Η 13η Οκτωβρίου 1944 αποτελεί μια ιστορική επέτειο, ιδιαίτερα σημαντική για το Ρέθυμνο. Το απόγευμα της ημέρας αυτής πριν από 62 ακριβώς χρόνια, ο γερμανικός στρατός εκκένωσε την πόλη και αποσύρθηκε στην περιοχή των Χανίων. Την επόμενη μέρα ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους από νωρίς. Οι καμπάνες των εκκλησιών σήμαιναν ξέφρενα. Πρωτόγνωρος ο ενθουσιασμός. Τα ανταρτικά σώματα της ΕΟΡ και του ΕΑΜ παρέλασαν στη Λεωφόρο, πλάι -πλάι σε δυο ζυγούς. Έγινε δοξολογία στη Μητρόπολη που παρευρέθηκε σύσσωμος ο λαός. Επίσημος ομιλητής ο καθηγητής του Γυμνασίου Κωνσταντίνος Δρακωνάκης. Παρών και ο Επίσκοπος Αθανάσιος Το πνεύμα ενότητας και συμφιλίωσης διάχυτο. Λίγες μέρες πριν είχε υπογραφεί ανάμεσα στις δύο κύριες αντιστασιακές ομάδες του Νομού σύμφωνο για τη συγκρότηση μεικτής Επιτροπής, που στην ουσία αποτελούσε την Κυβέρνηση του Νομού. Το Ρέθυμνο μπήκε στη νέα περίοδο της ιστορίας του, τη μετακατοχική, ενωμένο και στο μέτρο των δύσκολων εκείνων καιρών, συμφιλιωμένο.
Ο υπογράφων το παρόν δεν είναι ιστορικός ούτε ειδικός του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου ή της Γερμανικής κατοχής. Προσπαθεί απλώς να δώσει απάντηση στο ερώτημα: Τι συνέβη στ’ αλήθεια σ’ αυτήν την πόλη και αποφύγαμε τον εμφύλιο σπαραγμό; Πώς στην πιο κρίσιμη στιγμή το ΕΑΜ και η ΕΟΡ κατέληξαν σε συμφωνία; Βασικός οδηγός μου στην προσπάθεια αυτή στάθηκαν: Το βιβλίο του Εμμαν. Μ. Τσιριμονάκη: Η Εθνική Αντίσταση 1941-1944 στο Νομό Ρεθύμνης. Αθήνα, 1985, και οι δακτυλογραφημένες σημειώσεις με τον τίτλο: Οι Αναμνήσεις μου, του Νικολάου Δασκαλάκη, (τις παραχώρησε ευγενικά ο γιος του, Κ.Ν. Δασκαλάκης). Και οι δύο τους ήταν από τους πρωταγωνιστές εκείνων των σημαντικών γεγονότων).
Θα πρέπει να πούμε προκαταβολικά ότι οι σχέσεις μεταξύ των στελεχών των δύο αντιστασιακών οργανώσεων της πόλης κατά τη διάρκεια της κατοχής δεν ήταν ούτε εύκολες ούτε ειδυλλιακές. Υπήρχε βέβαια ένα ιδιαίτερα θετικό στοιχείο. Το γεγονός ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα βασικά στελέχη και των δύο Οργανώσεων (ΕΑΜ και ΕΟΡ) αποτελούνταν από επώνυμους, γνωστούς ρεθεμνιώτες, που μοιράζονταν κοινούς συγγενείς, κοινές φιλίες και κυρίως άδολη αγάπη στην πόλη και το Νομό. Πέραν όμως αυτού λειτουργούσαν έντονες ιδεολογικές διαφορές που τους χώριζαν καίρια:
(α) Για τους μεν (ΕΟΡ), τα πράγματα ήταν ξεκάθαρα, ως προς τους στόχους του αγώνα. Να φύγουν με κάθε τρόπο οι Γερμανοί από το νησί. Για τα υπόλοιπα; Πολιτειακό κ.λπ; Θα τα βρούμε μετά, όχι τώρα. Αν τα ανακατέψουμε θα μπερδευτούμε και θα τσακωθούμε. Για τους δε (ΕΑΜ), ο αγώνας δεν θα περιοριζόταν μονάχα στην απελευθέρωση από τους Γερμανούς, αλλά θα είχε και κοινωνικο-οικονομικό-πολιτικό σκοπό. Θα ήταν και αγώνας ενάντια στον Ελληνικό φασισμό που εκπροσωπούσε η Κυβέρνηση στο εξωτερικό με τα κατάλοιπα της 4ης Αυγούστου και η παρουσία του Βασιλιά.
(β) Η Αγγλική επιρροή στα ζητήματα της Αντίστασης αποτελούσε ένα ακόμα μεγάλο «αγκάθι» για τις σχέσεις των δύο οργανώσεων. Οι του ΕΑΜ θεωρούσαν ότι οι Εγγλέζοι ήταν τα ουσιαστικά αφεντικά και πάτρωνες της ΕΟΡ. Χαρακτηριστική είναι η στιχομυθία που είχε ο Ν. Δασκαλάκης με το Χρ. Τζιφάκη στο φαρμακείο του Σαουνάτσου, πεθερού του πρώτου: «Του είπα, μας λέει ο Ν. Δασκαλάκης, ότι έχω εμπιστοσύνη σ’ αυτόν, αλλά δεν μπορώ να έχω σ’ αυτούς που είναι πάνω απ’ αυτόν» (Δασκαλάκης, σ. 32). Οι της ΕΟΡ απαντούσαν ότι ναι μεν οι Εγγλέζοι προωθούν κατά κύριο λόγο τα συμφέροντα της ιμπεριαλιστικής χώρας τους, στο βαθμό όμως που τα συμφέροντα των Άγγλων βάδιζαν παράλληλα με τα συμφέροντα της χώρας μας και συνέπιπταν με το βασικό στόχο που ήταν η εκδίωξη των Γερμανών, θεωρούσαν χρήσιμη και καθόλου προδοτική τη συνεργασία μαζί τους. Η Ελλάδα δεν μπορεί να μείνει μόνη της, έλεγαν, χρειάζεται συμμάχους.
(γ) Ήταν μετά οι προβληματισμοί της ΕΟΡ για τη σχέση και το βαθμό ανεξαρτησίας του ΕΑΜ / ΕΛΑΣ Ρεθύμνης με τις οργανώσεις ΕΑΜ/ΕΛΑΣ της υπόλοιπης Ελλάδος, όπου ήδη είχαν ξεσπάσει αιματηρά κρούσματα εμφύλιου σπαραγμού. Ήταν ακόμα και οι απροκάλυπτες προσπάθειες προσηλυτισμού στην κομμουνιστική – μαρξιστική ιδεολογία.
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα δοκιμάζονταν καθημερινά οι σχέσεις των δύο οργανώσεων αντίστασης της πόλης. «Αρχικά, λέει ο Ν. Δασκαλάκης, υπήρχε μια ενιαία Νομαρχιακή Επιτροπή δεξιών και αριστερών μέλη της οποίας ήταν οι: 1. Χρήστος Τζιφάκις, πρόεδρος, 2. Νικ. Ανδρουλιδάκης, δικηγόρος, γραμματέας και μέλη οι: 3. Γιάννης Μαθιουδάκης, καθηγητής, 4. Νίκος Δασκαλάκις, 5. δικηγόρος, 6. Κώστας Αντωνάκις, δικηγόρος, 7. Νίκος Μυλωνάκις δικηγόρος, 8. Στυλιανός Δουλγεράκις, 9. Μάρκος Ζουριδάκις, μαθηματικός, 10. Σωκράτης Καλλέργης, 11. Γιάννης Δαλεντζας, λογοτέχνης, 12. Κωνσταντίνος Χατζάκις, 13. Ανδρέας Κουτρουμπάς, δικαστικός, 14. Εμαννουήλ Παπαδογάννης, πολιτευτής, 16. Νίκος Μπιράκης, δικηγόρος, 17. Νικήστρατος Βογιατζής, ιατρός, 18. Στυλιανός Ψυχουντάκης, ιατρός και 19. Γεώργιος Χαλκιαδάκης, Διοικητής Χωροφυλακής Ρεθύμνου».
Στις 15.06.1944 η παραπάνω Νομαρχιακή Επιτροπή διασπάστηκε. Οι πέντε τελευταίοι (αρ. 14-19) και ο Χρήστος Τζιφάκης αποχώρησαν διαφωνούντες και συγκρότησαν την ΕΟΡ (Εθνική Οργάνωση Ρεθύμνου), ενώ Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ανασυγκροτήθηκε με τους Ν. Δασκαλάκη, Κ. Αντωνάκη, Νίκο Μυλωνάκη, Κωστή Χατζάκη, Ανδρέα Κουτρουμπά, Μιχάλη Μαρούλη, ιατρό, Στ. Δουλγεράκη, Γιώργη Μαραγκουδάκη, Γιώργη Αγγελιδάκη και Γιάννη Μαθιουδάκη. Γραμματέας εξελέγη ο δικηγόρος Ν. Δασκαλάκης. Σύνδεσμος με την Επαρχιακή Επιτροπή Μυλοποτάμου ο δικηγόρος Κ. Αντωνάκης. Γραμματέας της Αλληλεγγύης ο γιατρός Μιχ. Μαρούλης και γραμματέας της νεολαίας (ΕΠΟΝ), ο γιατρός Γ. Αγγελιδάκης. (Ν. Δασκαλάκης).
Στις αρχές του 1944 ξεκινά προσπάθεια συμφιλίωσης, που στις 02.04.1944 καταλήγει στην Παγκρήτια Σύσκεψη στη θέση Βασιλέ του Βαρσαμόνερου Ρεθύμνης. Συμμετείχαν οι: Ο Ιωάννης Τζίβης (δικηγόρος εκπρόσωπος του ΕΑΜ Χανίων), Ο Νικολ. Δασκαλάκης (Εκπρόσωπος του ΕΑΜ στο Ρέθυμνο, Ο Εμμ. Πετράκης, (εκπρόσωπος της ΕΟΚ (Εθνική Οργάνωση Κρήτης) των Νομών Λασιθίου και Ηρακλείου), ο Χρ. Τζιφάκης, εκπρόσωπος της ΕΟΡ). Παρόντες ήταν και ο Τομ Νταμπάμπιν του ΣΣ και ο πτέραρχος Εμμ. Κελαϊδή, ως εκπρόσωπος της Ελληνικής Κυβέρνησης. Στο τέλος υπέγραψαν το Πρακτικό Συμφωνίας, με το οποίο προβλεπόταν ο συντονισμός και η συνεργασία σε παγκρήτιο επίπεδο όλων των αντιστασιακών οργανώσεων. Οι Ρεθύμνιοι εκπρόσωποι των δύο οργανώσεων Χρ. Τζιφάκης (ΕΟΡ) και Νικόλαος Δασκαλάκης (ΕΑΜ) διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο.
Δυστυχώς, παρά το θετικό κλίμα που δημιουργήθηκε, η συμφωνία αυτή δεν είχε συνέχεια και έπειτα από λίγο η συνεργασία διακόπηκε. (Τσριμ. σ. 172-175, Δασκαλάκης σ. 49). Να σημειωθεί ότι ο Γιάννης Μαθιουδάκης καθ’ οδόν προς τη σύσκεψη αυτή σκοτώθηκε σε σύγκρουση της ομάδας του με ομάδα Γερμανών.
Τον Σεπτέμβριο του 1944 γινόταν πια αντιληπτό ότι το τέλος της Κατοχής πλησίαζε και ότι με κανένα τρόπο δε θα ‘πρεπε να βρεθεί ο τόπος διαιρεμένος και ακυβέρνητος. Το γενικότερο κλίμα ήταν ευνοϊκό. Στη «Συμφωνία του Λιβάνου», προβλεπόταν ότι μέχρις ότου η Ελληνική Κυβέρνηση εγκατασταθεί στην ελεύθερη Ελλάδα, θα ‘πρεπε, κατά περιφέρειες μικρές ή μεγάλες, να δημιουργηθούν από τις Αντιστασιακές Οργανώσεις Επιτροπές τύπου «Σύμφωνίας Λιβάνου», οι οποίες να διοικούν, και να επιβάλλουν την τάξη στην περιοχή τους. Κυβερνήσεις τοπικού χαρακτήρα κατά κάποιο τρόπο.
«Δεν είναι υπερβολή», γράφει ο Εμμ. Τσιριμονάκης, «ότι το Ρέθυμνο έκαμε το καλύτερο, μικρό «σύμφωνο Λιβάνου” που έγινε σ’ όλη την Ελλάδα». Στις 22 Σεπτεμβρίου 1944 το ΕΑΜ έστειλε νεαρό στέλεχός του στο λημέρι της ΕΟΡ για ν’ αναγγείλει ότι ήταν έτοιμο για τη σύνταξη της οριστικής συμφωνίας συνεργασίας. Η ΕΟΡ αντέδρασε άμεσα, έστειλε το πρωί της άλλης μέρας τον Γενικό Γραμματέα της να συναντηθεί με την αντιπροσωπεία του ΕΑΜ στο χωριό Φωτεινού και να τη συνοδεύσει αμέσως στο λημέρι. Οι συζητήσεις δεν ήταν μακρόχρονες. Το πνεύμα εμπιστοσύνης διάχυτο. Ζητούσαν από κοινού μόνο το καλό για τον τόπο. Η σκέψη για τον γρήγορο ερχομό της λευτεριάς εξάγνιζε τις ψυχές όλων. Είχε δημιουργηθεί τέτοια ατμόσφαιρα βαθειάς εθνικής κατάνυξης, ώστε, όταν, σε μια στιγμή η ακαμψία του Γιάννη Σμπώκου στη σύλληψη και διατύπωση του γενικού πλαισίου της συμφωνίας έθετε αλόγιστα σε κίνδυνο και αυτή ακόμη την επίτευξη συμφωνίας, ο Στέλιος Δουλγεράκης πετάχτηκε αγανακτισμένος από την πέτρα που καθόταν, και αφού είπε στο Γιώργη Σμπώκο θυμωμένος «Κάτσε, συ πια», στράφηκε στους εκπροσώπους της ΕΟΡ και είπε με ήρεμο τρόπο: «Σταθείτε, βρε παιδιά. Να το ξανασυζητήσουμε. Ίσως έχετε δίκιο». (Τσιριμόν 329). Αυτό ήταν το κλίμα της συνάντησης που κατέληξε στην υπογραφή του Πρακτικού Συμφωνίας και τη συγκρότηση τοπικής κυβέρνησης στο Ρέθυμνο.
Το Πρακτικό Συμφωνίας (βλ. Τσιριμον. σ. 330-331) που φέρει ημερομηνία 23 Σεπτεμβρίου 1944, ορίζει: Τίθενται υπό το Στρατιωτικό Διοικητή του Νομού Ρεθύμνης όλες οι δυνάμεις αμφοτέρων των οργανώσεων για την αποτελεσματικότερη διεξαγωγή του αγώνος και την τήρηση της τάξεως. (άρθρο 1) Συνιστάται τετραμελής επιτροπή: Νικόλαος Δασκαλάκης και Στυλιανός Δουλγεράκης (δυστυχώς δε βρήκαμε φωτογραφία του και στη θέση της βάλαμε τη φωτογραφία του συντρόφου του Γιάννη Μαθιουδάκη) από το ΕΑΜ και Χρ. Τζιφάκης -Πρόεδρος και Στρατιωτικός Διοικητής- και Νικόλαος Μπιράκης από την ΕΟΡ. Η Επιτροπή ως προς τις πολεμικές επιχειρήσεις έχει συμβουλευτικό ρόλο προς τον Πρόεδρο και Στρατιωτικό Διοικητή, ενώ στα ζητήματα δημόσιας τάξεως και τις λοιπές υποθέσεις αποφασίζει κατά πλειοψηφία. (Aρθρο 2). Την τήρηση της τάξεως αναλαμβάνουν οι αστυνομικές αρχές και ένοπλα ή άοπλα μέλη των οργανώσεων η συντήρηση και ο εξοπλισμός των οποίων θα γίνεται με αρωγή της Πανεθνικής Κυβερνήσεως (ΠΚ), του ΣΣ ή και από άτομα ή οργανισμούς (άρθρα 3 και 4). Σε περίπτωση που απόφαση της Επιτροπής βρίσκεται σε ασυμφωνία με διαταγή της Πανεθνικής Κυβερνήσεως κατισχύει αυτή της ΠΚ.
Τέλος, οι αντιπρόσωποι αμφοτέρων των οργανώσεων εξουσιοδοτούν την Επιτροπή να δημοσιοποιήσει προς το λαό το περιεχόμενο της συμφωνίας με προκηρύξεις ή με κάθε άλλο μέσο (άρθρα 5, 6). Τη συμφωνία υπογράφουν οι εκπρόσωποι των οργανώσεων: (α) για την ΕΟΡ: Χρ. Α. Τζιφάκης Εμμ. Μ. Τσιριμονάκης Νικολ. Μπιράκης, Στυλ. Ψυχουντάκης, (β) για το ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ: Ν. Δασκαλάκης Γ. Σμπώκος, Σ. Δουλγεράκης. Φρούραρχος ανέλαβε ο συνετός Κ. Αντωνάκης (ΕΑΜ). Κάποια στιγμή ο Νικολ. Μπιράκης παραιτήθηκε. Τον αντικατέστησε ο συμβολαιογράφος Γεώργ. Μαραγκάκης.
Οι δύο αντιστασιακές οργανώσεις του Ρεθύμνου δείχνοντας σπάνιο δείγμα πατριωτισμού και ομοψυχίας παραμέρισαν τις όποιες διαφορές τους χώριζαν, και βρέθηκαν ενωμένοι εκείνη την εξαιρετικά κρίσιμη ώρα. Ήταν όλοι τους ωραίοι, ως Ρεθεμνιώτες…! Η ελευθερία έβρισκε τον τόπο καθημαγμένο, αλλά συμφιλιωμένο. Η αγωνία για το Ρέθυμνο και τους ανθρώπους του νίκησε τις ιδεολογίες που τους χώριζαν. Ήταν μια νίκη του Ρεθέμνου. Έτσι, τόσο απλά (!!!), η πόλη δε γνώρισε τα Δεκεμβριανά και τον αδελφοκτόνο σπαραγμό που ακολούθησε την κατοχή στο μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης Ελλάδας. Δεν γνωρίζω αν τέτοια γεγονός σημειώθηκε σε άλλη πόλη στην Ελλάδα. Στο Ρέθυμνο όμως συνέβη.
Βέβαια τα προβλήματα, οι διαφορές, η αμοιβαία καχυποψία δε λύθηκαν διά μαγείας. Την απελευθέρωση ακολούθησαν δύσκολες μέρες. Τραμπούκοι (ιδιαίτερα οι κομμουνιστοφάγοι) από τα ορεινά, άρπαξαν την ευκαιρία και μπήκαν στην πόλη για να ξεκαθαρίσουν τις προσωπικές τους διαφορές. Είχαμε και απώλειες ανθρώπων (Σπηλιανάκης, Πραματευτάκης -της ΕΠΟΝ κ.ά). Ανάμεσα στ’ άλλα σκοτώθηκε, άγνωστο πως, κι ένας ανιψιός του Γύπαρη. Ο καπετάνιος πνέοντας μένεα κατέλαβε το Φρουραρχείο απειλώντας Θεούς και Δαίμονες… Ο αέρας μύριζε βία και αίμα. Ο Ν. Δασκαλάκης έμεινε σχεδόν κρατούμενος στα γραφεία της Επιτροπής φρουρούμενος επί δυο μήνες γιατί η ζωή του απειλούνταν, (μόλις τρεις μέρες πριν, είχε γεννηθεί το πρώτο του παιδί, η κόρη του). Όμως, η πόλη και το πνεύμα της συμφιλίωσης άντεξε. Οι πρωτοπόροι της καταλαγής δε λύγισαν. Τους χρωστάμε πολλά. Η σημερινή αναφορά είναι ελάχιστο δείγμα τιμής και ευγνωμοσύνης. Μακάρι το πνεύμα εκείνων των Ρεθεμνιωτών να πρυτάνευε και στους σημερνούς δίσεκτους καιρούς που περνά η χώρα. Το καλό του τόπου πάνω από τις όποιες ιδεολογίες που χωρίζουν τους ανθρώπους. Το μήνυμα της σημερνής επετείου.
*Ο Μιχ. Ν. Τζεκάκης είναι πρ. διευθυντής της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης
