδίκασαν οι θεοί, στην πραγματικότητα, προβάλλει ανώτερος, καθώς είναι εσωτερικά ελεύθερος, ηθικά ακέραιος και ασυμβίβαστος χαρακτήρας, πληρώνοντας έτσι το «τίμημα» μιας ευεργεσίας και τη θεία και ανθρώπινη αχαριστία.