Ιστορική επιμέλεια: Γ. Η. ΟΡΦΑΝΟΣ
Β’ Μέρος
1915: Ο βασιλιάς «ανατρέπει» δις το Βενιζέλο
Τη μέρα αυτή (21/2/1915), που παρουσιάστηκε ο Βενιζέλος στη Βουλή και ανακοίνωσε την παραίτηση της υπ’ αυτόν κυβέρνησης στο σώμα, επειδή ο βασιλιάς Κωνσταντίνος δε δέχτηκε την πρωθυπουργική πρόταση ν’ αποσταλούν ελληνικά στρατεύματα στην επίθεση της «Αντάντ» εναντίον της Τουρκίας στη χερσόνησο της Καλλίπολης, πολλοί τη θεωρούν ως «ληξιαρχική πράξη γέννησης του Εθνικού διχασμού».
Στις 25/2/1915 ορίζεται νέα κυβέρνηση υπό το σπουδαιότερο εκπρόσωπο της αντιβενιζελικής παράταξης Δημήτρη Γούναρη, η οποία με δηλώσεις του ίδιου του πρωθυπουργού κατά του Βενιζέλου «οξύνει» το ήδη βαρύ κλίμα. Προκηρύσσονται εκλογές για τα τέλη Μαΐου του ίδιου έτους. Από τη μια ο Βενιζέλος κι από την άλλη συνασπισμένοι όλοι συλλήβδην οι αντιβενιζελικοί είναι οι μονομάχοι των εκλογών. Ο Βενιζέλος είναι ο μεγάλος νικητής των εκλογών της 31/5/1915 (185 έδρες επί των 308 συνολικά), αλλά ο Γούναρης, με πρόφαση αρρώστια του Κωνσταντίνου, δεν παραδίδει την εξουσία, αλλά αναβάλλει τη σύγκληση της νέας Βουλής μέχρι τις αρχές Αυγούστου. Ο Βενιζέλος τελικά αναλαμβάνει εκ νέου την εξουσία στις 10/8 του ίδιου έτους.
Τον επόμενο μήνα (24/9) έχουμε νέα έντονη διαφωνία βασιλιά- πρωθυπουργού για τις διαμορφούμενες βαλκανικές συμμαχίες και ο Βενιζέλος -αφού ο βασιλιάς δε δέχεται να κηρυχτεί στην Ελλάδα επιστράτευση και να βγει η χώρα μας στον πόλεμο ως σύμμαχος της Σερβίας- εξαναγκάζεται σε παραίτηση. Τον διαδέχεται κυβέρνηση Αλεξ. Ζαΐμη και -αφού την καταψηφίζει η βουλή- αυτήν ο τραπεζίτης Στ. Σκουλούδης, που, διαλύοντας τη βουλή, προκηρύσσει εκλογές για τις 6/19-12-1915. Από τις εκλογές αυτές απέχει το κόμμα των Φιλελευθέρων κι ο Βενιζέλος. Νωρίτερα (20/10) άρχισε, παραβιάζοντας την ελληνική ουδετερότητα και για να πιεστεί την Ελλάδα να συμπαραταχτεί με την Αντάντ, η αγγλογαλλική απόβαση στη Θεσσαλονίκη, υπό το στρατηγό Σαράιγ.
Οι εκλογές -κάτω από τη σκιά της αποχής σε αστικά και ημιαστικά κέντρα- εξελίσσονται σε παρωδία, αφού από τους 730.000 που είχαν ψηφίσει στις εκλογές του περασμένου Μάη προσέρχονται μόνο 230.000 εκλογείς. Έτσι, -παρά τη νίκη των αντιβενιζελικών- με μικρής έκτασης ανακατανομή των υπουργείων η αυλόδουλη και σχεδόν «δικτατορική» κυβέρνηση Σκουλούδη διατηρεί την αρχή και την εύνοια του Στέμματος και κλείνει το 1915.
1916: Αντιβενιζελικά έκτροπα- Οργάνωση βενιζελικών
Tο 1916 θεωρείται από τους ιστορικούς και τους πολιτικούς εκτιμητές της εποχής εκείνης, αλλά και από τους κατοπινούς, εφόσον βλέπουν αποστασιοποιημένοι τα γεγονότα, ως το σημαντικότερο έτος μέσα στην τριετία του «Εθνικού Διχασμού». Η καινούρια χρονιά εισέρχεται με κυβερνητική τρομοκρατία και με κατάληψη της Κέρκυρας από τους Γάλλους (Γενάρης 1916) χωρίς να συμφωνεί η επίσημη ελληνική κυβέρνηση.
Το Μάρτιο του 1916 οι πολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου ψέγουν τον Κρητικό πρώην πρωθυπουργό ως φαντασιόπληκτο και, ειρωνευόμενοι το πολιτικό του πρόγραμμα παρά τω πλευρώ της Αγγλίας και της «Αντάντ», θεωρούν σώφρον και εθνοσωτήριο ό,τι έχουν κάνει αυτοί τους τελευταίους μήνες της ουδετερότητας. Τα πράγματα, όμως, όπως εξελίσσονται -πολιτικά και στρατιωτικά- δεν τους δικαιώνουν και δείχνουν τον προνοητικό νου του Κρητικού ηγέτη.
Παρόλα αυτά, στις 3 Απριλίου 1916 στην Αθήνα και στο θέατρο «Αθήναιον», όπου εκφωνούσε βαρυσήμαντο πολιτικό λόγο ο πολιτευτής των Φιλελευθέρων Θ. Σοφούλης, συνέβησαν πρωτόγνωρου φανατισμού επεισόδια μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών.
Από φιλελεύθερους κύκλους τα όλα επεισόδια, γιατί θα επακολουθήσουν κι άλλα στον Πειραιά, καταγγέλλονται ως μεθοδευμένα και προσχεδιασμένα από τη φιλοκυβερνητική (φανερή και μυστική) αστυνομία. Αφού (11/4) καταγγέλλει ο Βενιζέλος την άθλια σε όλους τους τομείς κυβερνητική πολιτική (οικονομία, εξωτερικά, εσωτερικά), η παράδοση στους Βουλγάρους των οχυρών Ρούπελ, που σκορπά θλίψη κι οργή στο λαό το Μάη του ίδιου χρόνου, ήταν κάτι αναμενόμενο.
Στις 21/5/1916, βεβαίως, ο στρατηγός Σαράιγ και ο γαλλικός στρατός που είχε μαζύ του στη Θεσ/νικη κηρύσσουν την πόλη σε στρατιωτικό νόμο, ενώ οι γερμανοβουλγαρικές δυνάμεις συνασπισμένες καταλαμβάνουν τα μέσα του ίδιου Μαΐου -παρά τη σθεναρή ελληνική αντίσταση- το οχυρό του Ρούπελ. Η παρουσία στη Μακεδονία, αλλά κι η συγκεκριμένη κίνηση του Σαράιγ έπαιξε σπουδαιότατο ρόλο στην εξέλιξη του «Εθνικού Διχασμού», καθώς χώρισε φανερά πια την Ελλάδα σε δυο αντιμαχόμενες παρατάξεις, τους «ανταντόφιλους βενιζελικούς» και τους «ανακτορικούς ουδετερόφιλους». Να σημειωθεί εδώ πως οι Αγγλογάλλοι το Μάη και τον Ιούνη του 1916 επιχειρούν μερικό θαλάσσιο αποκλεισμό της Ελλάδας και κινούνται δραστήρια για να μην ενισχύεται η φιλογερμανική στάση που ακολουθεί το Παλάτι.
Στις 8/6 η κυβέρνηση Σκουλούδη δέχεται τελεσίγραφο των πρέσβεων της Ρωσσίας, της Αγγλίας και της Γαλλίας, με το οποίο ζητείται πλήρης αποστράτευση και αντικατάσταση τόσο της παρούσης κυβερνήσεως με άλλη «υπηρεσιακή», που θα διαλύσει τη Βουλή και θα προκηρύξει νέες εκλογές, όσο και των κεφαλών του Στρατού. Ο Σκουλούδης, όμως, παραιτείται και τον διαδέχεται ο Ζαΐμης (9/6) για να εκτελέσει τη διακοίνωση της Αντάντ.
Ο Βενιζέλος, με δηλώσεις του, αισθάνεται αγαλλίαση για την επέμβαση των 3 δυνάμεων και ευελπιστεί ότι και οι υποχρεώσεις των ξένων προς την Ελλάδα θα ανανεωθούν ισοδυνάμως. Εν τούτοις, το διχαστικό κλίμα εντός της Ελλάδας δε λέει να αποφορτισθεί. Νέες λαβές για αντιβενιζελική προπαγάνδα δίνει ο «εμπρησμός» των ανακτόρων του Τατοΐου (1/7/1916), ενώ από λάθη της κυβέρνησης σιγά -σιγά κινδυνεύουν από το βουλγαρικό και τον ιταλικό στρατό όσα είχαμε κερδίσει στους βαλκανικούς πολέμους (Β. Ήπειρο, Αν. Μακεδονία). Τέλη Ιουλίου, κυκλοφορεί επιστολή του Ε. Βενιζέλου προς το μητροπολίτη Κρήτης και του ζητά να πάψει η Εκκλησία της Κρήτης, διά των ρασοφόρων, να αφορίζει το βενιζελισμό και να διχάζει -εξεγείροντας και τη θεϊκή αγανάκτηση ακόμα- το λαό.
Στις 15/8/1916 -μιλώντας σε περί τους 50.000 οπαδούς του στην Αθήνα- ο Κρητικός ηγέτης καταδικάζει το βασιλιά Κωνσταντίνο ως μικροπολιτικό, πλανηθέντα υπό των στρατιωτικών του συμβούλων κομματάρχη. Δυο ημέρες αργότερα -μια βραδιά ενός αντιβενιζελικού συλλαλητηρίου, που είχε επικεφαλής τους Δ. Ράλλη, Δ. Γούναρη και Στ. Δραγούμη και τάχτηκε υπέρ του βασιλιά- εκδηλώνεται από αντιβασιλικούς και φιλοβενιζελικούς αξιωματικούς στη Θεσσαλονίκη το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας, με σκοπό την έξοδό μας στον πόλεμο.
Η κυβέρνηση Ζαΐμη -παρά μια νέα αγγλογαλλική διακοίνωση (21/8), που την έκανε δεχτή- δεν εμπόδιζε τη γερμανοβουλγαρική προέλαση στη Μακεδονία ως την Καβάλα (τέλη Αυγούστου, με παράδοση του Δ’ Σώματος Στρατού στους Γερμανούς και κατάληψη της πόλης από τους Βούλγαρους, χωρίς ελληνική αντίσταση) και λίγο μετά (αρχές Σεπτεμβρίου) παραιτείται για να αναλάβει την πρωθυπουργία ο Νικόλαος Καλογερόπουλος. Κατά της βουλγαρικής εισβολής έχουμε αντικυβερνητικές κινητοποιήσεις και σε μια από δαύτες θα χυθεί και αίμα στο Ηράκλειο Κρήτης, στις 11 Σεπτέμβρη. Βραχύβια η νέα κυβέρνηση, που είχε δώσει διαταγή να μην προβάλλει ο ελληνικός στρατός στις βουλγαρογερμανικές επιχειρήσεις της Ανατ. Μακεδονίας, «έπεσε» σε 3 βδομάδες και επιλέχτηκε για καινούριος πρωθυπουργός ο άπειρος πολιτικά πλην πιστότατος βασιλόφρων καθηγητής πανεπιστημίου Σπυρίδων Λάμπρος στις 27/9.
Στις 16/9/1916, όμως, κάτι επηρέασε συλλήβδην όλο τον κατοπινό ιστορικό και πολιτικό ρου της Ελλάδας. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, μαζί με τον ένδοξο πολυνίκη ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη και κομματικούς του συνεργάτες, σε ένοπλο συλλαλητήριο που έγινε στα Χανιά της Κρήτης κάλεσε όλο τον ελληνικό λαό και το στρατό σε εθνικό συναγερμό, σε ένα «νέο μακεδονικό αγώνα», αφού οι ταπεινώσεις κι οι εξευτελισμοί της Ελλάδας είχαν σκορπίσει παντού, ήδη, ανείπωτη πίκρα.
Ο Βενιζέλος, που ήδη από τις 13/9 είναι και αρχηγός του κινήματος της Εθνικής Άμυνας, έχει ως άμεσους συνεργάτες του το ναύαρχο Κουντουριώτη, ως πριν από λίγες ημέρες γενικό υπασπιστή του βασιλικού Οίκου και το στρατηγό Παν. Δαγκλή (Τριανδρία). Με την προκήρυξη που εκδίδεται στα Χανιά κι εγκρίνεται ήδη από τις ανταντόφιλες – βενιζελικές περιοχές της χώρας (Κρήτη, Χίος, Λέσβος, Σάμος) -αφού με τη μετάβαση στη Θεσσαλονίκη της Τριανδρίας (26.9/4.10.1916) σχηματίζεται επαναστατική κυβέρνηση και με διενέργεια στρατολογίας σε μεγάλη κλίμακα αξιόμαχος στρατός- κηρύσσεται πόλεμος στο πλευρό της Αντάντ και κατά των Αυστρογερμανών και Βουλγάρων και επισημοποιείται οριστικά κι ο «Διχασμός».
Ο Γάλλος ναύαρχος Φουρνιέ, επικεφαλής μοίρας του αγγλογαλλικού στόλου που ναυλοχούσε στο Κερατσίνι της Αττικής, απαιτεί, αρχές Νοεμβρίου του 1916, από τον Λάμπρο να τηρήσει τους όρους της «Αντάντ». Όταν εκείνος αρνείται και παρατάσσει τους φιλοβασιλικούς «επιστράτους» για να αντιμετωπίσει τους Γάλλους που είχαν φθάσει ως το μνημείο του Φιλοπάππου, οι δυνάμεις του Φουρνιέ από το Φάληρο βομβαρδίζουν τα ανάκτορα και -αποκλείοντας (25/11) αυστηρά την παλαιά Ελλάδα- ζητούν από την πανικόβλητη κυβέρνηση να εγκαταλείψει ο ελληνικός στρατός την Πελοπόννησο τάχιστα.
Το μήνα αυτό αμαυρώνουν τα λεγόμενα «Νοεμβριανά», στιγμές εθνικής μικροψυχίας και μικροκομματικής, πολιτικής αντιπαλότητας και τραγωδίας. Οι «φιλοκωνσταντινικοί επίστρατοι» τα βράδια της 18-19/11/1916 ασύδοτοι και με τις ευλογίες του θρόνου και του Λάμπρου τρομοκρατούν, κακοποιούν, βεβηλώνουν καθετί βενιζελικό (πρόσωπα -περιουσίες- εφημερίδες) και δέχονται προς τούτο και τα επίσημα συγχαρητήρια του υπουργού στρατιωτικών της Αθήνας, Ι. Χατζόπουλου, που από τις 17 -μόλις- του ίδιου Νοέμβρη είχε αναλάβει το υπουργείο προτάσει του βασιλιά.
Ενώ η Τριανδρία της Θεσσαλονίκης είναι οργισμένη για τα «Νοεμβριανά» και κηρύττει έκπτωτο τον Κωνσταντίνο, οι αντιβενιζελικοί συνεχίζουν ακάθεκτοι τις αντεθνικές προκλήσεις. Στις 13/12 (παλ. ημερολόγιο), και με αυτό το γεγονός κλείνει το 1916, παναττικό αντιβενιζελικό συλλαλητήριο στο Πεδίο του Άρεως καταλήγει στο περιβόητο «ανάθεμα του ολετήρα του έθνους» Βενιζέλου. Επικεφαλής της τελετής έχει τεθεί ο μητροπολίτης Αθηνών, Θεόκλητος.