Η διάσωση της παλιάς πόλης: Παρελθόν-παρόν-μέλλον

Εδώ πρέπει να κάμω μερικές γενικότερες παρατηρήσεις:

Επειδή δεν υπήρχε η παραμικρή εμπειρία στο Ρέθυμνο από την εκτέλεση ενός τόσο εξειδικευμένου και πολύπλοκου έργου, ζήτησα από την Ευρωπαϊκή Ένωση να μάθω ποιες ιστορικές πόλεις είχαν χρηματοδοτηθεί για παρόμοια έργα και επισκέφθηκα το Σαρλά της Γαλλίας, όπου εκτελούνταν ακόμη ανάλογο έργο. Ήταν αυτό ακριβώς που ζητούσα. Κατόπιν πήρα όλους τους τεχνικούς που εμπλεκόταν στο έργο μας, την Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου, της ΔΕΥΑΡ, της Δ.Ε.Η., του Ο.Τ.Ε., τους Αρχαιολόγους κ.λ.π. και πήγαμε όλοι μαζί εκεί τον Απρίλιο του 1996, 7 μήνες πριν από την έναρξη των δικών μας έργων, για ενιαία ενημέρωση. Στο ίδιο ταξίδι επισκεφθήκαμε το Περιγκώ και τη Ροκαμαντούρ, όπου ομοειδή έργα είχαν περατωθεί, και σε άλλο ταξίδι μας το Έγκερ της Ουγγαρίας. Προσωπικά, με ευκαιρίες διεθνών συνεδρίων, επισκέφθηκα πολλά άλλα Ιστορικά Κέντρα, την Τουλούζη, το Μαραί του Παρισιού, την Πράγα, την Κοπεγχάγη, τη Λευκωσία, τη Ρώμη, τη Βουδαπέστη, το Μπρνό, το Λίμπουργκ της Γερμανίας κ.λπ. και φωτογράφισα πλείστα όσα στοιχεία του αντικειμένου, πριν αρχίσουμε το δικό μας έργο. Με τον τρόπο αυτό αποκτήσαμε αρκετή πείρα από την εκτέλεση ανάλογων έργων στον ευρωπαϊκό χώρο ως προς το περιεχόμενό τους και τη μεθόδευση των εργασιών και έτσι η εκτέλεσή του πήγε πάρα πολύ καλά. Παρ’ όλες τις τεράστιες φυσικές δυσχέρειες, τη στενοκοπιά των δρόμων, την πυκνότητα των κατοίκων και την ποικιλία των δραστηριοτήτων και των αντιλήψεων, οι Τεχνικοί της ΔΕΥΑΡ, της ΔΕΗ και του Ο.Τ.Ε. κατάφεραν να μη διακοπεί ούτε μια στιγμή η παροχή νερού, αποχέτευσης, ηλεκτρικού και τηλεφώνου από τα ακίνητα της Παλιάς Πόλης φτειάχνοντας αστραπιαία και ξηλώνοντας μετά αυτοτελή εξωτερικά δίκτυα ανά δρόμο ή τμήμα δρόμου. Τους αξίζει κάθε έπαινος.

Επίσης ειδικό φυλλάδιο που έγραψα ενημέρωσε λεπτομερειακά τους κατοίκους της Παλιάς Πόλης για το έργο πριν αρχίσει και συνέβαλε πολύ στο να μη σημειωθούν μεγάλες αντιδράσεις. Δεν έλειψαν βέβαια μικροπροστριβές, ας αναφέρω μια – δυο σαν παρένθεση: Ένα πρωί, καθώς επιθεωρούσα τις εργασίες σ’ ένα στενό δυτικά, βρήκα ένα ζευγάρι σε έξαλλη κατάσταση. Η κυρία θρηνούσε, γιατί έβαζαν χώματα με τα παπούτσια τους στo σπίτι τους και ο σύζυγός της έβριζε το συνεργείο. Κάνοντας τον θυμωμένο τους είπα: «Δεν ντρέπεστε καθόλου; ζείτε πάνω στις ακαθαρσίες (είπα τη λέξη που κυριολεκτεί) των Βενετών, των Τούρκων και τις δικές σας και τις μυρίζεστε όλη την ώρα και ερχόμαστε να σας ξεβρομέσουμε κι αντί να μας πείτε ένα μεγάλο ευχαριστώ και να μας κεράσετε και μια ρακή, μας βρίζετε κι από πάνω; Να μην ξαναπείτε κουβέντα στο συνεργείο. Ότι θέλετε θα το λέτε σε μένα».

Μαζεύτηκαν μέσα και την άλλη μέρα, καθώς επιθεωρούσα πάλι τις εργασίες έχοντας ξεχάσει το επεισόδιο, βγήκε η κυρία συνεσταλμένη αλλά υπομειδιώσα, κρατώντας ένα δίσκο με ρακές. Γελάσαμε, μαζί κι αυτή, ήπιαμε τις ρακές και η συνεργασία αποκαταστάθηκε.

Σε άλλη περίπτωση, σε κεντρικό δρόμο, πρωί πάλι μια γνωστή μου κυρία μού έκανε οξύτατη επίθεση ότι δεν μπορούσε να περάσει το χαντάκι και να ανοίξει το κατάστημά της. Η αλήθεια είναι ότι ήταν φαρδύ και βαθύ και το συνεργείο είχε βάλει ένα μαδέρι σαραντάρι να το γεφυρώσει. Εγώ την αστειεύτηκα: «Γι’ αυτό στενοχωράσαι; Εγώ είμαι εδώ. Θα έρχομαι κάθε πρωί στις οκτώ, θα σε σηκώνω στα χέρια μου και θα σε περνώ». Αλλά η προσφορά μου κρίθηκε χειρότερη από την ακροβασία πάνω στο μονό μαδέρι και έτσι την επόμενη στιγμή καρφώσαμε ένα ακόμη μαδέρι μαζί. Η κυρία πέρασε άνετα το γεφυράκι των 80 εκατοστών και εγώ πλούτισα τις γνώσεις μου με μια παροιμία: «Είδες τώρα δήμαρχε; Άμα δεν κλάψει το παιδί, η μάνα δεν του δίδει γάλα».

Έτσι, πότε με το γλυκό και πότε με το ξινό, όλα αντιμετωπίστηκαν και το μεγάλο αυτό εξαιρετικά δύσκολο και πολύπλοκο έργο εκτελέστηκε μέσα σε μια πολυάνθρωπη πόλη με ρευστό υπέδαφος χωρίς να διαταραχτεί η ζωή της, χωρίς να κινδυνεύσει ούτε άνθρωπος ούτε ακίνητο, με τεχνικό τρόπο και σε άριστο κλίμα.

Είναι δίκαιο να πω ακόμη ότι το έργο της Παλιάς Πόλης του Ρεθύμνου ήταν το πληρέστερο και πιο πολυδύναμο από όσα συναφή είχαν εκτελεστεί μέχρι τότε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όχι γιατί εμείς είμαστε πιο έξυπνοι από τους Ευρωπαίους, αλλά γιατί είχαμε την τεχνολογική δυνατότητα να ενσωματώσουμε σ’ αυτό λειτουργίες, τις οποίες αδυνατούσαν αντικειμενικά να ενσωματώσουν όσοι είχαν προηγηθεί χρονικά.

Γι’ αυτό το λόγο κατά καιρούς επισκέφθηκαν την Παλιά Πόλη μας και ενημερώθηκαν για το εκτελούμενο έργο και τις προοπτικές ανάπτυξής της σημαντικές προσωπικότητες, όπως π.χ. ο επίτροπος της Ε.Ο.Κ. Μπρους Μίλαν, που αποδέχτηκε την πρόσκλησή μου σε συνδυασμό με σύσκεψη στην Περιφέρεια Κρήτης.

Είχα ήδη διαμορφώσει πλήρες σχέδιο προστασίας και ανάδειξης της Παλιάς Πόλης και το είχα διατυπώσει σε μια Μελέτη μου, που αφορούσε βέβαια και τη νέα πόλη. Η Μελέτη αυτή, όπως μαρτυρεί και ο τίτλος της «ΤΑ ΥΔΡΑΥΛΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ, Δεκέμβριος 1991», έθετε ως βάση για κάθε σχέδιο ανάπτυξης του Ρεθύμνου τη ριζική αντιμετώπιση των τριών βασικών και οξύτατων προβλημάτων του, της ύδρευσης, της αποχέτευσης και της αντιπλημμυρικής προστασίας, περιελάμβανε όμως ειδικά για την Παλιά Πόλη τις κύριες υποδομές ανάπλασής της:

Πρέπει ακόμα να σημειωθεί εδώ ότι οι κατασκευαστικές μελέτες για την οριστική ύδρευση και την οριστική αποχέτευση του Ρεθύμνου, στο πείσμα όσων με κατηγορούσαν ότι έκανα «μελέτες – ομελέτες», είχαν ήδη ολοκληρωθεί και απλά χρειαζόταν τώρα επικαιροποίηση υλικών και τιμών. Είμαστε έτοιμοι να χτυπήσουμε την πόρτα και το χρηματοκιβώτιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Ήρθε λοιπόν ο Μ. Μίλαν με πολυάριθμη συνοδεία στο δημαρχείο, όπου του κάναμε εμπεριστατωμένη ενημέρωση με διαφάνειες και αναντίρρητα δεδομένα που παρέπεμπαν όχι στην Ευρώπη αλλά βαθιά στον τρίτο κόσμο.

Κατόπιν ξενάγησα τους ξένους μας στην Παλιά Πόλη, ιδιαίτερα στα στενά όπου μεγάλωσα, Κόρακα, Μίνωος, Αναγνώστη Τσίχλη, Ραδαμάνθυος κ.λ.π. που έβγαζαν και τη μεγαλύτερη μπόχα, τους έδειξα τους σωλήνες ύδρευσης που περνούσαν μέσα από τους γεμάτους υπονόμους και καταλήξαμε στο ρακάδικο του μακαρίτη Χαραλαμπά στην Αγία Βαρβάρα, όπου είχα παραγγείλει πλούσιους τοπικούς μεζέδες, ρακές και, ρητά, 20 ποτήρια νερό. Οι ξένοι μας τίμησαν τις ρακές με το παραπάνω, υποθέτω για απολυμαντικό, εξαφάνισαν τους μεζέδες αλλά δεν άγγιξαν τα ποτήρια το νερό που ήταν αραδιασμένα.

Όταν φεύγαμε από το ρακάδικο για τη σύσκεψη στο Ηράκλειο, ο Έλληνας υπουργός που τους συνόδευε με έπιασε σφικτά από το μπράτσο και μου είπε επιτιμητικά:

– «Είδες τι έκανες; κανείς δεν ήπιε νερό.»

Κι εγώ του απάντησα γελώντας:

– «Θα το θεωρούσα πλήρη αποτυχία, αν έστω και ένας έπινε μια γουλιά νερό!»

Ο άνθρωπος δεν είχε καταλάβει τίποτε από το σχέδιό μου, άλλωστε στη διάρκεια της ενημέρωσης στο δημαρχείο χασμουριόταν.

Προσθέτω ακόμη ότι το βασικό υλικό της παρουσίασης αυτής για το νερό, που διανεμόταν μέσα από την αποχέτευση της Παλιάς Πόλης, το εμπλούτισα αργότερα με υγειονολογικά και πλείστα άλλα στοιχεία προβάλλοντάς το σαν αιχμή, ώστε να αποτελέσει ειδική μελέτη με τίτλο «εσωτερικό – εξωτερικό υδραγωγείο Ρεθύμνου, έκθεση υγειονομικού ελέγχου». Η μελέτη αυτή μεταφράστηκε και στα αγγλικά και μοιράστηκε αφειδώς τόσο στην Αθήνα όσο και στις Βρυξέλλες, προκειμένου να ενισχύσει το αίτημα του Ρεθύμνου για χρηματοδότηση των σχετικών έργων.

Ήρθε επίσης ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης J. Santer, ο οποίος με δηλώσεις του στον τοπικό τύπο εξέφρασε την πλήρη ικανοποίησή του από την αξιοποίηση των ευρωπαϊκών χρηματοδοτήσεων για την ανάπτυξη του Ρεθύμνου και συνόψισε σε μια φράση το πνεύμα των έργων της Παλιάς Πόλης: «Η δημοτική αρχή πέτυχε να δώσει μέλλον στο παρελθόν της». Σημειώνω ότι του προσφέραμε γεύμα στο υποβλητικό περιβάλλον της μονής της Αγίας Ειρήνης που μας φιλοξένησε υποδειγματικά με τη διακριτική ενίσχυσή της από τον Δήμο και την Grecotel.

Επίσης ο πρόεδρος του ταμείου συνοχής J.F.Verstrynge, που χρηματοδότησε το έργο της Παλιάς Πόλης.

Εδώ πάλι ας μου επιτραπεί μια παρένθεση: Οι πληροφορίες από τις Βρυξέλλες ήσαν ότι ο Βερστρίνγκε ήταν πολύ αυστηρός κι έκανε περικοπές πιστώσεων, αν κάτι δεν του άρεσε. Του κάναμε, λοιπόν, ολόκληρη την πρώτη μέρα εξονυχιστική ενημέρωση στο δημαρχείο με βάση τα δεδομένα της Παλιά Πόλης όπως προέκυπταν από τις έρευνες και τις μελέτες των τεχνικών και τις δικές μου, και ολόκληρη τη δεύτερη μέρα επιθεωρούσε τα έργα, ήθελε να δει και ρωτούσε τα πάντα. Μας ξεθέωσε και τον ξεθεώσαμε.

Το βράδυ της δεύτερης μέρας του παραθέσαμε με τους τεχνικούς του δήμου και της ΔΕΥΑΡ γεύμα στο Ενετικό Λιμάνι και εκεί επαίνεσε την πληρότητα του έργου και μας είπε ότι δεν είχε καμιά αρνητική παρατήρηση να κάνει και ότι αυτό συνέβαινε για πρώτη φορά. Τότε ξεθάρρεψα κι εγώ και τον ρώτησα αν ήταν αληθινές οι φήμες που τον συνόδευαν. Μου είπε με τραχύ ύφος: «Ναι, είμαι πολύ αυστηρός, I push the people (σπρώχνω τους ανθρώπους) Το ίδιο δεν κάνετε και εσείς;» – «Όχι», του απάντησα, «I pull the people» (τραβώ, προσπαθώ να πείσω τους ανθρώπους). Έπαιξα με τις λέξεις I push – I pull, αλλά στο βάθος υπολάνθανε η διαφορά χειρισμού των ανθρώπων μεταξύ του βόρειου Τεύτονα και του μεσογειακού Ρεθεμνιώτη. Δεν είμαι βέβαιος ότι ανέβηκα στην εκτίμησή του.

Ήρθαν ακόμη και ενημερώθηκαν για τα έργα της Παλιάς Πόλης:

– O επίτροπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Μ. Barnier.

– O πρωθυπουργός Κ. Σημίτης με κλιμάκιο υπουργών, ο οποίος και χρηματοδότησε το έργο με δυόμιση ακόμη δισ. δρχ., τα οποία μειώθηκαν μετά σε ενάμιση.

–  Ο υπουργός Πολιτισμού της Ρωσίας V. Bragin.

– O πρόεδρος της TUI R. Korsten, στον οποίο ανέπτυξα το αναπτυξιακό μοντέλο που είχε διαμορφώσει και εφάρμοζε ο δήμος: «Πολιτισμός – Περιβάλλον – Τουρισμός», το οποίο επιδοκίμασε η παρούσα στην ξενάγησή μου Μάρη Δασκαλαντωνάκη.

Πολλές προσωπικότητες της πολιτικής, της διπλωματίας, του πνεύματος και του τουρισμού.

Σημειώνεται ακόμη ότι τον Νοέμβριο του 1999 συνήλθε στο Ρέθυμνο (Ωδείο) μεγάλο διεθνές συνέδριο οργανωμένο από το ICOMOS, το Τ.Ε. δυτικής. Κρήτης και τον δήμο με θέμα τη διάσωση και ανάδειξη των Ιστορικών Κέντρων, στο οποίο έκαμα τη βασική εισήγηση. Στο συνέδριο αυτό το πρόγραμμα του Ρεθύμνου χαρακτηρίστηκε ως πιλοτικό για τα ιστορικά κέντρα. Επίσης το 2005 πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο διεθνές forum για τα Ιστορικά Κέντρα της Μεσογείου στο οποίο έλαβαν μέρος οι μεσογειακές χώρες της Ευρώπης και Αφρικής που έχουν ιστορικά κέντρα. Το forum είχε αντικείμενο τη χρηματοδότηση παρόμοιων έργων και την ποιότητα ζωής των κατοίκων στα ιστορικά κέντρα. Παράλληλα, να το πω κι αυτό, με καλούσαν να κάμω εισήγηση σε πλείστα συνέδρια που είχαν παρόμοιο αντικείμενο στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Υπάρχουν ακόμη μερικές σημαντικές παράμετροι του θέματος της Παλιάς Πόλης, που πρέπει να συζητηθούν, αλλά αυτό θα γίνει μετά τις δημοτικές εκλογές, αν είμαστε καλά.