Ούτε που μπορούσε να φανταστεί ο Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, Χρύσανθος Τσεπετάκης, (1911-1915) τι θα άκουγε από τις τέσσερις ερίτιμες κυρίες του Ρεθύμνου, που είχαν ζητήσει ακρόαση.Ήταν από τα μεγαλύτερα «τζάκια» της πόλης και η αναφορά και μόνο στο όνομα της οικογενείας τους προκαλούσε το γενικό σεβασμό.
Ιουλία Πετυχάκη, Φερενίκη Βαλαρή, Ευαγγελία Μαραγκουδάκη και Μαρία Καστρινογιαννάκη.Πανέμορφες, κομψότατες και όπως πάντα άψογες σε συμπεριφορά, αντάξια της καταγωγής τους, οι τέσσερις αρχοντοπούλες, παρουσιάστηκαν στον Δεσπότη ζητώντας την ευλογία του.
Μετά την ανταλλαγή των τυπικών κάθε επίσκεψης στην αρχή, ήρθαν και στο σκοπό της επίσκεψης. Ευτυχώς μόνο που εκείνη τη στιγμή δεν έπινε νερό ο προκαθήμενος της Εκκλησίας των Ρεθυμνίων γιατί θα είχε …πνιγεί…
Μα άκουσε καλά; Ζητούσαν την ευλογία του για να ιδρύσουν σύλλογο; Να ιδρύσουν σύλλογο γυναίκες πράγμα; Πάει χάλασε ο κόσμος.
Η ανατολή του 20ου αιώνα εύρισκε και τη γυναίκα του Ρεθύμνου στα κοινωνικά πλαίσια που περιόριζαν κάθε δραστηριότητα εκτός κουζίνας.
Ούτε τα παράθυρα επιτρεπόταν να ανοίξει. Από τις γρίλιες έβλεπαν στο δρόμο κι ό,τι έπαιρνε η ματιά της. Ακόμα και τα ψώνια αναλάμβαναν οι άνδρες του σπιτιού.
Ο εκκλησιασμός βέβαια και οι φιλικές επισκέψεις σε περίοδο εορτών ήταν μια ευκαιρία να δουν λίγο κόσμο κι εκείνες οι έρημες. Και πάλι όμως θα έπρεπε να προσέχουν ακόμα και που ρίχνουν το βλέμμα τους. Γιατί δεν ήθελε και πολύ να τους «βγει» το όνομα. Κι αυτό ο πάτερ φαμίλιας δεν θα το συγχωρούσε. Για μια υπόληψη ζούσαν όλοι. Επέμεναν μάλιστα στην τήρηση των κανόνων ευπρέπειας για να βρουν εύκολα κι ένα σύζυγο που θα απάλλασσε πατέρα και άρρενες αδελφούς από την ύψιστη υποχρέωση της αποκατάστασης κόρης και αδελφής τομέας μάλιστα που η γυναίκα δεν είχε δικαίωμα επιλογής. Δεν υπερέβαλαν καθόλου οι προγιαγιάδες που έλεγαν, πως την ημέρα του γάμου τους έβλεπαν, με ποιον επρόκειτο να περάσουν το υπόλοιπο του βίου τους.
Έτσι είχαν τα πράγματα κι ήταν επόμενο να θέλει ο Επίσκοπος να κάνει το σταυρό του στο άκουσμα του αιτήματος.
Αυτή δηλαδή η Ιουλία Πετυχάκη -που είχε αναλάβει το ρόλο της εισηγήτριας- δεν είχε το Θεό της. Γνωστή βέβαια η ανυπότακτη φύση της, που έβαζε σε πρώτη προτεραιότητα το διάβασμα από το κέντημα ή το πλεκτό της. Ήταν όμως τόσο υπεύθυνο άτομο που της συγχωρούσαν όλοι τη «λόξα» της αυτή δηλαδή την δια βίου μάθηση. Έτσι όμως είχε καταφέρει να πάρει το πτυχίο της δασκάλας. Το πρώτο μάλιστα που δόθηκε σε Ρεθεμνιωτοπούλα.
Βέβαια δεν ήταν άμοιρος ευθυνών, για την εν γένει συμπεριφορά και τις κοινωνικές ευαισθησίες της, ο σύζυγός της Κωνσταντίνος Πετυχάκης, υποπρόξενος της Ιταλίας. Είχε βαλθεί κι αυτός να αναβαθμίσει το πνευματικό επίπεδο των Ρεθεμνιωτών με την ίδρυση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου το 1899 και βρήκε στη σύζυγό του μια εξαιρετική συμπαραστάτισσα και ικανή βοηθό.
Πώς λοιπόν τώρα η Ιουλία να μην έχει πάρει αέρα και να θέλει με όμοιές της, σε φεμινιστικές αντιλήψεις αρχοντοπούλες, να ιδρύσει και σύλλογο;
Και τι σύλλογος θα ήταν αυτός;
– Φιλανθρωπικός Σεβασμιότατε. Δεν βλέπετε οία κατάστασις επικρατεί γύρω μας; Πώς είναι δυνατόν να ζώμεν εις τα ανέσεις ενώ τόσοι συνάνθρωποί μας λιμοκτονούν;
Ο Χρύσανθος τιμώντας και την ιεροσύνη του δεν μπορούσε να αμφισβητήσει τα λεγόμενα της Πετυχάκη. Είχε το δίκιο της. Γεγονός ήταν ότι μετά την αποχώρηση των Ρώσων είχε πέσει κατάρα στην πόλη.
Από τα στιγμή που σταμάτησε να στήνεται καζάνι για τους αναξιοπαθούντες, ο λαός στέναζε από την πείνα. Αλίμονο σε κείνο που δεν είχε τις δυνάμεις να εξασφαλίσει με οποιοδήποτε τρόπο ένα μεροκάματο.
Δεν είχε ούτε ξεροκόμματο για να δαμάσει την πείνα που κατέτρωγε τα σωθικά του.
Και η κατάσταση επιδεινώθηκε με την επιστράτευση του 1912. Με τον άνδρα και το γιο στο μέτωπο πώς να συντηρηθεί η οικογένεια;
Η ισχύς εν τη ενώσει
Οι τέσσερις αρχόντισσες του Ρεθύμνου δεν άντεχαν την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί. Και αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να πετύχουν κάτι υπέρ αυτών των δυστυχισμένων με την ευλογία της Εκκλησίας φυσικά.
Ο Χρύσανθος μετά από τέτοια ισχυρή επιχειρηματολογία, δεν μπορούσε να αρνηθεί τη βοήθειά του στις κυρίες. Δέχτηκε με προθυμία να ηγηθεί του συλλόγου.
Έτσι ιδρύθηκε το 1912 ο σύλλογος Κυριών με πρόεδρο τον Επίσκοπο, αντιπροέδρους την Ιουλία Πετυχάκη και την Φερενίκη Βαλαρή, ταμία την Ευαγγελία Μαραγκουδάκη και γραμματέα τη Μαρία Καστρινογιαννάκη.
Η ίδρυση του συλλόγου προκάλεσε σάλο στην τοπική κοινωνία, όπως ήταν αναμενόμενο αν και φαινόταν σαν μια προέκταση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου με φιλανθρωπικό χαρακτήρα. Ακόμα όμως και οι ενάντιοι της κίνησης αυτής δεν δίστασαν να βάλουν βαθειά το χέρι στην τσέπη, όταν έπρεπε και να φέρουν την μεγάλη άνοιξη στο ταμείο του συλλόγου.
Τα σεβαστά ποσά που συγκεντρώθηκαν με την άριστη διαχείριση των Κυριών και του Επισκόπου φυσικά, εξασφάλισαν τροφή σε πολλές οικογένειες και έφεραν ξανά το χαμόγελο στα χαμόσπιτα της πόλης. Πώς γινόταν τώρα η διανομή; Με βαθειά χριστιανική αντίληψη. Δεν γνώριζε η δεξιά τι ποιούσε η αριστερά.
Με απόλυτη μυστικότητα δίδονταν τα βοηθήματα και πολλές φορές μέσα στη νύχτα στα σπίτια που είχαν ανάγκη.
Έτσι τα μέλη του συλλόγου Κυριών εκτός από βοήθεια έδιναν κι ένα μάθημα σωστής άσκησης φιλανθρωπίας, που θα πρέπει να το προσέξουν και ορισμένοι σημερινοί φορείς που έμαθαν να προσφέρουν on camera, όποτε η επικαιρότητα εξασφαλίζει μεγαλύτερη προβολή.
Σύλλογος με υψηλούς σκοπούς
Ο γνωστός συμπολίτης φιλόλογος-θεολόγος-ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας κ. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης έχοντας μελετήσει το καταστατικό του συλλόγου μας συνοψίζει σε σημείωμά του και τους σκοπούς που ήταν:
«η παροχή εργασίας εις απόρους γυναίκας· η περίθαλψις απόρων και απροστάτευτων οικογενειών· η διανομή υφάσματος εκ του υφαντουργείου εις ορφανά κατά τας εορτάς των Χριστουγέννων· η απονομή βραβείου αναλόγου των πόρων εις την αριστεύουσαν μαθήτριαν ορφανήν πατρός πεσόντος εν τοις τελευταίοις πολέμοις (βέβαια, εννοεί τους Βαλκανικούς) και η μηνιαία συνδρομή προς αποπεράτωσιν των σπουδών της αναλόγως των πόρων του Συλλόγου· η επίσκεψις και περιποίησις εν τοις ιδίοις οίκοις νοσηλευομένων πενήτων και η μέριμνα περί των εγκαταλελειμμένων υπάρξεων και η πρακτική διδασκαλία των υπηρετριών κατά Κυριακήν».
Με τον καιρό εκτός από φιλανθρωπικό ο σύλλογος απέκτησε και πολιτιστικό σκοπό με ιδιαίτερο βάρος στη μουσική παιδεία των νέων. Ο τομέας αυτός ανατέθηκε στον μουσικοδιδάσκαλο Ιωάννη Παρίδη που εργάστηκε με συνέπεια για την επιτυχία του στόχου.
Εορτή του ο Σύλλογος είχε ορίσει την 28η Οκτωβρίου, εορτή των Ρεθυμνίων αγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων και η σφραγίδα του έφερε «σταυρόν εν τω μέσω, με στέφανον επί κεφαλής και πέριξ τας λέξεις «Σύλλογος Κυριών Ρεθύμνης» (βλ. άρθρα 21 και 23 του Καταστατικού).
Ο κ. Παπαδάκης μας πληροφορεί για την πρώτη λογοδοσία της Ιουλίας Πετυχάκη που απαγγέλθηκε σε μεγάλη αίθουσα του Δημοτικού Σχολείου στις 26 Φεβρουαρίου 1917.
Από τη λογοδοσία αυτήν πληροφορούμαστε πολλά για την πορεία, τη δράση και την εν γένει προσφορά τού Συλλόγου, ενώ, ταυτόχρονα, με την ίδια λογοδοσία ανακοινώνεται και το τέλος του «Συλλόγου των Κυριών» και η ίδρυση ενός νέου Συλλόγου, που γεννιόταν τη στιγμή, ακριβώς, εκείνη. Ήταν το Λύκειο Ελληνίδων παράρτημα Ρεθύμνου.
Από το 1917 αρχίζει ένας νέος κύκλος δραστηριοτήτων του Συλλόγου Κυριών εξαιρετικής σημασίας για την ποιότητα ζωής των αναξιοπαθούντων Ρεθεμνιωτών.
Στην επανίδρυση αναλαμβάνουν καθήκοντα αντιπροέδρου και πάλι οι Φερενίκη Βαλαρή και Ιουλία Πετυχάκη.
Τα λοιπά μέλη τού επανιδρυθέντος Συλλόγου ήταν:
Ειδική Γραμματέας: Ευαγγελία Μαραγκουδάκη
Ταμίας: Μαρία Πατσουράκη
Σύμβουλοι: Λάουρα Σωτήρχου, Ευτυχία Μυλωνάκη, Ελισάβετ Τρανταλίδου, Μαρία Λουκάκη, Μαρία Καστρινάκη, Υακίνθη Καυγαλάκη, Καλλιόπη Πρεβελάκη, Λεοντίνη Μ. Παπαδάκη, Βικτωρία Κορωνάκη, Όλγα Χ. Ασκούτση, Ελένη Χατζιδάκη, ενώ σε επόμενο Διοικητικό Συμβούλιο τού Συλλόγου συναντάμε και τις κυρίες: Μαρία Κορωνάκη, Χαρίκλεια Σκουλούδη, Λέλα Κούνουπα, Γεωργία Ζακάκη και Μαρία Μοάτσου.
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Σύλλογος Κυριών παρά τις κάποιες στιγμές θεμιτού ανταγωνισμού είχε αγαστή συνεργασία με το Λύκειο Ελληνίδων.
Ιδιαίτερα όταν ήρθαν και οι ξεριζωμένοι της Ιωνίας τα δυο σωματεία μέχρι και το 1960 πρωτοστατούσαν στο κοινωνικό γίγνεσθαι με σημαντική δράση.
Δεν μπορεί να παραληφθεί και η προσφορά τους στην πολιτιστική αναβάθμιση του τόπου με τους χορούς που οργάνωναν και άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις που απέφεραν και έσοδα στο ταμείο τους για να εκπληρώνουν το σκοπό τους. Ήταν μεγάλη ανάσα για τη φιλανθρωπία στο Ρέθυμνο η παρουσία του Συλλόγου Κυριών.
Ενδεικτικό είναι και το παρακάτω κείμενο που δημοσιεύτηκε στην «Κρητική Επιθεώρηση» στις 3 Ιανουαρίου 1940 με τίτλο «Φιλανθρωπία εις Ρέθυμνον».
«Βάλσαμο παρηγορίας εις τας ψυχάς»
Ο Σύλλογος των Κυριών, το λαμπρόν αυτό φιλανθρωπικόν Σωματείον της πόλεώς μας δε ήσκησε ένεκα των εορτών φιλανθρωπίαν αλλά απλώς ενέτεινε την υπέρ των ενδεών και των αναξιοπαθούντων του Νομού μας δράσιν του διότι πολύ προ των Χριστουγέννων αρκεταί χιλιάδες δραχμών εχρησίμευσαν δια να ενσταλάξουν βάλσμον παρηγορίας εις τα ψυχάς εκείνων τους οποίους η ειμαρμένη οδήγησε μέχρι της θύρας των συνανθρώπων των, αλλά και εκείνων οι οποίοι ζουν κλεισμένοι μέσα στην στεγνή δυστυχία τους και πιστεύουν με γλυκιά απαντοχή σε μια αλλαγή του ριζικού.
Δια να καταδειχθή όσα ανωτέρω αναφέραμεν περι δράσεως του Συλλόγου αρκεί να λεχθή ότι κατά τας ημέρας αυτάς εδόθησαν περι τα 120 ζεύγη παπουτσιών εις φτωχά παιδάκια και διανεμήθησαν ανω των 5.000 δρχ. δια βοηθήματα εις πτωχάς και απόρους οικογενείας.
Κάθε έπαινος προς το διοικητικόν Συμβούλιον του Συλλόγου, του οποίου Πρόεδρος είναι ο Θεοφιλέστατος κ. Αθανάσιος Αντιπρόεδρος η κ. Λέλα Κούνουπα και μέλη εκλεκται κυρίαι εκ της εκλεκτωτέρας μερίδος της Κοινωνίας μας είναι περιττό και μόνη τιμή ας είναι η ευγνωμοσύνη εκείνων οι οποίοι εύρος εις την δρασην του Βάλσαμον παρηγορίας δια τα δεινά των το Λύκειο των Ελληνίδων.
Την παραμονή των Χριστουγέννων εγένετο εις την αίθουσαν του Λυκείου των Ελληνίδων σεμνή και ωραία τελετή κατά την οποίαν διενεμήθη ρουχισμός δώρα και γλυκά εις 80 πτωχά παιδάκια των Σχολείων και εξωσχολικά.
Την τελετήν παρηκολούθησαν ο κ. και η κα Νομάρχου, ολόκληρον το Διοικητικόν Συμβούλιον του Λυκείου αποτελούμενον εκ των κυριών Ιουλίας Πετυχάκη Προέδρου, Φερενίκης Βαλαρή Αντιπροέδρου, Ευαγ. Τσαγρή, Μαρίτσας Μανουσάκη, Ελένης Πρεβελάκη, Ιωάννας Τσουδερού, Μαλβίνας Μελιδόνη, Μαρίας Παπαϊωάννου, Άννας Μοάτσου, Έλλης Πετυχάκη, Γεωργίας Μαραγκάκη, Μαρίας Ευ. Μοάτσου, Ζωής Πετυχάκη, και της δίδος Ευ. Δροσάκη ως μελών και διδασκάλισαι των σχολείων εις τα οποία ανήκον τα παιδάκια.
Μετά την διανομήν των ενδυμάτων τα παιδάκια συνεκεντρώθησαν εις το παλκοσένικο της αιθούσης και ετραγούδησαν διαφόρους ύμνους μεταξύ των οποίων τον ύμνο της Νεολαίας και της 4ης Αυγούστου. Επίσης μερικά παιδάκια απήγγελαν ωραιότατα διάφορα ποιήματα. Εις την απαγγελίαν έλαβεν μέρος και αι δίδες Παπαϊωάννου και Αθανασιάδου.
Ακολούθως εγένετο η διανομή των δώρων και των γλυκυσμάτων μετα την οποίαν ο κ. και η κα Νομάρχου ανεχώρησαν, αφού συνεχάρησαν θερμώς το Διοικητικόν Συμβούλιον δια το χριστιανικόν και φιλάνθρωπον έργο του.
Η εφημερίς μας η οποία παρηκολούθουσε το φιλόπολι έργον του Λυκείου από της Ιδρύσεως του μέχρι σήμερον συγχαίρει τούτο και το καλεί εν ονόματι της φιλανθρωπικής παραδόσεως της Κοινωνίας μας να συνεχίσει ολοένα με μεγαλυτέραν διάθεσιν ασκούν ότι ο γλυκύς Ναζωραίος εχαρακτήρισεν εις την μεγαλυτέραν ανθρώπινη αρετήν.
Κ.Α.Κ.
Έδιναν πνοή και στην πολιτιστική ζωή
Στο βιβλίο του «Μια πόλη αναμνήσεις» ο αξέχαστος Θεμιστοκλής Βαλαρής αναφέρει ότι ο σύλλογος των Κυριών στεγαζόταν στην οδό Τσαγρή 34. Εκεί τις παραμονές των εορτών οι κυρίες καλούσαν άπορα παιδάκια και οργάνωναν μικρές γιορτούλες. Έλεγαν τα παιδάκια όποιο ποίημά τους ερχόταν στο μυαλό, κυρίως πατριωτικό, τραγουδούσαν ανάλογα τραγούδια και έπαιρναν με μεγάλη χαρά το λαχνό τους που αντιστοιχούσε σε παιχνίδια τα Χριστούγεννα και γλυκά το Πάσχα.
Αν αυτό δεν ήταν θεάρεστο έργο, να δίνουν χαρά σε δυστυχισμένα παιδιά τέτοιο ποιο;
Για τέσσερα χρόνια οι Κυρίες του Συλλόγου έδιναν χαρά στους πάσχοντες συνανθρώπους. Η επιτυχία του στόχου βοήθησε στην αναθεώρηση πολλών απόψεων για το ρόλο της γυναίκας στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Δειλά δειλά μάλιστα άρχισαν και άλλες γυναίκες να πλησιάζουν το σύλλογο για να προσφέρουν.
Τότε οι ιδρύτριες προχώρησαν σε εκλογές και παραχώρησαν τη θέση τους στις νεότερες να συνεχίσουν. Για τις ίδιες ερχόταν νέα αποστολή από την Καλλιρρόη Σιγανού Παρέν, που έβλεπε στο πρόσωπό τους τις ιδανικές γυναίκες για να οργανώσουν το Λύκειο των Ελληνίδων στην πόλη μας. Και ο χρόνος τη δικαίωσε απόλυτα για τις επιλογές της αυτές.
Φροντίδα για τους στρατιώτες
Εξάλλου και το Σεπτέμβριο του 1940, αναφέρεται μια σπουδαία προσφορά σε μάλλινα ρούχα, γάντια και τσιγάρα που έστειλε ο Σύλλογος Κυριών για τις ανάγκες των Κρητών στρατιωτών που υπηρετούσαν στη μεθόριο. Και υπέφεραν πράγματι από τις καιρικές συνθήκες που ήταν τόσο διαφορετικές από το ήπιο κλίμα της Κρήτης που είχαν συνηθίσει.
Εκεί όμως που ο σύλλογος Κυριών ξεπέρασε κάθε προσδοκία ήταν για τον έρανο που είχε αναλάβει και το Ρέθυμνο για την «Νέα Έλλη».
Ήταν μια σταυροφορία που είχε αναληφθεί μετά τον ύπουλο τορπιλισμό της «Έλλης» την ημέρα της Παναγίας στην Τήνο από τους Ιταλούς, για τη ναυπήγηση νέου πλοίου.
Αν δούμε τις εφημερίδες της εποχής, αντιλαμβανόμαστε το υψηλό πατριωτικό φρόνημα που διακατείχε και τους Ρεθεμνιώτες. Δεν υπάρχει φορέας που να μην έχει καταθέσει τον οβολό του, αν κρίνουμε από τις εκτενείς λίστες με ονόματα και ποσά που δημοσιεύονται στον τοπικό τύπο.
Και από τη σταυροφορία αυτή δεν θα μπορούσε να απουσιάσει ο Σύλλογος Κυριών. Από την αρχή της προσπάθειας ο σύλλογος είχε κατορθώσει να συγκεντρώσει 2.235 δραχμές (σεβαστό για την εποχή ποσόν) που παρέδωσε αμέσως στον τότε νομάρχη Παπαθανασίου για να το στείλει στον Ιωάννη Μεταξά. Στο σχετικό δημοσίευμα αναγράφονται και λεπτομερώς τα ποσά πλάι στα ονόματα των δωρητών.
Ένα ακόμα δείγμα ότι ο σύλλογος λειτουργούσε με απόλυτη διαφάνεια και πρόσφερε πολυσήμαντο έργο.
Στο αφιέρωμά μας αυτό που θα έχει συνέχεια θα αναφερθούμε διεξοδικά στο Λύκειο Ελληνίδων, στην Περιηγητική Λέσχη, στον Όμιλο Βρακοφόρων, στο Σύνδεσμο για τη Διάδοση των Καλών Τεχνών και στο Ωδείο, στη Δημοτική Φιλαρμονική στη ΧΕΝ και σε άλλα σωματεία με πολύπλευρη δράση από την ανατολή του περασμένου αιώνα μέχρι σήμερα. Για να μην ξεχνάμε αυτούς που κοπίασαν για την κοινωνική και πολιτιστική αναβάθμιση του Ρεθύμνου αλλά ελάχιστοι τους θυμούνται πια.
