[3]
Η θέση του Ρεθύμνου ανάμεσα στη θάλασσα και την εκτεταμένη υδρολεκάνη της βόρειας πλευράς του Βρύσινα και των καταπτώσεών του μέχρι την πόλη (περίπου 150 τετραγωνικά χιλιόμετρα), κάνει υποχρεωτική τη διέλευση τεράστιων ποσοτήτων ομβρίων διά μέσου της πόλης από τον χείμαρρο «Ξεροκάμαρο» στον Πλατανιά μέχρι το «Γαλλιανό Φαράγγι» στον Κουρμπέ, είτε μέσα από χειμάρρους είτε επιφανειακά.
Αυτό σημαίνει ότι ένα μήκος 10 περίπου χιλιομέτρων αποτελεί δυνάμει πλημμυρικό μέτωπο.
Ειδικότερα την κυρίως Πόλη διασχίζει ο χείμαρρος «Καμαράκι», η διαδρομή του οποίου επισημαίνεται στις πιο παλιές απεικονίσεις της, όπως στον Άτλαντα Mormori του 16ου αιώνα, σε σχέδιο του Εrcolo Nanni (1613), του Fr. Basilicata (1618), ενός ανώνυμου (1629), του άγνωστου ζωγράφου του Ρεθύμνου, που ο πίνακάς του κοσμεί το Δημαρχείο (μέσα του 17ου αιώνα), του Wilkinson (1850), του Gerola (1900) κ.λ.π.
Η σταθερή αναφορά του κατά τα άλλα ασήμαντου αυτού χειμάρρου στις παλιές απεικονίσεις του Ρεθύμνου ασφαλώς οφείλεται σε γνωστή σε όλους τότε φήμη του ως δημιουργού επικίνδυνων πλημμυρών. Οι παλιότερες συγκεκριμένες αναφορές που έχω υπ’ όψη μου -και τις οφείλω σε δημοσίευμα του τότε διευθυντή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Γιάννη Παπιομύτογλου- είναι οι εξής δύο: Η μια έγινε στις 17 Νοεμβρίου του 1917 και περιγράφεται στον Τύπο της εποχής ως εξής: «Από το μεσημέρι άρχισε να βρέχει καταρρακτωδώς, ενώ κατά τις βραδινές ώρες τα φαινόμενα εντάθηκαν. Η πόλη βρέθηκε να πλέει στο νερό. Επακολούθησε πανδαιμόνιο. Ο κόσμος με πυροβολισμούς και σφυρίγματα ζητούσε βοήθεια. Η οδός Τσάρων (Αρκαδίου) είχε κατακλυστεί από νερά και λάσπες και τα καταστήματα ιδίως της βόρειας πλευράς είχαν μεταβληθεί σε χειμάρρους, αφού το νερό έμπαινε από τη μια είσοδο και έβγαινε από την άλλη».
Η άλλη μεγάλη πλημμύρα της περιόδου εκείνης έγινε στις 19 Δεκεμβρίου 1925, για την οποία ο τότε δήμαρχος Μενέλαος Παπαδάκης, έστειλε στον υπουργό Εσωτερικών το εξής τηλεγράφημα: «Πρωτοφανής θεομηνία και πλημμύρα εκραγείσα προχθές εσπέραν ενταύθα διαρκέσασα επτάωρον κατέστρεψεν αφαντάστως πόλιν Ρεθύμνης. Παρακαλώ ονόματι φιλανθρωπίας και προς λήψιν μέτρων προς σωτηρίαν πόλεως ημιερειπωθείσης ενεργήσετε έλθει Κυβέρνησις αρωγός, Δήμου μη δυνάμενου αντεπεξέλθει λόγω μεγέθους καταστροφής και αν ολόκληρον προϋπολογισμόν αυτού διαθέσει».
Μικρότερες αλλά επίσης καταστροφικές πλημμύρες συνέβαιναν κάθε χρόνο. Έτσι στις 26 Αυγούστου 1920, με αφορμή πρώιμα πρωτοβρόχια, η «Κρητική Επιθεώρηση» έγραφε: «Ένα βρωμορύακον, το περίφημον «Καμαράκι», καταστρέφει κατ’ έτος τους εμπόρους της οδού Αρκαδίου και έχουν γίνει 10 μελέται και επισκέψεις ανωτέρων και κατωτέρων αρχόντων…». Προφανώς και πριν από την περίοδο εκείνη και μετά απ’ αυτήν η δράση του «Καμαρακιού» ήταν καταστροφική.
Στις ημέρες μας έχομε βιώσει τέσσερις καθολικές πλημμύρες στην Παλιά Πόλη, που κάλυψαν και μέρος της Νέας, τις εξής:
• Το 1968, από απόφραξη του «Καμαρακιού» στο ύψος του Δημαρχείου.
• Το 1984, από απόφραξη πάλι του «Καμαρακιού» στο ύψος της οδού Αρκαδίου.
• Το 1991, αρχικά από επιφανειακά όμβρια και στη συνέχεια από απόφραξη του ίδιου χειμάρρου στο ύψος της Αρκαδίου πάλι.
• Το 1999, από επιφανειακά όμβρια μόνο.
Είναι προφανές ότι χρειαζόταν ριζική αντιμετώπιση του πλημμυρικού κινδύνου αρχίζοντας από το πιο ευαίσθητο τμήμα του Ρεθύμνου, την Παλιά Πόλη, και τον κεντρικό οικιστικό πυρήνα του. Οι βασικές εστίες κινδύνου ήσαν οι χείμαρροι που τη διασχίζουν, «Κριάρη», «Καμαράκι», «Συνατσάκη» και «Κόρακα». Ο άλλος πλημμυρικός κίνδυνος ήταν τα όμβρια νερά από τις βόρειες κλιτύες του Βρύσινα, όσα δεν παροχετευόταν στους χειμάρρους, αλλά έρρεαν επιφανειακά από τους δρόμους και τα χωράφια δια μέσου της πόλης προς τη θάλασσα.
Το σχέδιο που κατάρτισα για την αντιμετώπιση των πλημμυρικών κινδύνων, στο μέτρο πάντοτε της ανθρώπινης πρόβλεψης, περιλάμβανε δύο σκέλη:
1. Αντιπλημμυρική Τάφρο για την προστασία του κεντρικού Τομέα της Νέας Πόλης και ολόκληρης της Παλιάς.
2. Αυτοτελές Αντιπλημμυρικό Δίκτυο και Δίκτυο Ομβρίων στην Παλιά Πόλη.
Ας δούμε το πρώτο σκέλος.
Στον στρατό είχα μάθει να διαβάζω τις ισοϋψείς καμπύλες στους χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού, τους μόνους που υπήρχαν τότε. Πήρα έναν της ευρύτερης περιοχής του Ρεθύμνου, από τη θάλασσα μέχρι τον υδροκρίτη του Βρύσινα, και χάραξα τις Λεκάνες Απορροής των χειμάρρων, για να εκτιμήσω τη δυναμικότητα του καθενός. Η μεγαλύτερη είναι του «Συνατσάκη» (3,49 χλμ.2), ακολουθεί το «Καμαράκι» 2,38 χλμ.2), του «Κόρακα» (1,70 χλμ2) και του Κριάρη (ο,72 χλμ.2).
Ιστορικά ο μέγιστος κίνδυνος ήταν το «Καμαράκι», η παροχή του οποίου είχε αποδειχτεί στην πράξη ότι σε περίπτωση ισχυρών βροχοπτώσεων δεν χωρούσε από την επικάλυψή του μεταξύ Λεωφόρου Κουντουριώτη και παραλίας ούτε ήταν δυνατόν υψομετρικά να αυξηθεί η διατομή του, ώστε να χωρέσει. Όταν συντάχθηκε από την Πολυτεχνική Σχολή Θεσσαλονίκης η Μελέτη Αντιπλημμυρικής Προστασίας της πόλης αποδείχτηκε ότι η διατομή των χειμάρρων εκάλυπτε μόλις το 65% των απαιτούμενων ροών («Συνατσάκη» 23 μ2/δλ, «Καμαράκι» 14μ2/δλ και «Κριάρη» 3μ2/δλ). Ήταν μια νάρκη στην καρδιά της Παλιάς Πόλης.
Η ανάγκη για την αντιμετώπιση του διπλού αυτού κινδύνου με οδήγησε στον σχεδιασμό της εκτροπής του χειμάρρου «Καμαράκι» στο ύψος της οδού Μοάτσου δυτικά μέχρι τη θάλασσα και τη συμπλήρωση της εκτροπής με αντιπλημμυρικό αγωγό ανατολικά μέχρι την πλατεία του Ορφανοτροφείου. Έτσι δημιουργείται μια Αντιπλημμυρική Τάφρος από την ανατολική πλευρά του ρέματος «Συνατσάκη» μέχρι τα δυτικά πρανή του λόφου του Τιμίου Σταυρού με πολλά πλεονεκτήματα: Εκτός από την προστασία μέρους της Νέας Πόλης και ολόκληρης της Παλιάς, παραλαμβάνει τον χείμαρρο «Κριάρη» και τον οδηγεί με ασφάλεια στη θάλασσα και, με την ευκαιρία, περιλαμβάνει ένα Κεντρικό Αγωγό Αποχέτευσης που παίρνει τα λύματα της Νέας Πόλης και τα οδηγεί απ’ ευθείας στον Βιολογικό, διαχωρίζοντας τα δίκτυα Παλιάς και Νέας Πόλης, ώστε να μην επιβαρύνεται η Παλιά Πόλη από τα λύματα της Νέας και να μην απαιτείται άντλησή τους.
Σημειώνεται ότι ζήτησα από τους μελετητές η διατομή της εκτροπής να είναι πολύ μεγάλη, αφ’ ενός για να μπορεί να δέχεται ακραία καιρικά φαινόμενα λόγω της γνωστής κλιματικής αλλαγής και αφ’ ετέρου για να μπορεί να δουλέψει μέσα μικρός φορτωτής και φορτηγό αυτοκίνητο για τον καθαρισμό της από φερτές ύλες. Η μόνη απαίτησή της είναι να υπάρχουν επαρκείς εσχάρες υποδοχής επιφανειακών ομβρίων και να διατηρούνται λειτουργικές.
Τη λύση αυτή έθεσα υπ’ όψιν ως πρόταση στην Πολυτεχνική Σχολή Θεσσαλονίκης (καθηγητής Ιάκ. Γκανούλης), η οποία την ενέκρινε, πρόσθεσε δύο Φράγματα Ανάσχεσης Πλημμυρικών Αιχμών στον χείμαρρο «Καμαράκι» και ένα στον χείμαρρο «Συνατσάκη» και συνέταξε την αντίστοιχη τεχνική Μελέτη.
Μια αρχική χρηματοδότηση για το ξεκίνημα του έργου χορήγησε ο τότε περιφερειάρχης Σταύρος Καμπέλης και τη βασική χρηματοδότηση στήριξε το τ. υπουργός Γιάννης Κεφαλογιάννης.
Υ.Γ. Εκτεταμένο ιστορικό φωτογραφικό υλικό από τις πλημμύρες στην Παλιά Πόλη βρίσκεται στο βιβλίο μου «Παλιά Πόλη, από υποβαθμισμένο γκέτο μοχλός ανάπτυξης του Ρεθύμνου», στα βιβλιοπωλεία.
* Ο Δημήτρης Ζ. Αρχοντάκης είναι τ. δήμαρχος Ρεθύμνου
