Η εξέλιξη των αρχαίων κρητικών πόλεων μέσα από τα νομίσματα της εποχής

Τα νομίσματα ανέκαθεν αποτελούσαν αδιάψευστους μάρτυρες της κοινωνικής, αλλά και της οικονομικής εξέλιξης μιας πόλης και μιας ολόκληρης περιοχής. Ήταν η κινητήριος δύναμη των κατοίκων της, ενώ μελετώντας την ιστορία του τόπου μας, προκύπτει ότι στην Κρήτη -κατά την κλασική και την ελληνιστική περίοδο- λειτουργούσαν σαράντα νομισματοκοπεία, την στιγμή που κάθε πόλη του νησιού είχε το δικό της νόμισμα.

Με αφορμή λοιπόν την συμπλήρωση τριών χρόνων ζωής του, το αρχαιολογικό μουσείο της Ελεύθερνας, παρουσιάζει στο κοινό μια περιοδική έκθεση με θέμα «Κρητών πόλεις. Η μαρτυρία των νομισμάτων». Πρόκειται για μία συνδιοργάνωση της εφορείας αρχαιοτήτων Ρεθύμνου και του μουσείου της αρχαίας Ελεύθερνας, του πανεπιστημίου Κρήτης, καθώς και της νομισματικής συλλογής της Alpha Bank.

Η έκθεση εγκαινιάστηκε το μεσημέρι του Σαββάτου, παρουσία κυρίως εκπροσώπων των τοπικών αρχών, ενώ από την Κυριακή άνοιξε και επίσημα τις πύλες της για το κοινό και θα παραμένει ανοικτή μέχρι και τις 15 Δεκεμβρίου. Μάλιστα κατά την διάρκεια της νέας σχολικής χρονιάς, στην έκθεση του μουσείου θα γίνουν και εκπαιδευτικά προγράμματα.

Σύμφωνα με τα όσα είπε στην τελετή των εγκαινίων, ο καθηγητής αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής των ανασκαφών της Αρχαίας Ελεύθερνας, Νίκος Σταμπολίδης, η έκθεση επιχειρεί -μέσα από την παρουσίαση της νομισματοκοπίας των αρχαίων κρητικών πόλεων και της νομισματικής κυκλοφορίας- να φωτίσει πτυχές της ιστορίας των πόλεων του νησιού, σε μία περίοδο που είναι λιγότερο μελετημένη και αναδεδειγμένη. Δηλαδή, αυτή των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων.

Η μελέτη της εικονογραφίας των νομισμάτων -με βάση τον καθηγητή- αναδεικνύει σημαντικά στοιχεία για την ιστορία, που σχετίζονται με τη θρησκεία, την οικονομία, τις λατρευτικές πρακτικές αλλά και τις εμπορικές ή άλλες επαφές, ακόμη και με τις συμμαχίες που αναπτύχθηκαν, τόσο μεταξύ των ίδιων των πόλεων, όσο και με τον υπόλοιπο μεσογειακό και όχι μόνον κόσμο. Συνεπώς, μέσα από την μελέτη των νομισμάτων προκύπτει ότι κατά τους ιστορικούς χρόνους είχαν διαμορφωθεί στην Κρήτη πόλεις-κράτη που τις χαρακτήρισαν η αυτοχθονία, η αυτάρκεια και η τοπική ταυτότητα.

Η έκθεση διαρθρώνεται σε δύο θεματικές ενότητες. Η πρώτη παρουσιάζει τα αρχαία νομίσματα των κρητικών πόλεων, που ακολουθούν τον σημερινό διαχωρισμό της Κρήτης σε τέσσερις νομούς. Η περιήγηση αρχίζει από τον νομό Χανίων, στα δυτικά, συνεχίζει στους νομούς Ρεθύμνου και Ηρακλείου και ολοκληρώνεται στην ανατολική άκρη του νησιού, στον νομό Λασιθίου.

Η δεύτερη ενότητα παρουσιάζει ενδεικτικά τη νομισματική κυκλοφορία στην Κρήτη. Ξένα νομίσματα έφθαναν στην Κρήτη κυρίως μέσω της μισθοφορικής δραστηριότητας των Κρητών σε στρατιωτικές επιχειρήσεις μεγάλων δυνάμεων της ελληνιστικής περιόδου, καθώς και μέσω της παρουσίας ξένων στρατευμάτων στο νησί. Οι ξένες εκδόσεις αποθησαυρίζονται και αρκετές από αυτές επικόπτονται, χρησιμοποιούνται δηλαδή ως πέταλο για την έκδοση των τοπικών νομισμάτων. Μέσα από 124 νομίσματα που προέρχονται από τις τέσσερις εφορείες αρχαιοτήτων της Κρήτης και από την νομισματική συλλογή της Alpha Bank, αναδεικνύονται πτυχές της ιστορίας του νησιού κατά την κλασική και την ελληνιστική περίοδο.

Την έκθεση συνοδεύει επίσης, ένας επιστημονικός κατάλογος, στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Ακόμα την πλαισιώνουν το Coin-o-rama, που είναι μία πολυμεσική εφαρμογή που υλοποίησε το ινστιτούτο πληροφορικής (ΙΠ) του ιδρύματος τεχνολογίας και έρευνας (ΙΤΕ). Η εν λόγω εφαρμογή προσφέρει στους επισκέπτες μεγεθυμένες εικόνες και περισσότερες πληροφορίες για τα νομίσματα που εκτίθενται, ενώ παράλληλα τους δίνει την δυνατότητα να «φτιάξουν το δικό τους νόμισμα». Πέρα όμως από την προαναφερόμενη εφαρμογή, την έκθεση πλαισιώνει και η ψηφιακή προβολή της νομισματικής κυκλοφορίας στο νησί, που υλοποίησε ο Τάσος Μπέλας (Radiant technologies).

Σημειώνεται ότι την οργάνωση και την επιμέλεια της έκθεσης, υπογράφουν πέρα από τον κ. Σταμπολίδη, η Δρ. Δήμητρα Τσαγκάρη, που είναι νομισματολόγος και επιμελήτρια της νομισματικής συλλογής της Alpha Bank και η Δρ. Μιμίκα Γιαννοπούλου, που είναι αρχαιολόγος και εκτελεστικό μέλος του Δ.Σ., καθώς και επικεφαλής της διεύθυνσης πολιτιστικών προϊόντων του ταμείου αρχαιολογικών πόρων. Την καλλιτεχνική επιμέλεια και τα γραφιστικά ανέλαβε ο Σταμάτης Ζάννος, ενώ ο σχεδιασμός του επικοινωνιακού υλικού και την έκδοσης, φέρει την υπογραφή της Τατιάνας Βαΐτσου.

Μιλώντας για την έκθεση που ο ίδιος εμπνεύστηκε και δημιούργησε στο αρχαιολογικό μουσείο της Ελεύθερνας, ο καθηγητής, Νίκος Σταμπολίδης, εξήγησε ότι όπως στην αρχαιότητα, έτσι και σήμερα, το χρήμα δεν είναι τίποτα άλλο, πέρα από ένα σύνολο οικονομικών αξιών που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν σε όλο το φάσμα της καθημερινής τους ζωής για την αγορά αγαθών, υπηρεσιών και για την εξυπηρέτηση χρεών ή δανείων.

«Η ανταλλακτική αξία των πραγμάτων, είπε, υπήρχε από την αρχή της έναρξης του ανθρώπου. Σου δίνω κάτι, μου δίνεις κάτι, είτε ένα γεωργικό προϊόν, είτε είναι ένα αντικείμενο, είτε οτιδήποτε άλλο. Κάποια στιγμή όμως κατάλαβαν ότι αυτό το σύστημα δεν λειτουργεί, δηλαδή, πως θα κόψεις μισό βόδι όταν δεν υπάρχει και ψυγείο… Άρα θέλανε να βρουν ένα τρόπο, ώστε αυτές οι αξίες να αποτυπώνονται, όχι μόνο από τις ίδιες τις κοινωνίες, αλλά και από την πολιτεία, τους ηγεμόνες, από τις δημοκρατίες κ.τ.λ. Θέλανε κάτι που να ήταν εύκολο στην μεταφορά, όπως είναι το μέταλλο και μάλιστα το στρογγυλό μέταλλο, διότι το τετράγωνο θα τρυπούσε τις τσέπες και τα πουγκιά. Να είναι διαιρετό, δηλαδή, να μπορείς να το διαιρέσεις σε μονάδες και επομένως αντίστοιχη να είναι και η αξία. Να έχει ένα συνολικό βάρος, και να είναι αναγνωρίσιμο, όπως και σήμερα».

Και συνεχίζοντας πρόσθεσε: «Αυτές λοιπόν τις ιδιότητες κάποια στιγμή τις συγκέντρωσε το νόμισμα κέρμα (με την έννοια του κέρματος) και εκεί η πολιτεία με τρόπους κατανοητούς, περνούσε από χέρι σε χέρι. Άρα ήταν και διαφημιστικό προϊόν για αυτόν που το έκοβε. Αποτύπωνε λοιπόν και στον εμπροστότυπο και στον οπιστότυπο κομμάτια της κοινωνικής, της θρησκευτικής, της λατρευτικής ζωής, αλλά και προϊόντα για τα οποία η πόλη που το έκοβε ή η επικράτειά της ήταν περήφανη και επομένως διαφήμιζε προϊόντα. Για παράδειγμα, εάν τα νομίσματα της ανατολικής Κρήτης είχαν τον Θεό Απόλλωνα και από την άλλη μεριά μια μέλισσα, σήμαινε ότι ήταν πολύ καλό το μέλι τους, ή ένα ρόδι ή μια ελιά…

Τέλος ο κ. Σταμπολίδης τόνισε πως οι κενές προθήκες που υπάρχουν σήμερα στο μουσείο της Ελεύθερνας, πολύ σύντομα δεν θα είναι κενές, διότι «έχω ήδη αρχίσει την διαδικασία και επομένως θα υπάρχουν και καινούργια ευρήματα και καινούργιες προθήκες. Όπως επίσης, υπολογίζω ότι είτε το φθινόπωρο, είτε την άνοιξη, να έχουμε και μία έκθεση για τις Αφροδίτες». Και όλα αυτά παράλληλα με τις ανασκαφές στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας που βρίσκονται σε εξέλιξη.

Στον χαιρετισμό της η διευθύντρια της διεύθυνσης καταστημάτων της Alpha Bank νήσων Αιγαίου και Κρήτης, Μαρία Παπαγεωργίου, σημείωσε τα παρακάτω:

Μια σύντομη αναφορά στο πως η ιδέα του Νίκου Σταμπολίδη πήρε «σάρκα και οστά» με την βοήθεια και της Alpha bank, έκανα κατά την τελετή των εγκαινίων, η επιμελητήρια της νομισματικής συλλογής της τράπεζας, Δήμητρα Τσαγκάρη.

Χαρακτηριστικά η κα Τσαγκάρη ανέφερε τα εξής: «Ήταν Σεπτέμβριος 2016, όταν επισκεφθήκαμε για πρώτη φορά την Ελεύθερνα με στελέχη της τράπεζας και μαγευτήκαμε όχι μόνο από το τοπίο, αλλά και από την ιστορία που κρύβει αυτός ο τόπος. Σε συναντήσεις που είχα μέχρι τότε, με τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη μου έλεγε θυμάμαι, «όταν θα έρθεις στην Ελεύθερνα θα δεις τον Όμηρο να ζωντανεύει» και πραγματικά αυτό συνέβη. Επιστρέφοντας στην Αθήνα συζητήσαμε με τον καθηγητή και μας πρότεινε να κάνουμε μία νομισματική έκθεση στο μουσείο.

Από την πλευρά της η διευθύντρια της εφορείας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου, Αναστασία Τσιγκουνάκη, σχολίασε στους δημοσιογράφους ότι μέσα από τη νέα έκθεση του μουσείου, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει καλύτερα τις δυσκολίες του παρόντος, αφού τα νομίσματα μας «διηγούνται», όπως είπε χαρακτηριστικά, την εμπειρία του παρελθόντος.

«Τα ίδια τα νομίσματα μπορούν να μας «διηγηθούν» και να μας δείξουν την εμπειρία του παρελθόντος, για να κατανοήσουμε καλύτερα και τις δυσκολίες του παρόντος και έτσι να δούμε ένα καλύτερο μέλλον γενικότερα, γιατί η γνώση του παρελθόντος μας βοηθάει ειδικά σ’ αυτό», ανέφερε. Η ίδια εμφανίστηκε επίσης ικανοποιημένη από την μεγάλη επισκεψιμότητα που παρουσιάζει το αρχαιολογικό μουσείο της Ελεύθερνας, στα τρία χρόνια λειτουργίας του.

Τα εύσημα στον καθηγητή του πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκο Σταμπολίδη απέδωσε και ο πρύτανης του ιδρύματος, Οδυσσέας Ζώρας, ο οποίος τόνισε ότι για μία ακόμη φορά το ίδρυμα είναι υπερήφανο για τον καθηγητή του και για την μεγάλη δραστηριότητα που έχει αναπτύξει.

«Οι συζητήσεις με τον Νίκο Σταμπολίδη είναι πάντοτε εξαιρετικά εποικοδομητικές, έχει κάποιος να κερδίσει όταν μιλά μαζί του και πρόσφατα συζητούσαμε και συμφωνούσαμε και οι δύο ότι η διαπίστωση δεν είναι η λύση του προβλήματος… Χαίρομαι διότι για πρώτη φορά στην ζωή μου, αισθάνομαι ότι τον πρόλαβα κάπου, διότι στην σύνοδο των πρυτάνεων χωρίς να ξέρουμε λεπτομέρειες για την έκθεση, δώσαμε δώρο στους πρυτάνεις αντίγραφα των αρχαίων νομισμάτων, τα οποία ήταν απομιμήσεις από χαλκό και ενθουσιάστηκαν», σχολίασε μεταξύ άλλων ο κ. Ζώρας.

Ιδιαίτερη μνεία στα μηνύματα που θα λάβει ο επισκέπτης από την έκθεση, έκανε στον χαιρετισμό του ο δήμαρχος Ρεθύμνου, Γιώργος Μαρινάκης, ο οποίος μάλιστα δεν παρέλειψε να συγχαρεί τον καθηγητή, Νίκο Σταμπολίδη.

Ο κ. Μαρινάκης ανέφερε μεταξύ άλλων τα εξής: «Επειδή τα μουσεία είναι σημεία αναστοχασμού, σκέφτομαι ότι μέσα από τα νομίσματα ξεπεράσαμε την ανταλλακτική κοινωνία και οικονομία και δυστυχώς ξαναβλέπουμε την περίοδο της κρίσης να ξαναγυρνάμε σε συστήματα ανταλλακτικής οικονομίας. Αυτό είναι δείγμα που πρέπει να μας προβληματίσει. Άλλωστε το νόμισμα βγαίνει από το ρήμα «νομίζω», είναι δηλαδή, μια θεωρητική αξία που για να μπορέσει να είναι πραγματική, σημαίνει ότι αυτός που την εκδίδει έχει αντίκρισμα, έχει δύναμη, έχει πλούτο. Άρα λοιπόν, μέσα από την ιστορία των νομισμάτων μαθαίνουμε ποιες ήταν οι δυνατές πόλεις, που μπορούσαν να επιβάλλουν ένα μέταλλο και να αντιπροσωπεύει αγαθά, υπηρεσίες και όλα τα υπόλοιπα που μπορεί να κάνει κανείς με ένα νόμισμα. Νομίζω λοιπόν ότι αυτή η επικοινωνία των περιοχών, αυτή η αποτύπωση της οικονομικής ευμάρειας της εποχής σε ένα νόμισμα και σήμερα αυτή η έκθεση, είναι στην ουσία μία πορεία όχι προς το παρελθόν, αλλά προς το μέλλον για να δούμε τελικά πως οι άνθρωποι επικοινωνούν μεταξύ τους και πως αποτυπώνονται οι πραγματικές αξίες».

Αναφορά στις προσπάθειες που έγιναν τα προηγούμενα χρόνια για την δημιουργία του μουσείου, αλλά και για την υλοποίηση της έκθεσης, έκανε στην ομιλία του ο περιφερειάρχης Κρήτης, Σταύρος Αρναουτάκης.

Ο κ. Αρναουτάκης υποστήριξε πως για να γίνουν όλα αυτά πραγματικότητα, μόνο με συνέργειες, συνεργασία και συμπόρευση, θα μπορούσε να επιτευχθεί. «Ο καθένας βάζει το δικό του λιθαράκι για να γίνει κάτι καλύτερο. Και εδώ στο κέντρο της Κρήτης πραγματικά είμαστε υπερήφανοι ο καθένας από την δική του πλευρά, καθώς αν δεν υπήρχε η κουζουλάδα του Νίκου Σταμπολίδη δεν θα γινόταν τίποτα… Οι Κρήτες είμαστε κουζουλοί και χρειάζεται να μπαίνουν κάποιοι μπροστά και να βοηθούμε και οι υπόλοιποι», σχολίασε μεταξύ άλλων ο περιφερειάρχης.

Ο κ. Αρναουτάκης, μίλησε επίσης και για το έργο των πολιτιστικών διαδρομών που οραματίστηκε ο Νίκος Σταμπολίδης, λέγοντας ότι το θέμα αυτό προχωρά σε συνεργασία με τον δήμαρχο Ρεθύμνου. «Ως περιφέρεια είμαστε ικανοποιημένη που χρηματοδοτούμε μια ολοκληρωμένη χωρική επένδυση για το Ρέθυμνο, ύψους δέκα εκατομμυρίων ευρώ, για να γίνουν όλα αυτά τα οποία έχει οραματιστεί ο Νίκος Σταμπολίδης μαζί με τον δήμαρχο και εμάς ως περιφέρεια. Οραματιζόμαστε, διεκδικούμε και υλοποιούμε. Αυτό είναι το τρίπτυχο που εμείς στην περιφέρεια έχουμε ως ευαγγέλιο. Εντός του χρόνου λοιπόν, θα ξεκινήσει αυτό το μεγάλο σχέδιο, η χρηματοδότηση του οποίου είναι εγκεκριμένη και άμεσα οι δήμοι θα πρέπει να υποβάλλουν τις προτάσεις τους», είπε χαρακτηριστικά.

Συνεχίζοντας ο Σταύρος Αρναουτάκης μίλησε και για το νέο αρχαιολογικό μουσείο που προγραμματίζεται να γίνει στην πόλη του Ρεθύμνου, λέγοντας πως η περιφέρεια ανέλαβε την χρηματοδότηση της μελέτης (διαθέτοντας 500 χιλιάδες ευρώ), που θα ολοκληρωθεί σε βάθος χρόνου. Ωστόσο, αυτό που εκκρεμεί, όπως είπε, είναι οι κεντρικές υπηρεσίες να προχωρήσουν όλες τις απαιτούμενες διαδικασίες, ώστε να υπάρξει ένα καλό αποτέλεσμα και το μεγάλο αυτό όραμα να γίνει πραγματικότητα.

Τέλος, ο κ. Αρναουτάκης, έστειλε σαφέστατο μήνυμα προς τις εφορείες αρχαιοτήτων της Κρήτης, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Ας συναγωνιζόμαστε και μεταξύ μας και να βλέπουμε τις καλές πρακτικές, ώστε να προχωρούν και αυτοί που δεν κάνουν καλές πρακτικές, διότι δεν είμαστε όλοι το ίδιο. Και καταλαβαίνουν πολύ καλά τι εννοώ κάποιες εφορείες. Η περιφέρεια είναι δίπλα τους για να στηρίξει κάθε δράση στον πολιτισμό, διότι ο πολιτισμός είναι η δύναμη της Κρήτης».