Η σχέση μου με τα Μαθηματικά ήταν πάντα η χειρότερη προς μεγάλη λύπη του καθηγητή μου, που συνήθιζε να μου επαναλαμβάνει την απορία του, πώς γίνεται να παίρνω 20 σε αρχαίο άγνωστο κείμενο και να μη νιώθω να λύσω ούτε μια εξίσωση.
Στα πρώτα βήματα της καριέρας μου βρήκα μια μέρα πάνω στο γραφείο μου ένα βιβλίο Μαθηματικών και πριν το ξορκίσω μου τράβηξε το ενδιαφέρον μια εικόνα στο εξώφυλλο. Ήταν ένα έργο τέχνης και μάλιστα με την υπογραφή της αξέχαστης και μοναδικής Λιλής Στεφανάκη – Αντωνιάδου.
Το πήρα στο χέρι και το ξεφύλλισα γεμάτη ενδιαφέρον. Γιατί μέσα από ασκήσεις και γραφήματα έπαιρνε ο αναγνώστης ανάσα με μικρά και μεγάλα ζωγραφικά έργα αλλά και αριστουργηματικές μινιατούρες. Έτσι γνώρισα τον εκδοτικό οίκο ΑΙΘΡΑ και κυρίως τον εμπνευστή αυτής της πρωτοβουλίας τον Ευάγγελο Σπανδάγο.
Έναν Ρεθεμνιώτη που αντιπροσώπευε επάξια το Ρέθυμνο των Γραμμάτων, έναν από τους πλέον πολυβραβευμένους επιστήμονες του ελληνικού χώρου. Μια μεγάλη μορφή, που με το όραμα που διέθετε μας έδινε πάντα αξιοπρόσεκτα έργα, ενώ οι ανακοινώσεις του μετά από σοβαρή έρευνα μας ξάφνιαζαν και γίνονταν αφορμή για πολλές συζητήσεις αλλά και κόντρες ακόμα ανάμεσα στους ειδικούς.
Ο πολυσήμαντος αυτός επιστήμονας που έφυγε πρόσφατα σε ηλικία 80 χρόνων γεννήθηκε στο Ρέθυμνο στις 21 Αυγούστου 1940. Ο παππούς του Ευάγγελος Σπανδάγος είχε κατάστημα με είδη πολυτελείας στην οδό Αρκαδίου και ήταν εκδότης της Βενιζελικής εφημερίδας «Ο Αγών». Η γιαγιά του Περσεφόνη Τσαγκαράκη είχε γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη αλλά ο πατέρας της Φραγκίσκος Τσαγκαράκης είχε γεννηθεί στους Λαμπιώτες Αμαρίου και σε ηλικία 20 ετών εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Ο πατέρας του Κωνσταντίνος Σπανδάγος είχε σπουδάσει ηλεκτρονικός και είχε ιδρύσει την πρώτη βιοτεχνία ραδιοφώνων το 1946 στο Ρέθυμνο και Χανιά. Δημιούργησε και τον πρώτο ερασιτεχνικό ραδιοφωνικό σταθμό στην Κρήτη. Κατά τη διάρκεια της κατοχής επισκεύαζε τους ασυρμάτους των ανταρτών και είχε λάβει ενεργό μέλος στην Εθνική Αντίσταση. Για τη δράση του αυτή παρασημοφορήθηκε από το υπουργείο Εθνικής Άμυνας.
Ο Ευάγγελος Σπανδάγος υπήρξε ο πρώτος μαθηματικός, που ως καθηγητής και συγγραφέας βοηθημάτων εισήγαγε τη μεθοδολογία στην επίλυση μαθηματικών προβλημάτων και εξέδωσε βιβλία που βοήθησαν πολλές γενιές μαθητών να μυηθούν στα μυστικά των μαθηματικών και να επιτύχουν στις εισαγωγικές εξετάσεις. Το βιβλίο του Συναρτήσεις, Παράγωγοι, Ολοκληρώματα τον καθιέρωσε ως συγγραφέα και φροντιστή. Εκτός από τα μαθητικά βοηθήματα, έχει εκδώσει σειρά βοηθημάτων για μαθητές και φοιτητές, καθώς και πολλές εργασίες σχετικές με τις θετικές επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα. Συνολικά συνέγραψε περισσότερα από 165 βιβλία. Για το συγγραφικό του έργο βραβεύτηκε δύο φορές από την Ακαδημία Αθηνών. Επίσης, δημοσίευσε πολλά άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά που αναφέρονται στις θετικές επιστήμες (μαθηματικά, αστρονομία, φυσική, χημεία, ιατρική) στην Αρχαία Ελλάδα.
Η αρχαία ελληνική μαθηματική
Από τον Μάιο του 2000 και μετά είχε καταστήσει προσιτή στο νεοελληνικό κοινό την αρχαία ελληνική μαθηματική και αστρονομική γραμματεία, δεδομένου ότι παρουσίασε για πρώτη φορά στη νεότερη Ελλάδα 38 άγνωστα στο ευρύ κοινό έργα Αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών, φυσικών και αστρονόμων. Οι αποκαταστάσεις των αρχαίων κειμένων, οι αποδόσεις στη νεοελληνική και ο δύσκολος σχολιασμός ήταν δικό του έργο. Παράλληλα, πραγματοποίησε έρευνες σε βιβλιοθήκες αραβικών χωρών για τον εντοπισμό χαμένων έργων Αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών και αστρονόμων, που, όμως, έχουν σωθεί σε αραβικούς κώδικες. Και πάντα μας τιμούσε με την ενημέρωση από τους πρώτους για τη δράση του αυτή.
Υπηρέτησε επί 28 χρόνια στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Τα τελευταία χρόνια της εκπαιδευτικής του σταδιοδρομίας υπηρετούσε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Υπήρξε ιδρυτής του φυσικομαθηματικού βιβλιοπωλείου και εκδοτικού οίκου – εκδόσεις «Αίθρα», το οποίο τώρα διευθύνει η θυγατέρα του, μαθηματικός και συγγραφέας Ρούλα Σπανδάγου.
Ήταν ενεργό μέλος της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας, της ΔΑΚΕ Μαθηματικών, καθώς και πολλών πολιτιστικών και επιστημονικών συλλόγων.
Ίδρυσε επίσης τον Όμιλο για την προβολή των αρχαίων ελληνικών μαθηματικών. Για περισσότερα από 15 χρόνια υπήρξε ο παραγωγός και παρουσιαστής της εβδομαδιαίας τηλεοπτικής επιστημονικής εκπομπής Όπερ έδει ποιήσαι του HighTV.
Σπουδαίος δάσκαλος είχε την ικανότητα να είναι αυστηρός και δίκαιος, αλλά ταυτόχρονα προσιτός και αγαπητός στους μαθητές του. Αγαπούσε την καινοτομία και την δια βίου μάθηση. Είχε διδάξει Ευκλείδειο Γεωμετρία από το πρωτότυπο αρχαιο-ελληνικό κείμενο σε μαθητές του γυμνασίου του Πειραματικού Σχολείου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1980 έως τον θάνατό του είχε εκδώσει δύο ποιητικές συλλογές με τίτλους «Ουσιώδεις Ασυνέχειες» και «Απροσδιόριστες μορφές με αόριστες ολοκληρώσεις», καθώς και πέντε συλλογές διηγημάτων με τίτλους «Αντίστροφες απεικονίσεις», «Ματωμένα θεωρήματα», «Απροσδιόριστες προσεγγίσεις», «Υπό ευρεία έννοια» και «Αποκλίνουσες ακολουθίες».
Πολυάριθμες διακρίσεις
Πολυάριθμες ήταν οι διακρίσεις και βραβεύσεις του Ευάγγελου Σπανδάγου. Αναλυτικότερα:
Τον Ιούνιο του 1997 βραβεύθηκε στο Παρίσι από τον Παγκόσμιο Όμιλο για τη Μελέτη των Αρχαίων Πολιτισμών, για τις εργασίες του τις σχετικές με τα χαμένα έργα των Αρχαίων Ελλήνων θετικών επιστημόνων. Ειδικότερα, βραβεύθηκε για την ανακάλυψη στην πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη της πόλης Πάτνα των Ινδιών του χαμένου έργου του Διογένους του Απολλωνιάτου «Μετεωρολογία» (5ος αι. π.Χ.). Τον Δεκέμβριο του 2000 βραβεύθηκε από την Ακαδημία Αθηνών για το βιβλίο του «Η ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή». Τον Απρίλιο του 2002 η γενέτειρά του, το Ρέθυμνο, τον τίμησε για το πλούσιο και πολυσχιδές συγγραφικό του έργο και την όλη συμβολή του στη διάδοση της αρχαίας ελληνικής Επιστήμης. Τον Αύγουστο του 2002 ο Δήμος Δεσφίνας (Ιτέας) του απένειμε το χρυσό έμβλημα της πόλεως. Τον Δεκέμβριο του 2004 βραβεύθηκε από την Εταιρεία Ελλήνων Φιλολόγων. Τον Ιούνιο του 2005 βραβεύθηκε από τον Δήμο Χαλανδρίου. Τον Νοέμβριο του 2005 βραβεύθηκε από το Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον Αύγουστο του 2007 βραβεύθηκε για δεύτερη φορά από τον Δήμο Ρεθύμνης. Τον Οκτώβριο του 2007 του απονεμήθηκε η ανώτατη τιμητική Λαϊονική διάκριση (Melvin Jones Fellowship). Τον Δεκέμβριο του 2007 βραβεύθηκε για δεύτερη φορά από την Ακαδημία Αθηνών για τις εργασίες του τις σχετικές με τις θετικές επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα. Τον Ιανουάριο του 2008 βραβεύθηκε από τον Σύνδεσμο Κρητών Επιστημόνων. Τον Ιανουάριο του 2009 πήρε το πρώτο βραβείο του Πανελλήνιου Διαγωνισμού Διηγήματος από την Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών. Τον Αύγουστο του 2009 βραβεύθηκε από την κοινότητα της Αρχαίας Ελεύθερνας του Νομού Ρεθύμνης. Τον Οκτώβριο του 2009 βραβεύθηκε από την Ένωση Ελλήνων Φυσικών. Τον Νοέμβριο του 2009 βραβεύθηκε από την Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος. Τον Δεκέμβριο του 2009 πήρε το πρώτο βραβείο του Πανελλήνιου Διαγωνισμού Ποίησης από την Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών. Τον Ιανουάριο του 2010 του απονεμήθηκε το Χρυσό Μετάλλιο Πνευματικής Αξίας Α΄ Τάξεως από την Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών. Τον Απρίλιο του 2010 βραβεύθηκε από τον Δήμο Νέας Βύσσας του Νομού Έβρου. Τον Απρίλιο του 2011 ο ιστορικός Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» του απένειμε την ανώτατη τιμητική διάκριση του Συλλόγου, το χρυσό μετάλλιο του «Ηνιόχου των Δελφών», και τον ανεκήρυξε επίτιμο μέλος του. Την 1η Νοεμβρίου 2011 βραβεύθηκε από τον δήμαρχο και το δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Αμαρουσίου, στον οποίο διαμένει (αν και δημότης Αθηναίων). Στις 2 Φεβρουαρίου 2013 βραβεύθηκε από τον σύλλογο αποφοίτων του Πειραματικού Σχολείου Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον Ιούλιο του 2014 βραβεύθηκε από την Παγκρήτιο Ένωση για τη συμβολή του στην προβολή του Ρεθύμνιου φυσικού φιλοσόφου Διογένους του Απολλωνιάτου, και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους από τον Ελληνικό Πολιτιστικό Όμιλο Κυπρίων Ελλάδος (ΕΠΟΚ). Στις 18 Ιουνίου 2018 το Δ.Σ. της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας, με την ευκαιρία του εορτασμού των 100 ετών από την ίδρυσή της, βράβευσε τον Ευάγγελο Σπανδάγο για το μεγάλο έργο του στα αρχαία ελληνικά μαθηματικά.
Ο Βαγγέλης Σπανδάγος θα μπορούσε να απολαμβάνει την καταξίωση του μόχθου του στον εκδοτικό τομέα, να συμμετέχει σε διεθνή συνέδρια της επιστήμης του προβάλλοντας τις άπειρες διακρίσεις του, να χαίρεται την οικογένειά του, να προγραμματίζει τα ταξίδια της αναψυχής του και να ποζάρει πρώτος σε κάθε κοσμική εκδήλωση.
Εκείνος όμως συνέχιζε να μας διδάσκει με το έργο ζωής του πως η Αρχαία Ελλάδα δεν είναι μόνο «πέτρες και μάρμαρα», γι’ αυτό και ανάλωσε τα καλύτερα χρόνια του για ν’ ανασύρει από τη λήθη κλασικούς της Μαθηματικής Επιστήμης και της Αστρονομίας, που σπάνια γίνεται αναφορά στη ζωή και το έργο τους.
Όπως σωστά είχε επισημάνει ο Στέφανος Κρίκκης σε παλαιότερο εκτενές δημοσίευμά του στα «Νέα» των Αθηνών:
«Αν ξαφνικά χτυπούσε το τηλέφωνο και κάποιος φίλος του έλεγε ότι σε μια βιβλιοθήκη του εξωτερικού βρίσκεται ένας αραβικός κώδικας, που κρύβει μέσα του ένα κείμενο κάποιου «άγνωστου» αρχαίου Έλληνα μαθηματικού, τότε το πιο πιθανό θα ήταν ο Ευάγγελος Σπανδάγος να πάρει επιτόπου ταξί για το αεροδρόμιο, ξεχνώντας ακόμα και να κατεβάσει τα στόρια στο βιβλιοπωλείο».
Αυτός είναι ακριβώς ο Βαγγέλης Σπανδάγος που το πάθος του για τους αρχαίους Έλληνες θετικούς επιστήμονες τον ώθησε να εγκαταλείψει πρόωρα την έδρα και να επιδοθεί στην έρευνα με παράλληλη ενασχόληση στο βιβλιοπωλείο του με τις εξαιρετικές εκδόσεις Μαθηματικών και Φυσικής, όπου ανάμεσα στις ασκήσεις και στα θεωρήματα θα βρει ο μαθητής και απανθίσματα ποίησης, έτσι για να «φλερτάρει» τα ενδιαφέροντά του και η λογοτεχνία μήπως και…
Το πάθος του αυτό συμμερίζεται η κόρη του Ρούλα επίσης μαθηματικός.
Κι έτσι παρουσιάστηκε το έργο αρχαίων Ελλήνων επιστημόνων Μαθηματικών και Αστρονομίας, που μέχρι σήμερα δεν είχε αποδοθεί στα νεοελληνικά ή δεν βρισκόταν καθόλου στα βιβλιοπωλεία της χώρας.
Αφορμή ένας Ινδός καθηγητής
Ο μεγάλος αγώνας για τον Βαγγέλη Σπανδάγο άρχισε ωστόσο όταν σε μια τυχαία του επικοινωνία με έναν Ινδό καθηγητή Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της πόλης Πάτνα, η οποία βρίσκεται στη δυτική πλευρά της χώρας, ανύποπτος εκείνος για τη «φωτιά που θα του άναβε» τον ενημέρωσε ότι βρήκε μια εργασία που σίγουρα θα τον ενδιέφερε.
«Έψαχνα του είπε να βρω καταχωνιασμένο σε αραβικούς κώδικες ένα χαμένο έργο ενός αρχαίου μαθηματικού, του Μενελάου, και εντελώς κατά τύχη έπεσα πάνω στην επίσης χαμένη αστρονομική -μετεωρολογική εργασία του Διογένη του Απολωνιάτη, που είχε γεννηθεί τον 5ο π.Χ αι. στην Απολλωνά του Νομού Ρεθύμνου».
«Επέμενα, μου έλεγε, διότι πιστεύω ότι η Αρχαία Ελλάδα δεν είναι μόνο πέτρες και μάρμαρα, ούτε μόνο οι καλές τέχνες. Είναι η Αρχαία Ελληνική Μαθηματική και Αστρονομική Γραμματεία. Έπειτα το Ρέθυμνο, η Κρήτη γενικά, δεν είναι Μινωικός μόνο πολιτισμός. Είναι και κλασσικός πολιτισμός της Αρχαίας Ελλάδος. Για τον Διογένη τον Απολλωνιάτη, ο οποίος ήταν αφανής στον τόπο του, άγνωστος τελείως, η ευθύνη μας απέναντι στην ιστορία μας με έκανε να παλέψω με τόσο πείσμα. Δεν μπορεί να στήνουμε ένα Αναγεννησιακό Φεστιβάλ το οποίο έχει τις ρίζες στην Ενετοκρατία και να ξεχνάμε έναν από τους μεγαλύτερους φυσικούς προσωκρατικούς φιλόσοφους όπως ήταν ο Διογένης ο Απολλωνιάτης.
Έβγαλα το βιβλίο για τον Διογένη τον Απολλωνιάτη για πρώτη φορά. Και έχω σώσει το έργο του, ότι δηλαδή έχει σωθεί από το έργο του, πλην όμως πέσαμε και πάλι στο τέλμα.
Ο Ευάγγελος Σπανδάγος δεν σταμάτησε ποτέ να προβάλει το Ρέθυμνο και να παίρνει πρωτοβουλίες για εκδηλώσεις που θα το οδηγούσαν μεσούρανα. Δυστυχώς όμως. Οι πίκρες που δοκίμασε ήταν πολλές.
Ένα παράδειγμα που μου έφερε πριν από μερικά χρόνια όταν συζητούσαμε για τις περιπέτειές του αυτές.
Κάποιοι Κρήτες μέλη του Παγκόσμιου Ομίλου για την προβολή των Αρχαίων Ελληνικών Μαθηματικών, από Αμερική και Αυστραλία, δεύτερης και τρίτης γενιάς ομογενείς αλλά με αγάπη για τον τόπο εισηγήθηκαν στο προεδρείο του Ομίλου να γίνει με δικές τους δαπάνες ένα συνεδριακό κέντρο, στην Αρχαία Ελεύθερνα. Ενθουσιαστήκανε με την ιδέα και κάποιος από το προεδρείο, ζήτησε τηλεφωνικά από το τότε δήμαρχο Αρκαδίου να γίνει μια εκδήλωση σχετική ώστε να προχωρήσουνε στις διαδικασίες εξεύρεσης οικοπεδικού χώρου και να γίνει το συνεδριακό κέντρο. Κανένας δεν απάντησε. Κανένας.
Έτσι χάθηκε μια ευκαιρία για ένα έργο σημαντικό στον τόπο μας και μάλιστα χωρίς να στοιχίσει στο ελληνικό δημόσιο ούτε μισό ευρώ. Είμαστε άξιοι της τύχης μας.
Αντίθετα ο δήμαρχος Ρεθύμνου κ. Γιώργος Μαρινάκης δεχόταν πάντα με χαρά τον Ευάγγελο Σπανδάγο και άκουγε με ενδιαφέρον τις προτάσεις του. Ίσως αν είχε τότε που γίνονται οι σκέψεις αυτές αρμοδιότητα να παρέμβει να έβλεπε κι ο Σπανδάγος τα όνειρά του για τον τόπο να εκπληρώνονται.
Ιδιαίτερα εκείνο το συνεδριακό κέντρο που τον είχε πονέσει πολύ, επειδή έβλεπε πόσο είχε ωφελήσει τη Σάμο ένα παρόμοιο έργο. Πίστευε στον συνεδριακό τουρισμό γι αυτό νοιαζόταν να βοηθήσει το Ρέθυμνο να επωφεληθεί.
Ο Ευάγγελος Σπανδάγος έφυγε από ανακοπή καρδιάς εκεί στο μετερίζι του. Εργαζόταν όταν τον διέκοψε ο θάνατος.
Μένουμε με την απορία πως είναι δυνατόν ένας τόσο σημαντικός επιστήμονας να αντιμετωπίστηκε μετά θάνατον όπως κάθε απόδημος με τον οποίο μας συνδέει μια συναισθηματική σχέση, ενώ ο δήμος τον είχε τιμήσει αρκετές φορές στο παρελθόν.
Περιμέναμε κάποιες εκδηλώσεις έστω και διαδικτυακά, λόγω πανδημίας. Τίποτα όμως. Κοιτούσα την ατέλειωτη σειρά των βιβλίων του και αναρωτιόμουν «Μέχρι πότε θα ξεχνάμε το ηθικό μας χρέος απέναντι στους Ρεθεμνιώτες που τιμούν τον τόπο τους όπως ο Ευάγγελος Σπανδάγος». Δυστυχώς αυτή είναι η μοίρα των σπουδαίων και των οραματιστών. Όσο ζουν να πικραίνονται με τη μιζέρια ψυχής που συναντούν στις μεγάλες τους προσπάθειες κι όταν πεθάνουν να αντιδρούμε μετά τα τυπικά, τα κοινωνικά, τα επιφανειακά για τη δημιουργία εντυπώσεων σαν να μην τους γνωρίσαμε ποτέ. Σαν να μην ασχολήθηκαν με τον τόπο αυτό.
Μπήκε και ο Ευάγγελος Σπανδάγος στην κατηγορία αυτή. Το «Πολιτιστικό Ρέθυμνο» ετοιμάζει βέβαια τη γωνιά του όπως του πρέπει. Κάποτε όμως και η πόλη του πρέπει να του εκφράσει τις ευχαριστίες γιατί ποτέ δεν την ξέχασε και πάντα χαιρόταν να συνδέει τις επιτυχίες του με το όνομα του Ρεθύμνου.
