(Σχολιασμένη μετάφραση του άρθρου του Giles Fraser στην Εφημερίδα Guardian του Λονδίνου)
Την περασμένη εβδομάδα, 10 Απριλίου 2015, η εφημερίδα Guardian του Λονδίνου δημοσίευσε άρθρο ενός διακεκριμένου κληρικού της Αγγλικανικής Εκκλησίας και τακτικού της συνεργάτη Giles Fraser με τίτλο: Arguments over Greek debt echo ancient disputes about Easter, και υπότιτλο: For eastern Christians, the emphsis is on Christ leaping from the grave not hanging on a cross. It is for triumphant over death.
Με πολλές πλευρές αυτού του άρθρου θα μπορούσε κανείς να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει, δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι πρόκειται για μια σοβαρή προσπάθεια εμβάθυνσης και ερμηνείας των δύο αντικρουόμενων στάσεων μεταξύ Ελλάδος και Γερμανίας, που βιώνουμε αυτό τον καιρό σχετικά με το χρέος. Εκτός από την εορταστική της επικαιρότητα, βρίσκουμε ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα την προσπάθεια αυτή και για το λόγο αυτό επιχειρούμε τη μεταφορά της στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα».
Το τελικό σχίσμα ανάμεσα στην Ανατολική Ορθόδοξο Εκκλησία και τη Ρωμαιοκαθολική Δυτική Εκκλησία, έγινε το 1054 μ.Χ, παρόλο που τα προβλήματα σχέσεων ανάμεσά τους είχαν εμφανιστεί σε πολύ προγενέστερο χρόνο και εξακολούθησαν να συσσωρεύονται και μετά. Εκτός από τις άλλες διαφορές, οι Ανατολικές Εκκλησίες διατήρησαν το Ιουλιανό (παλαιό) ημερολόγιο -και αυτό εξηγεί γιατί το Ορθόδοξο Πάσχα φέτος εορτάζεται στις 12 Απριλίου, μια εβδομάδα αργότερα από τις Δυτικές Εκκλησίες1. Πιο σημαντικό ακόμα είναι ότι εξαιτίας αυτού του Μεγάλου Σχίσματος, Ανατολικές Εκκλησίες, όπως η Ορθόδοξος Ελληνική Εκκλησία, δεν δέχτηκαν τη θεολογική διδασκαλία που αναπτύχθηκε από τον Άνσελμο της Καντερβουρίας και ιδίως στο περίφημο βιβλίο του Cur Deus Homo2. (Γιατί ο Θεός έγινε άνθρωπος) που εμφανίστηκε το 1089 και επηρέασε βαθύτατα τη δυτική θεολογική και φιλοσοφική σκέψη, ένα βιβλίο που άλλαξε ριζικά τη δυτική προσέγγιση του Πάσχα και μαζί μ’ αυτό σε μεγάλο βαθμό το ηθικό μας υπόβαθρο. Αλήθεια, οι αντίστοιχες τρέχουσες συμπεριφορές ως προς το χρέος της Ελληνικής και της Γερμανικής κυβέρνησης, σε σημαντικό βαθμό, μπορούν να ιδωθούν μέσω του θεολογικού και φιλοσοφικού σχίσματος Ανατολής και Δύσης γύρω από την έννοια και το χαρακτήρα της Ανάστασης (του Πάσχα)3.
Σύμφωνα με τον Άνσελμο και τους στοχαστές της Μεταρρύθμισης που ακολούθησαν μετά απ’ αυτόν, η διήγηση του Πάσχα (του Πάθους και της Ανάστασης) είναι βασικά η απάντηση του Θεού σε μια κρίση χρέους. Το επιχείρημα είναι ως εξής: οι άνθρωποι έχουν αμαρτήσει ενώπιον του Θεού, δημιουργώντας έτσι ένα χρέος που θα πρέπει να πληρωθεί. (Αν θεωρείς αυτή η μετάβαση από την αμαρτία στο χρέος είναι παράδοξη -και όντως είναι, θυμήσου ότι ακόμα μιλούμε για τους κακούργους ότι πρέπει να αποπληρώσουν το χρέος στην κοινωνία. Πάνω σ’ αυτό το σχήμα οι κλίμακες της δικαιοσύνης θα πρέπει να ισορροπήσουν. Τα κακουργήματα θα πρέπει να εξοφληθούν, με το μέγεθος της τιμωρίας να είναι ανάλογο με το μέγεθος του παραπτώματος. Αλλά το θεολογικό πρόβλημα είναι ότι το ανθρώπινο χρέος είναι αδιανόητα υψηλό -με το να είμαστε άθλιοι αμαρτωλοί και όλα τα συναφή- πράγμα που σημαίνει ότι είμαστε εντελώς ανίκανοι να ξεπληρώσουμε το απαιτούμενο ποσό-χρέος.
Όχι, λένε οι ανατολικοί, η σωτηρία δεν μπορεί να είναι μια αναθεματισμένη, μίζερη λογιστική του δούναι και του λαβείν. Είναι το γκρέμισμα της φυλακής και των ανθρωπίνων δεσμών.
Γι’ αυτό το λόγο, επιμένει ο Άνσελμος, ο Ιησούς έρχεται να πάρει πάνω του την τιμωρία που εμείς οι άνθρωποι οφείλουμε και σταυρώνεται, μηδενίζοντας και ξεπληρώνοντας το χρέος για λογαριασμό μας, (να θυμόμαστε ότι ο όρος λύτρωση, έχει οικονομική ρίζα, οι άνθρωποι πλήρωναν και τότε και τώρα λύτρα για να απελευθερώσουν αιχμαλώτους). «Δεν υπήρχε κανείς τόσο καλός για να πληρώσει την τιμή της αμαρτίας» σύμφωνα με τον ύμνο που ψάλλομε εμείς οι Δυτικοί Χριστιανοί το Πάσχα. Ειδικά για τους Ευαγγελικούς, αυτό είναι η ουσία της σωτηρίας. Η αμαρτία ξεπληρώνεται, δε χαρίζεται. Αλληλούια.
Αλλά κάτι τέτοιο δεν έχει καμιά σχέση με την ανατολική αντίληψη του Πάσχα. Αληθινά κανένα Ελληνορθόδοξο Εκκλησίασμα δε θα ψάλλει για τον Ιησού που πληρώνει το τίμημα της αμαρτίας κατά τις αναστάσιμες ακολουθίες. Για ένα κυρίως λόγο, δεν έχουν αγκύλωση, την εμμονή στην αμαρτία. Δεν θεωρούν στην Ανατολή ότι τα πάθη του Χριστού (ή τα πάθη του οποιοδήποτε άλλου) είναι το μέσο για την αποπληρωμή. Αληθινά δε γίνεται αποπληρωμή. Γι’ αυτό το λόγο η Ορθόδοξη Ελληνική τέχνη, αντίθετα με τη Δυτική Χριστιανική τέχνη δεν εμμένει πεισματικά, σαδιστικά, θα λέγαμε, στον αιμορροούντα εσταυρωμένο. Για τους ανατολικούς θεολόγους, η αποστολή του Ιησού είναι να ελευθερώσει τον άνθρωπο από την εις θάνατο καταδίκη του και να τον ελευθερώσει από τα δεσμά της φυλακής. Το πιο σημαντικό μέρος του λυτρωτικού του έργου λαμβάνει χώρα κατά την Ανάσταση, όχι κατά τη Σταύρωση. Διότι, εάν η σωτηρία είναι απλώς η αποπληρωμή του χρέους και αυτό γίνεται συντελείται πάνω στο Σταυρό, δεν απομένει λυτρωτικός ρόλος για την Ανάσταση. Η σωτηρία βρίσκεται στη συντριβή της φυλακής. Η έννοια αυτή απεικονίζεται εικονογραφικά με το Χριστό που αναπηδά θριαμβευτικά από τον τάφο, όχι από τον επί του Σταυρού κρεμάμενο. Είναι ο θρίαμβος της ζωής επί του θανάτου.
Η Δυτική Εκκλησία τυπικά ασκεί κριτική στην ανατολική άποψη, πως έχει την άποψη του «τζάμπα πιάτου» για τη σωτηρία, της τζάμπα μαγκιάς, όπως θα λέγαμε με σύγχρονη γλώσσα. Αν δεν υπάρχει πόνος, δεν υπάρχει κέρδος, επιμένει ο Άνσελμος. Η Ανατολική Εκκλησία λέει ότι η δυτική φετιχιστική εμμονή στο πάθος σχετίζεται περισσότερο με τη σιδερένια λογιστική της κοσμικής αναγκαιότητας παρά με το Θεό, για τον οποίο όλα είναι δυνατά.
Άθεοι, όπως ο Αλέξης Τσίπρας, ο Έλληνας αρχηγός, μπορεί να θεωρούν ότι αμφότερες οι θεωρίες αποτελούν αποκυήματα φαντασίας. Αλλά για τους σκοπούς του άρθρου μας, αυτό είναι εκτός θέματος. Αξίζει να αναγνωριστεί ότι αυτές οι δύο εντελώς αντίθετες αντιλήψεις κατοπτρίζουν άκρως αντιτιθέμενες απόψεις σχετικά με την οικονομική θεωρία γενικώς και τον καπιταλισμό ειδικότερα. Ο Τσίπρας, όπως κι εγώ, είμαστε πολύ πιο κοντά με το μέρος της Ελληνορθόδοξης παράδοσης όταν φτάσουμε στο ζήτημα της σωτηρίας. Ενώ η θυγατέρα του Λουθηρανού πάστορα Άνγκελα Μέρκελ είναι πολύ εγγύτερα στη Δυτική γραμμή. Αυτός θέλει να πηδήξει έξω από το θανάσιμο εναγκαλισμό του χρέους. Αυτή θέλει να αποπληρωθεί όλο το χρέος, αδιαφορώντας για το αίμα και τον πόνο που θα απαιτηθεί.
1. Στην Ελλάδα το παλαιό ημερολόγιο εισάγεται μόλις το 1923. Σημειώνεται επίσης ότι η διαφορά στην ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα σχετίζεται βεβαίως με το ζήτημα του παλαιού και του νέου ημερολογίου και έχει να κάνει με αστρονομικούς υπολογισμούς που διαφέρουν ως προς τον τρόπο υπολογισμού της εορτής. Βλ. σχετικό άρθρο του διακεκριμένου αστροφυσικού και διευθυντή του Ευγενιδείου Πλανηταρίου, Διονύση Σιμοπου με τίτλο: Το Ορθόδοξο Πάσχα στην Ιστοσελίδα: http://www.eugenfound.edu.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=RESOURCE&cresrc=440&cnode=28.
2. Anselm of Canterbury (c. 1033 – 1109), Είναι άγιος της Καθολικής Εκκλησίας και διακεκριμένος θεολόγος και φιλόσοφος. Διετέλεσε Αρχιεπίσκοπος του Canterbury, δηλ. ηγέτης της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Θεωρείται ο ιδρυτής του Σχολαστικισμού. Έχει υποστηριχθεί ότι ο σύγχρονος λογοκρατικός πολιτισμός της Δύσεως και η δικαιικώς διαρθρωμένη Δυτική κοινωνία έχουν τις ιστορικές αφετηρίες τους στη θεολογία του Δυτικού Μεσαίωνα. Η διδασκαλία του Ανσέλμου Καντερβουρίας για την ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης (satisfactio) αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα της Δυτικής θεολογικής σκέψης κατά την εν λόγω περίοδο, που φαίνεται να δικαιώνει την παραπάνω άποψη. Η διδασκαλία αυτή, που έγινε καθοριστική για τη σωτηριολογία της Δυτικής Χριστιανοσύνης, έχει εισαγάγει επισήμως στο Δυτικό εκκλησιαστικό χώρο έναν τρόπο θεολογικής σκέψεως, που ανοίγει μια νέα εποχή στην ιστορία της θεολογίας της Δύσεως. Είναι δε ενδιαφέρον ότι η θεολογία αυτή εμφανίζεται λίγα χρόνια μετά από το μεγάλο σχίσμα του 1054. Βλ. το σχετικό σύγγραμμα του καθηγητή της Δογματικής Θεολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Δημητρίου Ι. Τσελεγγίδη: Τσελεγγίδης; Η ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης κατά τον Άνσελμο Καντερβουρίας, Θεολογική προσέγγιση από ορθόδοξη άποψη. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Πουρνάρας.
3. Ο όρος Πάσχα προέρχεται από το Εβραϊκό Πάσχα που ήταν ο επίσημος εορτασμός της διάβασης της Ερυθράς Θάλασσας, ενός γεγονότος που σημάδευσε την Εβραϊκή σκέψη και ιστορία. Η Εκκλησία υιοθέτησε από νωρίς τον όρο αυτό και διότι ο εβραϊκός αυτός εορτασμός συνέπεσε με το πάθος και την ανάσταση του Χριστού, αλλά κυρίως διότι η ανάσταση σημαδεύει ένα άλλο πέρασμα, το πέρασμα δηλ. την απελευθέρωση του λαού του Θεού από τη δουλεία του Νόμου.
Πρέπει όμως να παρατηρηθεί εδώ ότι η ορθόδοξος ζωγραφική απεικονίζει το γεγονός της Ανάστασης όχι με το Χριστό που αναπηδά από το μνήμα, αλλά με το Χριστό να κατεβαίνει στον Άδη, να συντρίβει τις πύλες του Άδη (δηλ. τις φυλακές) και να ανασύρει τον Αδάμ και την Εύα, δηλ. το ανθρώπινο γένος από τη φυλακή και τα δεσμά του θανάτου. Αυτός είναι ο μόνος ορθόδοξος τρόπος απεικόνισης της Ανάστασης. Ο τύπος του εκ του τάφου αναπηδώντος Χριστού που βλέπομε σε πολλές ορθόδοξες εκκλησίες και εικόνες είναι πολύ νεότερος και οφείλεται σε δυτικές επιδράσεις.
